Eibarko euskara hiztegia
G LETRA
gaban
iz.
(NA).
Gabán.
Trikitrixan: gaban haundixakin juan, gabanakin eta korbatiakin eta... Maltzara, eta trikitrixan!
gabe
postp.
(TE).
Sin,
en vez de,
en lugar de.
"Adv. de negación o de sentido privativo" (TE, 378).
Irakorten jartzen da aspertu gabe. / Se suele poner a leer sin cansarse. /
Lotsagabia, dirugabia, uste gabia. /
Ta hantxe maitte izan ziran eskutau bihar gabe. (Ibilt 460).
Ik.
bako,
bage,
barik.
Bage, gabe, barik, bako, lau formotatik gitxien bage erabiltzen da eta gehixen barik eta bako.
Berba batzuetan gabe lexikalizauta dago.
gaberdi
[gauerdi]
(gauerdi).
iz.
(TE).
Medianoche,
las doce de la noche,
media noche.
Gabeko hamabixak eitten dabe gaberdixa; gaberdi aurretikua gau-lehena eta handik aurrerakua, goizaldia. / Las doce horas hacen la medianoche; antes es la prima noche y luego la madrugada. /
Gauerdixa baiño lehen heldu zan etxera. / Llegó a casa antes de la media noche.
gaberdi zahar.
[gauerdi zahar]
.
iz.
(EEE).
A media noche pasada.
Bazan Plaentxian "Gautxorixa" deitzen zetsen bat, gaberdi zaharrak baiño lehen etxera juaten ez zekixana. (Zirik 24). /
Gaberdi zaharretan erretiru barik ibiltzen zan errondalari amorratua izan zan hori gazte denporan.
Pluralian erabiltzen da sarri: gaberdi zaharrak, gaberdi zaharretan.
gaberdi-alde.
[gauerdi-alde]
.
iz.
(OEH).
Medianoche,
tiempo alrededor de medianoche.
Joxe Moko etxeratu zan gaberdi aldian. (Zirik 68).
gabi
2.
iz.
(ETNO).
Martillo pilón,
martinete.
Kolpeka biharra egitten daben forjatzeko makiña. Taillarretako berbia da.
1.
iz.
(ETNO).
Martinete,
mazo grande.
Oletako burdiñazko maillutzarra, agoia lantzeko erabiltzen zana. Burdiñoletako berbia da.
Gabixa ibilli deiñ emoten deutsa ura ijeliak uragiaz. (...) Gabixan hots, hormak ikara ipintzen dittuanak, ez deutsa gillirik egitten olagizon lotan dagozenen belarrixeri.
1.
iz.
(ETNO).
Eje principal.
Larramendik dakarrenez, tikiñoi nagusixan eragiñez gabixari eragitten detsen mazukarixak daroiazen ardatza. Burdiñoletako berbia da.
gabi-maillu.
iz.
(ETNO).
Mazo,
martillo pilón.
Gabixari muturrian jartzen jakon burdiñazko piezatzarra agoia eta totxua kolpiatuz burdiñia lantzeko. Burdiñoletako berbia da.
Gabixari, burdiñazko maillutzar bat jartzen jako ertz batian eta beste ertzian mazukarixak joten dau.
gabigun
iz.
(ETNO).
Viga del martinete/del mazo.
Gabi-ardatza edo gabi-kirtena, bere luzera guztian burdiñazko uztaiz (aroz) indartuta daguana. Burdiñoletako berbia da.
Aurreko aldian burdiñazko maillutzarra, ziri birekin gabigunari estututa. /
Daroia agoia urtzailliak maillutzarpetik gabigunan azpira.
Ik.
gabi-ardatz,
aldabarrak,
boga.
gabillara
[gabirai]
(kapillada, gabillada, kapillara, gabellara).
iz.
(TE).
Gavilán.
(Accipiter nissus).
Esaten dabe, gabillariak habixa inguruan ez dabela txittarik ostutzen. / Dicen que el gavilán no roba en las inmediaciones de su nido.
Ik.
abendu,
txitxalapur.
Harrapakarixendako erabiltzen dan txittalapur izenakin be ezagutzen dogu (ETNO).
gabillara buztanluze.
iz.
(ETNO).
Aguilucho cenizo.
(Circus cyaneus).
Ik.
gabillara urdin,
gabillara zuri.
UZ: mirotza.
2.
iz.
(ETNO).
Halcón.
(Falco peregrinus).
Eibarren gitxi ikusten dan hegaztixa da. Falco tinnunculus-en trazia dakanez, berari moduan esaten detsagu, gabillara txikixa; bestela erderazko halkoia.
gabillara urdin.
iz.
(ETNO).
Aguilucho cenizo.
(Circus cyaneus).
Ik.
gabillara buztanluze,
gabillara zuri.
gabillara zuri.
iz.
(ETNO).
Aguilucho cenizo.
(Circus cyaneus).
Ik.
gabillara buztanluze,
gabillara urdin.
Gabillara urdin eta gabillara buztanluze be esaten jako, baiña gabillara zuri da izenik normalena Eibarren.
gabitegi
iz.
(ETNO).
Departamento del mazo.
Burdiñolako sei sailletako bat: Gabixa eta honi eragitteko sistemia. Agoia ijezteko dan lekua eta sistemia. Burdiñoletako berbia da.
Gabitegixa da agoia ijeztu eta burdin-barra bihurtzen dan burdiñolian sailla.
Ik.
burdiñola saillak.
gabon
1.
interj.
(TE).
Buenas noches.
"Salutación que se usa después del anochecer" (TE, 378).
Gabon danori, Jaungoikuak emon deizuela! / ¡Buenas noches a todos os dé Dios! /
--Gabon! etxeko-andre. --Bai zuri be, gabon Jaungoikuak deizula. (Zirik 118).
2.
iz.
(TE).
Nochebuena,
navidad.
Gure txikitxako Gabon, opari barik izan arren, beste gauzarik zan. / Nuestra Navidad de chicos, aunque sin regalos, era otra cosa.
Ik.
Natibittate,
Gabonak.
Normalian pluralian erabiltzen da.
gabon zahar.
iz.
(TE).
Noche vieja,
año viejo.
Elgoibarren, Gabon zaharreko ferixan erosittako trepetxuak dira honek. / Éstas son cosas que compré en la feria de Noche Vieja de Elgoibar. /
Eske lehenago kostunbria zan Gabon Zahar egunian txarri belarrixekin ta txarri hankekin ta zopia eittia. Zopia txarri belarrixekin ta txorizua, saiheskixa... Eta gero postria intxaur-saltsia eta konpotia.
Pluralian be erabiltzen da, deklinautakuan batez be: "Gabon zaharretan".
gabon-egun.
iz.
(TE).
Día de nochebuena.
Abenduaren 24a.
Gabon-eguna, plazan gauza onak erosteko, preziuari begiratu ezik. / El día de Nochebuena, como ningún otro para comprar cosas buenas en el mercado, con tal de no reparar en el precio.
Ik.
Natibittate.
Gaztiak "día de Navidad" esanguriakin erabiltzen hasi dira, baiña jende nagusixak ondo bereizten dittu "Gabon-eguna" (24a) eta "Natibittate" eguna (25a).
gabon-gau.
iz.
(TE).
Nochebuena,
noche de navidad.
Gabon-gaba, jan-eranian eta ipoiñetan senittarte guztia batzeko. / La Nochebuena, para reunirse toda la parentela a comer y a beber y estar de cuentos. /
Gabon-gaua, urtian luziena. / La noche de Navidad es la más larga del año. /
Gabonetako afarixa, espeziala, badakik zer izaten zan? Orixo-azia! Azia orixuakin, Gabon-gabian. Azia egosi ta orixua bota. Ta gaiñian bakillaua. Ta gero intxaur saltsia. Intxaurreri kendu oskola; dana zehe-zehe ein, ta gero esnia ipini irakitten ta esnetara bota. Azukria bota ta egosi. Edarra jateko, e? Jolin edarra! Ha jaten badok fuerte, ez dok gosia pasauko!.
Ik.
Natibittate.
gabon-kantu.
(Gabon-kanta).
iz.
(TE).
Villancico.
Gabon-kantuak, Erregenetara arte irauntzen dabe. / Los villancicos duran hasta el día de Reyes.
Ik.
kanta,
kantu.
Gabonak
iz.
(TE).
Las navidades.
Gabonak, etxe zuluan, famelixa guztia batuta, subilla garretan eta jan eta erana nahi beste, benetako zerua. / Las Navidades, en el hogar, reunida toda la familia, ardiendo la leña y la comida y la bebida a discreción, verdadero cielo.
Ik.
Natibittate,
Gabon.
Gehixenetan pluralian erabiltzen da.
gabonsari
iz.
(TE).
Aguinaldo,
regalo de navidad,
regalo navideño,
propina navideña.
Gabonetan emoten dan eskupekua.
Morroiandako gabonsarixa, bakillaua lepora. / Aguinaldo para el criado, un bacalao, que lo cargue al hombro.
gabonsari batze.
iz.
(TE).
Cuestación navideña.
"Gabonetan etxerik etxe kantuz egitten dan errondia, dirua eskatzeko" (ETNO). / "Cuestación por Navidad" (TE, 379).
gailleta
iz.
(ETNO).
Galleta (vasija pequeña),
cuenco.
Ura hartzeko edo erateko erabiltzen dan ontzi heldulekuduna; txolota. Burdiñoletan erabili izan zan berbia da.
Saldia hartzen da katilluaz, haragia txikittu eta ahoratzen da atzamar Jaungoikuak emondakuegaz; ura eraten da gailletiaz.
Ik.
antosin,
txolot.
gaillur
1.
[gailur]
.
iz.
(TE).
Cima,
cumbre,
cúspide,
pico,
cresta.
Behin baten, Ailluzen gaillur-gaillurrian... / Una vez, en la cresta de Ailluz...
Ik.
tontor,
mendi-punta.
2.
[gailur]
.
iz.
(TE).
Caballete de tejado,
cumbrera,
lomera,
parhilera.
Teillatuan ur bixak bat egitten daben ertza.
Teillatu gaillurrian ipini dabe haritz adarra. / Ya han puesto la rama de roble en la cresta del tejado.
Ik.
teillatu-gaillur.
gaillurraga
iz.
(ETNO).
Cumbrera.
Gaillurregurra.
Gaillurra, gaillurregurra eta gaillurragia, dana bat. Eta batzuk "goixagia" be esaten detse.
Ik.
gaillurregur.
gaillurregur
iz.
(ETNO).
Cumbrera.
Teillatuan bizkarrazurreko habia, alde bateko eta besteko kapirixuak eusten dittuana (JME).
Teillatuan bizkarrezurreko habia da gaillurregurra, alde batetik bestera doiana eta kapirixueri eusten detsena. /
Gaillur-egurra egitteko haritza erabiltzen zan gehixenbat. /
Gaillurra, gaillurregurra eta gaillurragia, dana bat. Eta batzuk "goixagia" be esaten detse.
Ik.
gaillurraga.
gain
1.
(gaiñe).
iz.
(TE).
Cumbre,
cima,
alto.
Akondia gaiña, Arrate gaiña, Aritxixoko gaiña, Azkarate gaiñia. /
Elorreta gaiñia, aukerako tokixa bazkari eder bat eitteko. / La encimera de Elorreta, lugar a propósito para hacer un buen banquete. /
Aizgorri gaiñian, ermittia gordeleku genduala, ein genduan gau guztia. / En la cima de Aizgorri, teniendo por refugio la ermita, pasamos la noche. /
Gaiñik gaiñ, Akondiatik Arratera, mendirik mendiko letañia juaten zan, Asensio bezperan.
Beste esangura batzuen artian, toponimuetan erabiltzen da, eta sarri lexikalizauta dago.
2.
postp.
(TE).
En,
sobre,
encima.
Ibargain, Pitxargaiñ, Eibarren. /
Gure gainetik dago legia. / Por encima de nosotros está la ley. /
Ez dago norberan gain gura eta ez gura izatia. / No está en nosotros el querer o dejar de querer. /
Hegan itsasuen gaiñetik, itxulitzen dira hegazti hárek. / Aquellas aves, regresan volando por encima de los mares. /
Zaldunak danen gaiñ maitte ebana. (Ibilt 484).
Lekuzko egitturetan erabiltzen da, nahi bizidunetan nahi bizigabietan; esangura konkretua nahi abstraktua euki leike. Bizigabietan, normalian berba konpuestua egitten da, edo lexikalizaziñuak: Ibargain eta abar. Bizidunetan, gain esanguratik aparte, inesiboko -gan atzizkixan lekuan erabiltzen da: neregan = nere gain. Bai aurrekuak bai postposiziñuak kasu markak hartu leikez: gaiñian, gaiñetik esate baterako.
3.
postp.
(TE).
Además de,
aparte de.
Zuk esan dozunetik gaiñekua neria balitza, ondo nitzateke. / Si lo que sobrepasa de lo que tú has dicho fuese mío, sería dichoso. /
Honegaz, lehengo zapuan gaiñ, sortu jakozen andra gaiztuari zelo haundixak. (Ibilt 482).
Bai aurrekuak bai postposiziñuak, kasu markak hartu leikiez.
4.
postp.
(TE).
Acerca de,
sobre,
en relación a,
relativo a,
en lo que respecta a.
Zuk atara dozun autuan gaiñian, gauza bat esango dot... / Sobre la cuestión que tú has suscitado, diré una cosa... /
Laster igarri zetsan bere gain barre eitteko goguak zirana. (Zirik 59).
/
Senarrak [...] ez zetsan iñori ezer agertu autu triste haren gaiñian. (Ibilt 465).
/
Dukiak ipiñi ebala jakiñian bere emazte bihurrixa, ixilleko maitetsu bixen artian zan aiskidetasunan gañian . (Ibilt 488).
Berbetako konturen bat danian erabiltzen da. Ez dauka leku esangurarik. Bai aurrekuak bai postposiziñuak berak, deklinaziño kasu markak hartu leikiez.
gaiña hartu.
esap.
(TE).
Coronar una cumbre.
Gaillurrera igo.
Nekez baten, Elosu gaiña hartu genduan.
gaiñetik egin.
esap.
(TE).
Responder desde una posición de fuerza.
Jarki, aurre egiñez erantzun. /
"Responder con más carácter, autoridad o convicción" (TE, 386).
Alperrik uezaba gogorra izan, gaiñetik ein zetsen bihargiñak, errezoiz beteta ziralako. / Aunque el patrono era duro, los obreros le replicaron más alto, porque estaban llenos de razón. /
Kontuz hi neri gaiñetik eitten!
gaiñez egin.
esap.
(TE).
Rebosar,
desbordarse,
salirse.
Auzokuegaz barriketan, sukaldiakin ahaztu eta lapikuak gaiñez ein detsa. / Charlando con las vecinas, se ha olvidado de la cocina y se le ha desbordado el puchero.
gaiñik gain.
esap.
(TE).
De cima en cima.
Gaiñik gaiñ, Akondiatik Arratera, mendirik mendiko letañia juaten zan, Asensio bezperan.
gaindu
gaintze
.
du
ad.
(TE).
Alcanzar una cima,
un alto.
"Alcanzar lo alto" (TE, 387).
Ik.
garaittu,
gaiña hartu.
Ez da asko erabiltzen; "gaiña hartu" gehixago.
gaiñeko
1.
[gaineko]
.
izlag.
(TE).
De arriba,
de suso.
Arando gaiñekua. / Arando de arriba.
Toponimuetan be erabiltzen da, eta sarrittan lexikalizauta dago: Agiña Gaiñekua, esate baterako.
2.
[gaineko]
.
iz.
(TE).
Añadidura,
propina,
extra.
Emon zetsan gaiñekua, ontzako urria. / La propina que le dio, una onza de oro.
3.
[gaineko]
.
izlag.
(TE).
Cabecilla,
dirigente,
destacado,-a,
que está por encima,
superior.
Bestien gaiñetik buru daguana. /
"El que para bien o para mal se erige sobre los demás" (TE, 386).
Gaiñeko dabill hor, mundu guztia apurtu gurarik. / Anda ahí de mandón, queriendo superar a todos.
gaiñekora jaso.
esap.
(TE).
Levantar el gatillo,
disponerse a disparar.
Suzko armetan tiro egitteko prestau, katua jasuaz. / "Levantar el gatillo y poner el arma en disposición de tirar" (TE, 386).
Gaiñekora jaso eta jaurti zetsan burura. / Levantó el gatillo y le disparó en la cabeza.
gaiñekuan.
adlag.
(TE).
Con el gatillo levantado.
Arma kontuetan erabiltzen da.
Gaiñekuan darabil beti eskopetia eta halakoren baten ein bihar dau okerra. / Siempre lleva la escopeta con el gatillo levantado, y algún día va a causar una desgracia.
gaiñera
[gainera]
.
lok.
(TE).
Además,
encima.
Ederra, eta gaiñera zintzua da. / Es hermoso y además ahorrativo. /
Gehixagoko barik [...] bota eban bere burua ibaira. --Iño! [...] esan da ein gaiñera! (Zirik 120).
/
--Ixildu zaittez [...]. --Zer? Neu ixiltzeko gaiñera? (Zirik 120).
-z gaiñera.
esap.
(OEH).
Además de,
aparte de.
Biajante guztiak hotek haretan sartzen ziran. Biajantiak ez ezik, afiladore, mielero, ta komeriantiak pe bai, sasimediku ta pelotariez gaiñera. (Zirik 14).
gaiñerako
izlag.
(OEH).
Lo demás,
el resto.
Barautsak, epaikixak, ta gaiñerako erremintta guztiak epetakuak ei zittuen. (Zirik 106).
eta gaiñerakuak.
[eta gainerakoak]
.
esap.
(OEH).
Etcétera,
y demás.
--Gure gizon gizajua --diño Gautxorixesiak--, hor ibili don gau guztian jo ona ta jo hara: medikuok, abadiok eta gaiñerakuok aztartzen. (Zirik 27).
Ik.
eta abar.
Gehixenetan pluralian erabiltzen da.
gaiñezka
[gainezka]
.
adlag.
(TE).
De sobra,
rebosando,
desbordando,
rebasando,
a rebosar.
Gaiñezka neurrittu zestan erosi netsan ardaua. / Me midió desbordando el vino que le compré. /
Buruan falta eben albidadia miñian euken; baitta gaiñezka be. (Zirik 108).
gaiñezka egin.
esap.
(OEH).
Rebosar,
desbordar,
rebasar,
salirse,
colmar.
Hainbeste jentekin, mundu hau ixa gaiñezka ein biharrian jaukagu. (Zirik 23).
gaiñian
[gainean]
.
adlag.
(TE).
Encima,
en seguida,
próximo.
Nun aitzen emoteko, baiña baitta noiz be, laster izango dan zeozen barri emoteko.
Aizgorri gaiñian, ermittia gordeleku genduala, eiñ genduan gau guztia. / En la cima de Aizgorri, teniendo por refugio la ermita, pasamos la noche. /
Sanjuanak dittugu gaiñian, eta etxe-zuritzia eiñ barik ondiok. / Tenemos los Sanjuanes encima, y todavía sin hacer el blanqueo de la casa.
Ik.
soiñian,
aldian.
Denporazko esanguriakin, laster izango dan zeozen barri emoten dau
gaiñigar
iz.
(ETNO).
Rama seca,
fronda seca.
Zugatzen adar igarrak, sarri sutarako erabiltzen diranak.
gainjana emon
esap.
(ETNO).
Dar determinado efecto a la bola.
Boletako berbia da.
Ik.
burpilla emon,
azpijana emon,
bóleta.