Eibarko euskara hiztegia
S LETRA
sabai
(sapai).
iz.
(
EEE).
Henil,
granero,
desván,
trastero.
Basarrixa zelakua dan, bedarrondua eta lastua gordetzen dan kortagaiñeko lekua, baitta laboriak eta frutuak gordetzeko be.
Besterik ezian, sabaixan be lo egin leike lasto artian.
/
Juari sapaira eta ekarridazak sagarrak. /
Sapai baztarrian neretzako ta nere txakur honentzako lain leku ba ete dozun preuntau nahi netsuke. (Zirik 118).
Ik.
kortagain,
bandixo.
sabel
iz.
(
TE).
Vientre,
seno,
entrañas.
Bedinkatua zure sabeleko frutua. / Bendito el fruto de tu vientre. /
Bere sabeleko haurra. (Ibilt 484).
Ik.
tripa.
sabeleko.
iz.
(
OEH).
Mal de vientre,
enfermedad de la matriz.
Esairazu behiñ, hainbeste nahiez eta arnasa-luze zergaittik, ez dot ba uste horrenbeste izan laikianik sabelekuana. (Ibilt 478).
sabeloi
iz.
(
TE).
Costra dura que tienen los niños recién nacidos en la cabeza.
"Ume jaixo barrixak buruan eukitzen daben arraunka modukua" (ETNO).
Oingo umieri ez jakue ikusten sabeloirik. / A los niños de ahora no se les ve caspa.
sabotaje
iz.
(
TE).
Sabotaje.
Sabotajien kontrarixuak izan gara Eibarren. / En Eibar hemos sido enemigos de sabotajes.
sagar
1.
iz.
(
TE).
Manzana.
(Mallus domestica).
Sagar baten kontura hondatu giñan mundukuok. / A cuenta de una manzana nos perdimos los del mundo. /
Labara juan zaittez sagar errien eske. / Vete al horno (la panadería) a buscar las manzanas asadas. /
Sagar erria baiño zimurrago arpegixa...
"Eibarren sagar klase honek jaso doguz: asilokia, baixona zurixa,
bost-kantoia, errege-sagarra edo errezil-sagarra, kurkubittia,
laukantoikua, libra-sagarra, makuxa-sagarra, sagar-urtebetia,
sanjuan-sagarra, santiago-sagarra, urdin-sagarra... JMEk Bergaran beste
honek be bai: agostu sagarra, esnaolia, frantzesa, guenetxia,
ipurberdia, kamusia, madari-sagarra, merkaliña, txori-sagarra,
zulote-sagarra eta zuma-sagarra" (ETNO).
2.
iz.
(
TE).
Manzano.
(Mallus domestica).
Sagarrak jarri dittu etxe gaiñian. / Ha plantado manzanos arriba de la casa.
Toponimixan: Sagartegieta, Sagarbieta...
aziloka.
iz.
(
NA).
Variedad de manzana.
Lezetan lehen azilokak be eoten zian. Azilokia gozua da jateko.
bost-kantoi.
iz.
(
ETNO).
Variedad de manzana.
Sagar garratz samar eta onak.
errege-sagar.
iz.
(
TE).
Reineta,
manzana reineta.
"Variedad de manzana, estimada como la mejor" (TE, 332).
Errege-sagarrak daroiaraz gaixo batendako.
Ik.
errezil-sagar.
jan-sagar.
iz.
(
ETNO).
Manzana para sobremesa o postre.
Jateko dan edozein sagar klase: errege-sagarra, sanjuan-sagarra, goldena...; ez, baiña, sardaua egittekua esate baterako.
Hor sagastixan dana jan-sagarra dago.
kurkubitta.
[kurkubieta]
(kurkubitxa).
iz.
(
TE).
Variedad de manzana.
Sagar kurkubitxak sagasti hartan.
laukantoiko.
iz.
(
TE).
Variedad de manzana.
Laukantoiko sagarrak ekarri detsuraz, ein zestasun mesedian ordez.
Ik.
bost-kantoi.
sagar-aska.
iz.
(
ETNO).
Cubeta para machacar manzanas.
Sagar gitxi zeguanian, edo tolararik ez zeguan basarrixetan, sagar-askan joten ziran sagarrak, sagar-mazuakin, bertan txikittu, eta sardaua egitteko.
Ik.
sagar-mazo.
sagar-garratz.
(sagar-garaz).
iz.
(
TE).
Variedad de manzana,
manzana amarga.
Sagarrak talde haundi bittan banatzen dira: garratz edo gazixak batetik, eta geza edo gozuak bestetik (ETNO). / "Manzana de la variedad de las ácidas" (TE, 640).
Batzuek nahixago izaten dabe sagar-garratza gezia baiño. Beste batzuk gezia lehenago garratza baiño. / Algunos prefieren las manzanas agrias las dulces. Otros prefieren las dulces a las ácidas.
Ik.
sagar-gazi.
sagar-gazi.
iz.
(
ETNO).
Variedad de manzana,
manzana amarga.
Sardauak zikin gehixao euki dau sagar-gazia gehixao sartu jakolako sagar-garaza baiño, gozuak ez dabelako gora eitten.
Ik.
sagar-garratz.
sagar-geza.
(sagar-gaza).
iz.
(
TE).
Variedad de manzana,
manzana dulce.
"Manzana de la variedad de las dulces" (TE, 641).
Sardauak zikin gehixao euki dau sagar-gazia gehixao sartu jakolako sagar-garaza baiño, gozuak ez dabelako gora eitten.
sagar-gozo.
iz.
(
ETNO).
Variedad de manzana,
dulce,
manzana para sidra.
Sardaua egitteko sagar klasia.
Aurten sagar-gozua asko dago. Ia sagardaua zelakua urtetzen jakun!.
sagar-mutxikin.
iz.
(
TE).
Residuo de manzana,
resto de la manzana comida.
"Resto de la manzana, después de haberla mordido por todos los lados" (TE, 641).
Bestientzat sagar-mutxikiña. / Para los demás el residuo de la manzana.
Ik.
mutxikin.
sagar-umau.
iz.
(
TE).
Manzana(s) conservada(s) en el granero.
Urtian zihar ganbaran umauta gordetzen diran sagarrak (ETNO). / "Manzanas que se guardan para Navidad" (TE, 641).
Gabonetan, izara artetik, sagar-umauak. / Por Navidad se sacan las manzanas sahumadas de entre las sábanas.
sagar-urtebete.
(urtebete-sagarra).
iz.
(
TE).
Tipo de manzanas que se conservan todo el año.
Sagar klasia, ederra, hori-horixa, eta garratz samarra (ETNO). / "Variedad de las que se conservan todo el año" (TE, 641).
Bost-kantoikua be, sagar-urtebetia.
santixao-sagar.
(santixau-sagar, santiago-sagar).
iz.
(
NA).
Manzana roja que madura en agosto.
Ene! honek ze dia? santixao-sagarrak? /
Hau santiago-sagarra da, jateko gozua..
urdin-sagar.
iz.
(
TE).
Manzana,
variedad con rayas rojas.
Berandu jasotzen zan, urrittik aurrera, gorrixa, gogorra; erreta jateko ona (ETNO). / "Manzana dura, poco apetitosa, tardía, cruzada de rayas rojas en su pellejo" (RETANA, 9. alia, 3686. or.).
Zenbat urdin-sagar hartzen dan hango sagastixetan, ez dago konturik.
sagardo
(sardo).
iz.
(
TE).
Sidra.
Burunian dogu bixigua sagarduagaz, afari-meriandia letz. / Donde Buru tenemos besugo con sidra, a título de merienda-cena.
Ik.
sardau.
Ez da Eibarko berba normala.
sagasti
(saasti, sasti).
iz.
(
TE).
Manzanal.
"Terreno plantado de manzanos" (TE, 641).
Oikiña aldian, sagastixa ugari. / Por tierras de Oikina, abundan los manzanales. /
Sagarrez beteta zeroian kolkua, iñon sastixan izanda. / Llevaba el seno lleno de manzanas, después de haber estado en manzanal ajeno. /
Kirikixuaneko sastixan izan giñan egun hartan. / Aquel día estuvimos en el manzanal de Kirikixo.
Aldaera danetatik TEk diño Eibarren gehixen erabiltzen dana sastixa dala (TE, 641).
sagu
(xagu, xagutxu, sago).
iz.
(
TE).
Ratón.
(
Mus musculus).
Esan laike saguak lihoiari lagundu leikionik? / ¿Puede decirse que el ratón pueda ayudar al león? /
Gure katua, egun guztian sago zuluan talaixan dago. / Nuestro gato todo el día está espiando la cueva del ratón.
muga-sagu.
iz.
(
TE).
Ratón de campo,
musaraña.
(
Apodemus sylvaticus).
Muga-saguak gari-metan eban habixia, ogirik falta izan ez zeixan bere famelixiak. / La musaraña tenía su nido en una gavilla de espigas, para que no le faltara el pan a su familia.
Ik.
satero.
Muga-ságu esaten da.
sagu-habixa.
(xagu-habixa).
iz.
(
TE).
Nidada de ratón,
nido de ratón,
ratonera.
Lapur baten diru-papelegaz, txiki-txiki einda, zeguan sagu-habixia. / Con los billetes de un ladrón, desmenuzados, tenía su nido el ratón.
sagurik be ez geratu.
esap.
Aquí no queda nadie,
no quedan ni los ratones.
"Nonbaiten inortxo ere ez dela geratuko adierazteko" (EEE).
Egualdixa lagun badogu sagurik be ez da geratuko egun horretan, hemen beheko zokuan.
sagutxu.
[sagutxo]
(xagutxu).
iz.
(
NA).
Ratoncito.
sagutera
iz.
(
AN).
Trampa para roedores.
saguzar
(xaguxar).
iz.
(
TE).
Murciélago.
Illunabarrian urtentzen dabe hegara saguzarrak. / Al anochecer salen a volar los murciélagos.
sahats
iz.
(
TE).
Saúco.
Sahatsan adarrekin eitten genduan jaurtigarrixari flota esaten gentsan.
saiheski
iz.
(
TE).
Costilla.
"Costilla de cerdo" (TE, 652).
Porruak saiheskixakin, askon afarixa. / Puerros con costilla de cerdo, cena de muchos. /
Txarrixan sahieskixa asko gustatzen jata, izan be edarra da eta!.
saihets
iz.
(
TE).
Costilla.
Makillaka, saihetsak hausi detsez gizajuari. / Al pobre le han roto las costillas a palos. /
Andria, gizonan saihets batetik eiña. / La mujer fue creada de una costilla del hombre.
sail
1.
iz.
(
TE).
Trozo,
trecho.
Elorrixotik Bilbora, saill ederra dago. / De Elorrio a Bilbao hay un buen trecho.
2.
iz.
(
TE).
Terreno labrado,
labrantío,
campo,
parcela.
Baserri hartan, ondo zaindutako saillak agertzen dira. / En aquel caserío se ven tierras bien cuidadas.
Ik.
solo,
erain.
Anton.
larralde.
Eibarko berba normalak sail eta solo dira.
sain
iz.
(
TE).
Savia,
jugo.
"Jugo, savia, grasa vegetales" (TE, 723).
Sustraixetatik orrixetara, eta orrixetatik sustraixetara dabil zugatzetan saiña, gure soiñian odola bezela. / De las raíces a las hojas y de las hojas a las raíces circula la savia en los árboles, lo mismo que la sangre en nuestro cuerpo. /
Mahatsan saiña, ardaua. / El jugo de la vid, el vino.
Ik.
izardi.
sakabanatu
sakabanatze
.
du
ad.
(
OEH).
Dispersar(se),
diseminar(se),
desparramar(se).
Lete ta Iñurrieta lagun zaharrak, gerriak sakabanatu zittuan munduan zihar. (Zirik 96).
sakabokau
iz.
(
ETNO).
Sacabocados.
Damaskinauan eta perliauko eragiketan erabiltzen dan puntzoi berezixa. Puntu negatibua, punta ahurra (konkabua) dabena.
Ikusi perleatzeko zelakua zan! Hauxe zuan perleatzekua, sakabokaua. "Ti-ti-ti" bolia atara!.
Ik.
markadore,
matiatzeko puntzoi,
sartzeko puntzoi.
sakape
1.
iz.
(
TE).
Alero.
Sakapiak asko gordetzen dau etxia, euri asko eitten daben lekuan. / El alero guarda mucho la casa donde llueve mucho.
2.
iz.
(
TE).
Zona entre el tejado y la pared,
esquina del desván.
"Teillatuan eta hormian artian geratzen dan tartetxua" (ETNO). / "Angulo agudo en que termina el desván" (TE, 642).
Esate baterako, sakapian bizi zan. / Se puede decir que vivía en el término del desván. /
Katxurrillogiñan sakape baten, iñora juan barik, Ameriketak ein zittuan. / Fabricando cachurrillos en un desván, sin salir a ningún lado, hizo las Américas. /
Gerria heldu zanian makiñatxo batek gorde jittunen diru guztiak sakapian, han zigurrago egongo ziralakuan!.
sakatu
1.
sakatze
( sakatutze)
.
du
ad.
(
TE).
Pisar,
apretar,
estrujar,
prensar.
Zapaldu; (zeozer) tamaiñu txikixagua izan deixan estutu edo zapaldu.
Sagarrak sakatu tornuan eta haren saiña, sardaua. / Presionadas las manzanas en una presa, su jugo es la sidra. /
Ez zan bihar hainbeste sakatzia, jakiñian apurtu laikiana. / No convenía apretarlo tanto, sabiendo que podía romperse.
2.
sakatze
( sakatutze)
.
dio
ad.
(
TE).
Engañar,
mentir.
Engaiñau; zirixa sartu. / "Hacer creer mentiras o engaños" (TE, 642).
Haundixa sakatu zetsan koittau hari. / ¡Bien de mentiras le hizo creer a aquella pobre! /
Ha bai zala, guzurti haundiñari ederto sakatzia! / Aquello sí que fue engañar bien al mayor mentiroso. /
Gure gizon madarikatu horrek oin be sakatu jestan zirikadaren bat. (Zirik 28).
/
Ha ze zirixa sakatu zetsan. (Zirik 124).
3.
sakatze
( sakatutze)
.
du
ad.
(
TE).
Aguantar,
resistir,
soportar,
sufrir,
oprimir.
Dana barruan sakatzia, hango bizimodua. / La vida allí consiste en aguantar todo. /
Ezin ba, Jauna, dana sakatu; noizbaitten errementau bihar. / No se puede, pues, Señor, aguantar todo, y alguna vez tiene que reventar. /
Dama onen jasotasun zintzua haiñ zan osua eze, eta bera haiñ buruan jabe, dana barruan sakaturik erantzun zetsan andra ziraunari
barrez-barrez. (Ibilt 487).
Ik.
sufridu,
eruan,
aguantau.
1. sake
1.
iz.
(
TE).
Saque.
Pelotako berbia da.
Sakia eban txakurra pelotari harek. / Aquel pelotari tenía el saque difícil.
sakia atara.
esap.
(
TE).
Sacar,
iniciar el tanto.
Pelotako berbia da.
Bata sakia ataratzen eta bestia errestatzen, onenak.
sakia errestau.
esap.
(
TE).
Responder al saque.
Ez zan erreza haren sakia errestatzia.
/ No era fácil responder al saque de aquel.
2. sake
1.
iz.
(
TE).
Despilfarro,
disipación,
derroche.
"Rabatiña" (TE, 642).
Gure txarrikixak zeroien sakiakin, eziñ urtia iraun. / Con el derroche que llevaban nuestras viandas de cerdo, no podían durar el año.
2.
iz.
(
AN).
Apetito en la comida.
sakel
[sakela]
.
iz.
(
TE).
Bolsillo.
Gerrikuan barren guenian, sakela, dirua ahal danik nekezen ataratzeko. / En el extremo interior de la faja, la bolsa, para demorar lo posible el sacar el dinero.
Ik.
patrika,
paltrikara,
poltsiko,
poltsa.
sakon
1.
izond.
(
TE).
Profundo,-a.
Itsaso sakona eta hasarria. / Mar profundo y tempestuoso.
2.
adlag.
(
OEH).
Profundamente,
mucho.
Hizketa samurra sakon sartzen jakon bihotzeraiño. (Ibilt 463).
sakondu
sakontze
( sakondutze)
.
du
ad.
(
TE).
Profundizar.
Sakondu eban etxe ostian urre billa, eta ura agertu jakon, urriak baiño gehixago balio izan zetsana. / Profundizó en el corral en busca de oro y halló agua, que le valió más. /
Filosofixiak eskatzen dau gauzetan asko sakondutzia. / La filosofía exige profundizar en las cosas. /
Jakitze autuan, toki baten sakontzia ondo da, baiña zabaltzia be bihar da, sakonian agertu deiguna hobeto aitzeko. / En materia de saber, está bien profundizar en una cosa, pero hace falta también generalizar, para entender mejor lo que alcanzamos a ver en la profundidad.