Eibarko euskara hiztegia
K LETRA
kandela
kandelia jaso.
esap.
(TE).
Darse por aludido,-a.
"Baserritarren elkarteetako presidenteak kargua beste bati ematen zionean honek kandela jasotzen zuen. Hortik esanahia zabaldu egin da gaztelerazko 'darse por aludido' adierazteko" (EEE, 40).
Kofradixakua danak jasoko dau kandelia. / El que sea de la cofradía, ya levantará la vela. /
Bere barrua suturik, kofradixako kandelia jasota, kondesiak, senarra izan bazan aurrian, ostikoka atarako eban frailliori. (Ibilt 469).
Kandelerixo
[Kandelario]
.
iz.
(TE).
Día de la candelaria.
Kandelerixo egun baten izan zan ha ipoiña. / Aquel asunto fue un día de la Candelaria.
kangrejo
iz.
(TE).
Cangrejo de río.
Gure errekatxuetan kangrejua ugari izaten zan lehenago. / En nuestros regatos, antes abundaban los cangrejos. /
Loiñia, eta ezkaillua... Gehixenbat horixe. Eta kangrejuak be bai. Matxarixan? Kangrejua? Barra-barra, horixe bai!.
Ik.
karramarro.
Itsakueri karramarro esaten jakuen arren, errekakuekin gehixenetan erderazko kangrejo erabiltzen da.
kankaillu
[kankailu]
(gangaillu).
izond.
(TE).
Grandullón,-ona,
desgarbado,-a,
torpe.
Haundikotia eta itxura baldarrekua. / "Aumentativo en sentido de desproporcionado" (TE, 385).
Ezezagun gangaillu batek, aintzaille ein gura eban. / Un desconocido hombrachón quiso constituirse en mandón. /
Ez dakit nundik etorrittako gangaillua jarri zan aintzen.
Ik.
ganbelu.
kankaixu
izond.
(TE).
Grandullón,-ona,
desgarbado,-a.
Kankaillua, haundikotia eta itxura baldarrekua. / "Se ha reducido su uso al figurado que hace oficio de adjetivo y denota al desgarbado, a uno con estatura desproporcionada" (TE, 477).
Zuen auzoko gizon kankaixuak beti eitten desta agur irribirrez.
Ik.
kankaillu.
kaño
iz.
(ETNO).
Tobera,
caño.
Sutegixan haixia sartzen daneko tutua edo hodixa: haixebidia, toberia. Burdiñoletako berbia da.
Kañua edo haixebidia.
kañoi
1.
[kanoi]
.
iz.
(TE).
Cañón.
Antxiñako sukaldietan, kañoi bat izaten zan suari putz eiñaz biztutzeko. / En las cocinas antiguas solía haber un cañón para soplando avivar el fuego.
2.
[kanoi]
.
iz.
(TE).
Cañón de escopeta,
cañón de arma de fuego.
"Cañón, por antonomasia el de las escopetas" (TE, 478). / Su-arma batian jaurtigaixa urtetzen dan tutua. Eibarren batez be eskopetiana (ETNO).
Dultzitzailliak kañoia harira lixotutzia dau bere zeregiña. /
Eskopeta-kañoiak barrenatzen egitten eban biharra. /
Kañoia ez dagok oso zuzen.
Ik.
kañoibittarte,
kañoigin,
kañoiburu.
kañoi-fabrika.
iz.
(OEH).
Fábrica de cañones.
Tekniko aleman bat ebillen Plaentxiako kañoi-fabrikan. (Zirik 38).
kañoibittarte
iz.
(ETNO).
Junta entre dos cañones.
kañoibittarte-lima.
iz.
(ETNO).
Lima para suavizar esquinas del cañón.
Kañoi bittartiak leguntzeko limia.
kañoigin
iz.
(TE).
Cañonista.
"Primero fueron cañonistas los que labraban los cañones de fuego. Luego los que montaban dos tubos en una pieza para las escopetas de dos tiros" (TE, 478).
Markos, kañoigiña, Probaderuko nausi zala, hango oker baten hil zan. /
Antxiñako kañoigiñak, danak forjari onak.
Ik.
txispagin,
kaxagin,
baskulagin.
kañoigintza
iz.
(TE).
Fabricación de cañones,
cañonista [oficio].
"El oficio de labrar cañones" (TE, 478).
Lehenago, gure aittitten denboretan, kañoigintzia ofizio haundixa izaten zan. / Antes, en tiempo de nuestros abuelos, labrar cañones era uno de los principales oficios.
kanonigo
iz.
(OEH).
Canónigo.
Kanonigotik beherakorik ez ei eben lagatzen Capilla Sixtinara sartzen. (Zirik 89).
kanpai
iz.
(TE).
Campana.
Hildakuen kanpaiak dihardu. / Está sonando a muerto la campana.
agonixako.
[agoniako]
.
iz.
(TE).
Toque de las campanas a agonía.
"Campana que avisa de los agonizantes para que los vecinos le ayuden con sus oraciones." (TE, 112).
Agonixakua izan da eta ez dakit zeiñ hill ete dan.
Ik.
elixakuak emon,
hil-kanpai,
bedratziurren,
aramaittako,
albako,
aingeru-kanpai.
aingeru-kanpai.
iz.
(TE).
Repique de campanas al morir un niño.
Aingeru-kanpaiak dihardu, zeiñen umia ete da? / Repica por un ángel, ¿de quién será el niño muerto?
Ik.
hil-kanpai,
elixakuak emon,
agonixako.
Ume bat hiltzen zanian parrokixako hegoaldeko kanpandorre txikiko kanpaiakin jote zan hil-kanpaia. Kanpaikada txiki eta ariñagua izaten zan, errepikia esaten jakona. Umia hiltzen zanian aingerua hil da esaten zan. (ETNO).
albako.
(albatako).
iz.
(TE).
Campanadas del alba,
angelus matutino.
Goizian-goixeko Angelusari esaten jakon; goizeko 5,30ak inguruan joten zan.(ETNO).
Albakuakin jaikitzen da egunero. / Todos los días se levanta con el alba.
Ik.
hil-kanpai,
aramaittako,
agonixako,
bedratziurren.
aramaittako.
[abemarietako]
(aremaittako).
iz.
(TE).
Hora y campanas del angelus vespertino.
Angelusa errezatzeko goixian, eguardixan eta illuntzian joten ziran kanpaiak. Aramaittakuak azkenenguak jo aurretik etxian egon bihar izaten zan jeneralian (ETNO).
Aramaittakua izan da eta oiñ umiak lotara. / Ha sonado el ángelus y ahora los niños a la cama. /
Orduan izaten zuan, albakuakin esnatu ta aramaittakuakin erretirau. Illuntzian joten juen aramaittakua. Joten juen aramaittakua ta danak erretirau. "Aramaittakua jo orduko etorri etxera!". Hori izaten zuan illuntabarrian, illuntzian. Udan beranduago, neguan azkarrago. Ta eguardixan, hamabixetako kanpaia: draun... draun... Hamabixetako kanpaia, eguardiko drauna esaten jakuan: draun... Baiña haundixa, e? Hori zuan hamabixak dirala esatiarren jendiari. Zelan erlojurik ez jekan iñok, kanpaia joten juen. Drauna izaten zuan hori. Hamabi joten zittuen: draun... draun... draun... Eta soluan igual eta "han hamabixak joten! Bazkaittarako ordua".
Ik.
hil-kanpai,
agonixako,
albako,
bedratziurren.
1.
iz.
(TE).
Campana mayor del campanario.
Kanpantorreko kanpai haundi eta zaratatsuena (ETNO).
Draunak bi dira Eibarko kanpantorrian. /
Baitta su-kanpaia be, draunian joten da.
Ik.
su-kanpai,
hil-draun,
hil-kanpai.
2.
iz.
(TE).
Campanada ruidosa del mediodía.
Parrokixako kanpai haundiñak eguardixan joten zeban kanpaikadia; "eguardiko kanpai haundixa" be esaten jakon (ETNO).
Eguardiko lehelengo kanpaia zanetik bedratzigarren drauna amaittu baiño lehen, Galdaramiñotik Portaleraiñok eiñ ei eban behiñ Lopetxuak. / De la primera campanada de las doce a la nona de la oración, dicen que Lopetxua bajó de Galdaramiño al Portal. /
Elixakuen drauna izan da. /
Drauna entzun orduko etxera juan bihar izaten zan, bazkaittara. Bestela amak hasarre!.
Ik.
hil-kanpai,
hil-draun,
aramaittako,
albako.
eibarko kanpaipian.
(EEE).
En todo eibar.
Gaiztua, gero, Eibarko kanpaipian harek aiñako idi ondo hazittako eta gizenagorik billatzia.
Ik.
Eibar.
hil-draun.
iz.
(ETNO).
Campana que tañe a muerto,
tañido fúnebre.
Hildakuen draunak dihardu. / Está sonando a muerto la campana.
Ik.
hil-kanpai,
draun.
hil-kanpai.
iz.
(TE).
Tañido fúnebre.
Bateron bat hil dala abisatzeko kanpaikadak. Hildakua umia zanian kanpaikada ariñaguak joten ziran, errepikia, eta aingeru kanpai be esaten jakon (ETNO). / "Campana que toca a muerto" (TE, 428).
Norgaittik ete da hil-kanpaia? / ¿Por quién dobla la campana a muerto? /
Nik ez jonat ba hil-kanpairik entzun. (Zirik 27).
Ik.
hil-draun,
su-kanpai,
bedratziurren,
aramaittako,
albako,
agonixako,
aingeru-kanpai.
hode-kanpai.
[hodei-kanpai]
(Hore-kanpai).
iz.
(ETNO).
Campana que avisa tormenta.
Ekaitza zetorrenian joten zan kanpaia. /
Trunboia zetorrenian, hore-kanpaia joten zan elizetan, herritarrak jakiñan gaiñian ipintzeko. Eibarren aspaldi galdu zan ohittura hau, baiña inguruko herri txikixaguetan (Soraluze, Aramaixo...) ointsura arte iraun dau. Hode-kanpaian deira basarrittarrak etxera juaten ziran; aberiak kortan sartu eta kurutzian aurrian kandelak ixotzen ziran, Jaunari soluak eta baratzak gorde zeixazen erregutuz. Plazentzian, esate baterako, maietzeko Santa Kurutz egunetik irailleko Santa Kurutzera joten ziran. Lehenengo Santa Kurutz ermittan joten zan, Plazentziako herritarreri aditzera emoteko. Beste kanpaiak be San Andreskuari erantzutzen hasten ziran. San Andreskuak Han-Han-Han...; eta lasterrera parrokixako kanpai haundixak, draungadaka galdetzen ei zeban Nun-da, Nun-da; eta ondoren mojen konbentukuak janpai-jote azkarraguaz Teilla-tuan, Teilla-tuan, Teilla-tuan... erantzutzen.
Nere denporia baiño lehenagokua dok hori, baiña egualdi txarra etorrenian, kanpaia jo eta jentia errezatzen ipintzen juen! Ez dein pasau ezer! Harrixak edo egualdi txarrak ez deixan garixa apurtu, kanpaiak!. /
Hore-kanpaiak hasi ziranian ekaitzan barri emoten, estutu zan gure parejia. (Ezten 52).
Ik.
su-kanpai.
"Plazentzian, ekaitzaren berri emateko jotzen dan kanpaiari esaten zaio. Ohitura honi buruz, ikusi 'Euzko Gogoa' aldizkariaren 2. zenbakia, 1958. urtekoa, 195 orrialdea. Bertan idatzi nuan 'Ore-kanpaia'. Baiona, 1958." (SM ezten, 52).
kanpaia jo.
esap.
(AS).
Masturbarse.
Ik.
erroberan egin.
Gaztien artian arruntagua kanpaia jo esamoldiau; edadekuen artian erroberan egin zabalduago.
kanpaia(k) jo.
(OEH).
Sonar la(s) campana(s),
tocar la(s) campana(s).
Kanpai-soinua egin; kanpaia(k) jotia kanpai-jolian zeregiña.
Erlojuak ixildu barik kanpaiak jo ta jo dihardu. (Zirik 67).
su-kanpai.
iz.
(TE).
Campana que avisaba de un incendio en el pueblo.
Etxeren batek sua hartzen ebanian, su-kanpaia joten zan elixetan, herri guztiari diar egitteko (ETNO). / "Campana que avisa un incendio o alguna otra calamidad" (TE, 665).
Su-kanpaiak dihardu kalian, nun ete da sua? / En la villa suena la campana de fuego; ¿dónde será el incendio? /
Su-kanpaia izan da bart. / Anoche, la campana ha sonado a fuego /
Eta lehenago, sua hartzen bazeban basarri batek, kanpaia joten eben; su-kanpaiak esaten etsen. Jentia fan deixan amatatzera. Horrek antxiñako historixak dittuk. Hori juan dok pikutara, baiña lehen holaxe zuan!.
Ik.
suaro,
etxerre,
hode-kanpai.
kanpantorre
[kanpandorre]
(kanpaitorre).
iz.
(TE).
Campanario.
Mutikotan, kanpantorrian sarri izaten giñan. / De muchachos solíamos frecuentar el campanario. /
Droget bat zan kanpaitorreko kurutzian banderia ipintzen ebana San Juan goizian.
kanpo
2.
iz.
(NA).
Campo,
labrantío.
Labrantza lurrak ,larre eta zelaixak.
Oingo urtian kanpua edarra dao.
Ik.
kanpo-foball.
kanpo-foball.
(kanpo-fubol).
iz.
(NA).
Campo de fútbol.
Ein juen, oin kanpo-fubola daon lekuan, hantxe hegalian, eskabadorakin zulua eiñ, bota harrixori eta enterrau.
Ik.
foball.
kanpoko.
izlag.
(OEH).
De fuera,
exterior,
de otro lugar,
de otro pais.
Kanpoko lagun batzuekin. (Zirik 92).
kanpolarrosa.
izond.
(TE).
Obsequioso,-a con los de fuera de casa,
simpático,-a con los extraños.
Eskuzabala eta atsegiña kanpokuekin, baiña ez etxekuekin.
Etxeko laratzak ezagutzen zaittu zu be, kanpolarrosiori!. /
Kanpolarrosa, etxekardo.
kanpora.
adlag.
(OEH).
Fuera,
afuera.
Euretariko batek Eibartik kanpora osteraren bat ein bihar zebanian. (Zirik 105).
/
Ez diat nahi izan obispo Euskalerritik kanpora. (Zirik 99).
Bigarren adibidian agirixan bertsuetako gipuzkerian joeria.
kanporutz.
[kanporantz]
.
adlag.
(OEH).
Hacia fuera.
Aindu ziran kanporutz eta ezkutau ziran basuan. (Ibilt 461).
kanpotik.
adlag.
(OEH).
Por fuera,
exteriormente,
de fuera,
de otro lugar,
de otro pais.
Kanpotik itxura ederra dauka horrek etxiorrek.
/
Gerra ostian jende mordua etorri zan kanpotik Eibarrera.
kanpuan.
[kanpoan]
.
iz.
(TE).
Fuera,
en el extranjero.
Kanpuan ibilli da urte askuan hona behin be agertu barik. / Muchos años ha estado fuera sin aparecer ni una vez por aquí.
kanpokalde
[kanpoalde]
.
iz.
(OEH).
Parte de fuera,
exterior.
Bata kajoi barruan, eta bestia kanpokaldian jentiari diarka. (Zirik 45).
/
Laga zittuen zaldixak kanpokaldetik. (Ibilt 484).
kanta
iz.
(NA).
Copla,
canción.
Bertsua, doiñu baten gaiñian kantatzen dana. Batzuk serixuak dia, baiña zeozergaittik barregarri lagatzeko be izan leikez (lehen gehixago oin baiño).
Han etorri dia Santagera kantak, eta San Blasen ipoiñak eta lehenako erropak eta... /
Bueno! guri ondiok kantak etarako deskues.
Ik.
Gabon-kantu,
kantu.
Pluralian erabiltzen da gehixenetan.
kantau
kantatze
[kantatu]
.
du
ad.
(TE).
Cantar.
Eta hirugarrenian neska txaplatian esana ukatu ebanian, oillarrak kantau eban. / Y cuando por tercera vez negó lo dicho por la indiscreta sirviente, cantó el gallo. /
Gabeko hamaiketatik aurrera, debekauta eguan kantatzia. / Estaba prohibido cantar después de las once de la noche. /
Elixan, koruan kantatzia nahi izaten eban. / Solía querer cantar en el coro de la iglesia. /
Pentsaik, pieza bat bi aldiz kantau biharra izan juek. (Zirik 85).