Logo Eibarko Udala

Eibarko euskara hiztegia

I LETRA

1. itzal
1. izond. (TE). Oscuro,-a, negro,-a.   Illuna, baltza. Itzala dator Bizkai aldia, eta eurixa izango dogu berihala. / Viene oscura la parte de Vizcaya y pronto tendremos agua.
2. [itzel] . izond. (OEH). Enorme, tremendo,-a.   Demasa, oso haundixa. Itzalak sartzeko mutilla. (Zirik 72). / Maittia zein zan argitzera ezkero, irutxur itzala eitxen zetsan. (Ibilt 482). Ik. demas.
2. izond. (TE). Terrible, espantoso,-a.   Ikaragarrixa, bildurgarrixa. / "En Eibar se usa en la acepción de lo que mete miedo, temeroso" (TE, 448). Infarnuan bez ha zan lako gauza itzala. / Ni en el infierno cosa tan espantosa como aquélla. / Heriotza da infarnu itzal honetatik atarako nabena. (Ibilt 487). Ik. baltz.
itzalpe iz. (TE). Sombra. Pago haundi baten itzalpian emon dot goiza, Biblia irakorten. / He dado la mañana a la sombra de una gran haya leyendo la Biblia. Ik. kerizpe.  Itzalpe gitxi erabiltzen da Eibarren ezaguna izan arren; kerizpe da normalian erabiltzen dana.
itzalpen iz. (TE). Melancolía, tristeza, abatimiento. Sartu jako barru-barrura itzalpen haundi bat eta ez da barre eraingo detsanik. / Le ha entrado dentro una gran melancolía, y no hay quien le haga reír. Ik. tristura.  Gitxi erabiltzen da.
Itzio
1. l. iz. (TE). Lugar en eibar.   Eibarkua. Etxian izena da.
2. gatxiz. (TE). Itzio (apodo). Itziok, Izurako bidian, Pitxargaiñ inguruan, etxe barrixa eiñ eban.
3. b. iz. (TE). Caserío en elgoibar.   Elgoibarkua.
iup (eup, iaup). onomat. (ETNO). Salto.   Gorakadiana, indarrakin. Hartu galtzarpietatik ta "iup!" hantxe laga eban laguna mahai gaiñian.
ixa [ia] . adlag. (TE). Casi, por poco, a punto de.   Zeozer ez dala zihero betetzen, amaitzen... aitzen emoten dau. Ixa jausi nintzan lurrera. / Por poco caigo a tierra. / Ixaixa oker haundi bat ein neban pentsau barik. / Por poco hago un gran disparate sin pensarlo. / Ibiltzeko be ixa gauza ez garala gatoz. (Zirik 118). / Ixa amaittuta ebala bere eruan ona. (Ibilt 472). / Bata jarraixan eta bestia igesik ebizen bixak gelan jiran, arte ixa harrapauan. (Ibilt 464). Ik. kasik.  Indartzia nahi danian repetiduta erabili leike: ixa-ixa, ixaixa.
ixak-eta junt. (EEE). Ya que, puesto que, como. Ixak-eta heldu garan, hasi gaittezen jaten. / Ixak-eta aitta etorri dan, bazkaldu egingo dogu. / Ixak-eta ondo portau zarien, pagia emongo detsuet. Ik. -nez.  "Gure zaharrak asko erabiltzen eben esamolde hau, baiña gaur ixa zihero galduta dago. Idazkeran, azken aldi honetan, D. Pedro Zelaiak bakarrik erabiltzen eban" (IL, 43).
ixipu [isipu] (isipu). iz. (ETNO). Brocha. Isipuakin zurittu eben hormia.
1. ixo
1. ixotze [eho] . du ad. (TE). Pasarse de rosca, dañar la rosca.   "Deshacerse la rosca de un tornillo" (TE, 450). Torlojua ixo jako eta alperrik galdu da piezia. / Torlojua ixotzia azkeneko orduan. / Hainbeste lotu eta soltau bahabil laster ixoko dok harixa. / Torlojo honek harixa ixota jaukak.
2. ixotze [eho] (ijo, eixo). du ad. (ETNO). Moler.
2. ixo
1. interj. (TE). Exclamación para hacer parar a los ganados uncidos.   "Interj. con que manda parar el boyero" (TE, 450). Ixoo!, taberna aurrian gara eta! Ik. oo, aida eta ixo.  Bokalak luzetu egin leikez indartzia nahi bada: ixoo!...
2. (ixi! ). interj. (JSM). ¡silencio!.   Isiltzeko agintzeko diarra.
ixotu ixotze [isiotu] ( ixotutze) . du ad. (TE). Encender, poner en marcha.   Sua edo argixa biztu. Goizero, zazpiretarako ixotzen dau sua, gosarixa gertatzeko. / Cada mañana, para las siete enciende el fuego, para preparar el desayuno. / Suteixa ixotutzia, ez erreza bazuetan. / No es fácil a veces encender la fragua. / Haixetan pipia ixotziak, zeregiñak emoten dittu. / Deittu zetsan albuan zan emaztiari ixotu zeixan kandelia. (Ibilt 467).
ixu
1. iz. (ETNO). Yesca, madera seca de haya.   Paguetatik ataratzen dan egur lihorra. Ixu-egunian erabiltzen zan, ixotu eta etxerik etxe suak bedeinkatzeko. Ik. hirutu, hirua egin, hiru, ireskatu.
2. iz. (TE). Tizón encendido, bendecido.   Tizón que los muchachos encendíamos en las brasas que se sacaban al pórtico de la iglesia después del oficio litúrgico de Sábado Santo" (TE, 450). Ixuakin, senidienera su-barrixa eruaten izan naiz. Ik. su-barri.
ixu egun. iz. ber. (TE). Sábado santo, día del fuego resurrector.   Ixu egunian, Zapatu Santuan, mezetatik urten eta mutiko guztiak euren ixua ixotzen zeben, elizan bedeinkatutako suakin. Hori suori etxerik etxe eruaten zan, etxe guztietako suak bedeinkatzeko eta urte guztirako babesa lortzeko. Urtaro aldaketen inguruko jaixen artian sartzen dittu Juanito San Martinek, kristautasunaren aurreko antxiñako ohittura zaharrekin lotuta: Gabonak eta Sanjuanak udan eta neguan; Gaztaiñerre eta Ixu-eguna udazkenian eta udabarrixan, bixak be bizirik Eibarren oraintsura arte (ETNO). / "Día en que tenía lugar la costumbre de encender el hogar con el fuego nuevo de la Resurrección, que los muchachos llevábamos a los parientes, con el tizón encendido en el pórtico de la iglesia" (TE, 450). Ixu-eguna danetik, su-barrixagaz ixotu dogu gaur sua. / Eitten zeben gehixenak, juan ta sua, ixua, txatal batzuk egurrana hartu, ta sua haintxe sartu ta, etxerik etxe, begixak erre biharrian... Granuja guztiak tunikia-ta erre biharrian haintxe erabili! Baiba! Ta ha senidietan ta euren zerian partidu. Ta harek sutara bota! Sua egon deixan bedeinkatuta!.
Ixu iz. ber. (AN). Esaixozu Izuri, hurrengo erbi-hankak gorde deirazela neri. / Dile a Izu que me guarde las siguientes patas de liebre. Ik. erbi-hanka.  Eibarko erbittalari ezaguna, gorra zana.
izakera [izaera] (izaera, izekera). iz. (TE). Carácter, manera de ser, índole, naturaleza.   Izateko era, modua. Aboziñaua haren izakeria: beti hasarre. / Extraña índole la de aquél: siempre enfadado. / "On hutsa kakutsa" bai!; esakeria ez, izekeria be bada hori. Eta gaur egunian gaiñera zemat eta txarrao izen eta gehixao azertatzen da, eta bestiei hankak hobeto geratu. / Ez detsa kalterik egingo euskerian gixarriari ta euskaldunen izakeriari. (Zirik 6) Ik. izate.
1. izan
1. izate . du ad. (TE). Ser, estar, haber, tener.   Aditz nagusixa da; irregularra. Gauza bat da esan, eta beste bat izan. / Una cosa es decir y otra ser. / Naiz, izan nintzan eta izango naiz. / Soy, fui y seré. / Dana da; ez izan zana. / Es el que es; no el que fue. / Ontxe ikusi da gizona dana. / Ahora se ha visto que es hombre. / Elixakuen drauna izan da. / Gure izatia, Jaungoikuagandik dogu. / Tenemos el ser, de Dios. / "Munduan garanok", en vez de: "munduan garanak".
dala. [dela] . mend. (OEH). Haber pasado el tiempo que se expresa. Denpora asko eztala [...]. (Zirik 67). Ik. oin dala.
diranak eta ez diranak. [direnak eta ez direnak] . esap. (OEH). Todo, todo y más. Kontau zetsazen uezabari ziranak eta ez ziranak. (Zirik 13).
ez da izango. interj. ¡no será verdad!.   "Zerbaiti ezustekoa erizten zaionean esan ohi dena" (EEE, 33) -Nahi badok sinistu, nahikua negar erain jestan kuadruorrek... -Ez dok izango! (Zirik 16).
ez izan atzo goizekua. esap. No ser (cosa) de ayer, no ser novedad. Haren hartuemonak ez dira atzo goizekuak / No son de ayer sus relaciones
izan be. [izan ere] (izen be). lok. (TE). Ciertamente, de hecho, la verdad es que. Izan be erraldoi galanta hago hi. / Aberatsa zu izan be, dirua jaurtitzen ibiltzeko. / Zuk barrixak ekarri deiguzuzen zeregiñik ez dogu izan be. / Izan be, gizon bat zaintzeko eztago andrian moduko Guardia Zebillik. (Zirik 125).
izan ezik. adlag. (TE). Excepto, salvo, de no ser.   Aparte lagata, kenduta. Etorriko naiz oker haundiren bat izan ezik. / Vendré salvo algún gran contratiempo. / Bizixa izan ezik, ostiango dana galdu eben. / Baiña plaentxiatarrak konturatu ziran euskeraz tautik pe ez ekixela, hasieran "Ola lagun" eta amaieran "Agur" izan ezik. (Zirik 40) / Ipuin hau Esopori be irakorri netsan. Baiña, Gertziako ipuinlari harek nun jasoko eban ba Plaentxian izan ezik? (Zirik 119). / Dukesia ta bere Dama guztiak dantzan ziran, berak gura eban Maittia izan ezik. (Ibilt 488). Ik. aparte, alde batera, ezian, ezik.
izan ezin leikian. izond. (TE). Imposible, que no puede ser. Astunak gorutz eittia, izan ezin laikiana. / Que lo grávido tienda hacia arriba, cosa imposible. Ik. ezindako, izan ezindako.
izan ezindako. izlag. (TE). Imposible.   Izan eziña, izan eziñezkua. Izana, ez izan izatia, izan ezindakua jaungoikuentzat be. / Lo sido, que deje de haber sido, imposible aún para los dioses. Ik. ezindako.
izan izan. du ad. (TE). Haber solido.   TEk holan definitzen dau: "ver. aux. pretérito absoluto" (TE, 451). Izatez, modala da; laguntzaillia. Gaur aberats hau, izan izan zan eskian aterik ate baten baiño gehixagotan. / Este hoy opulento, fue más de una vez mendigo.  Aspektu burutuan maiztasuna adierazteko erabiltzen da: izan izan, juan izan, egon izan, ikusi izan...
izango dan. [izango den] . iz. (TE). Futuro, porvenir. Jaungoikua alde batera, (iñor ez da) izango dana aurretik dakixanik... / Excepto Dios, nadie que sepa anticipadamente el futuro. Ik. etorkizun, datorren.
zana. [zena] . izond. (TE). Difunto,-a. Gure aitta zana, oso mendizalia. / Nuestro difunto padre era aficionado al monte.  Izan-en adizkixa da: zan; mugatuan erabiltzen da: zana.
2. izan
2. izond. (TE). Ex, antiguo,-a, que fue.   Izandakua. Alkate izana sasoi baten. / Alcalde que fue en un tiempo. / Nausi izana gu mutikuak giñala. / Autoridad que fue cuando nosotros éramos muchachos.
izankizun iz. (TE). Existencia, futuro, que debe ser. Gauza guztien lehenengo atributua: izankizuna. / El primer atributo de todas las cosas: la existencia. Ik. izate.  Ez da existencia esanahixakin erabiltzen. Izango dana edo izateko dana da izan.
izar iz. (TE). Estrella. Izarrak dira, milla-milla bidar, milla askotan. / Hay estrellas mil veces, muchos miles de veces. Ik. artizar, goizeko izar.
izar arin. iz. (TE). Estrella fugaz. Udako gau illunetan, izar ariñ asko, igesika balitzaz letz agertzen dira lurrerutz.
izar biki. iz. (TE). Estrella doble. Izar bikixak badira zeruan.
izar buztandun. iz. (TE). Cometa. Zeruan, alde batetik besteraiñoko izar buztanduna ikusi genduan maiatz hartan. / Aquel mayo vimos un cometa que se extendía de un lado al otro del cielo.
izar geldi. iz. (TE). Estrella del norte, estrella polar. Itsasuan, izar geldixak erakusten dau bidia. / En el mar, la estrella polar muestra el camino.
izar-jakittun iz. (AN). Astrónomo.   Astronomua. Gaurko izar-jakittunak... (Ibilt 373).
izara (izera). iz. (TE). Sábana. Izara zuri garbixekin jantzittako ohia dot nere zaiñ. / Me espera una cama vestida de sábanas blancas.
izara-gei. [izara-gai] . iz. (TE). Lienzo, tela, tela de sábana. Harixa eruan eta izara-geixa ekarri, bihar dan sarixa ehunliari ordainduta.
izarbera [izerbera] . izond. (NA). Sudoroso,-a, propenso,-a a sudar.   Izarditzeko joeria dabena. Ik. izarditsu.
izardi
1. [izerdi] . iz. (TE). Sudor. Zeure bekokiko izardixagaz irabazi biharko dozu egunero eguniango ogixa. / Con el sudor de tu frente habrás de ganar a diario el pan de cada día.
2. [izerdi] . iz. (ETNO). Savia vegetal. Ik. sain.
izardi batian. [izerdi batean] . esap. (OEH). A todo sudar, sudando. Hankiari gora ta behera eragiñaz, izardi batian. (Zirik 107).
izardi larri. [izerdi larri] . iz. (TE). Sudor frío.   Izardi hotza, larritzerakuan agertzen dana. Lehelengo hotzikaria eta gero izardi larrixa etorri jata. / Ikustiagaz Zaldunan izardi larrixak. (Ibilt 482).
izardi pats. [izerdi pats] . iz. (OEH). Sudor abundante. Egunsentittik illunabarreraiño izardi patsa darixola erbittan. (Zirik 117).
izarditsu izond. (TE). Sudoroso,-a, de mucho sudar.   Izardiz busti-busti daguana; izardi asko dabena. Ertziltarrak, danak izarditsuak. Ik. izarbera.
izardittu izarditze [izerditu] ( izardittutze) . da ad. (TE). Sudar, transpirar. Izardittu nintzan aldats gora, nindoian tokira heldu baiño lehen. / Cuesta arriba sudé antes de llegar a destino. / Azitaindik Arratera, alperrik izardittutzia, Akondiatik ziharko bidia dagola. / Izarditzia ona dala esaten dabe, osasunerako. / Suelen decir que sudar es bueno para la salud.
izarratu izond. (TE). Estrellado (el cielo).   Izarrez betia. Zeru izarratuan edertasuna!
izarratu egon. da ad. (TE). Estar estrellado,-a. Gaur gabian izarratu dago eta illargirik ez. / Esta noche está estrellada sin luna.