Logo Eibarko Udala

D LETRA

dar-dar onomat. (ETNO). Tembleque.   Hotzak eta bildurrak eraitten daben ikaria. Hotzan hotzak dar-dar neukan gorputza; ha zan dardaria, ha!
dardara iz. (TE). Estremecimiento, temblor, vibración. Afaitxan giñala etxe guztiak eiñ eban dardaria, inguruan jausi zan bonba bategaz.. / Estando cenando, se estremeció toda la casa con una bomba que cayó en la vecindad. / Hotzan hotzak dar-dar neukan gorputza; ha zan dardaria, ha!. / Esnatu zan zalduna belarrondoko haundi baten dardariagaz. (Ibilt 467).
dardaraka. adlag. (OEH). Temblando, vibrando. Hotzez dardaraka pasau eben arratsalde guztia. (Zirik 110). Ik. hotzez dardaraka.
dardaraka batian . [dardaraka batean] . esap. (OEH). Temblando. Hotzak baltzittuta dardaraka batian euan Pattakia gizajua. (Zirik 35).
dardaraz. adlag. (TE). Brillando, resplandeciente. Intxaurra lako diamantia zeroian dardaraz bekoki erdixan. / Un diamante como una nuez llevaba rutilante en medio de la frente. / Agorrilleko euzkixa genduan dardaraz gaiñetik. / El sol de agosto reverbera encima de nosotros. Ik. bristaratsu, bristara.  Esangura horrekin gitxi erabiltzen da; normalian dardaraka, ikaraka esateko erabiltzen da.
darixola [dariola] . adlag. (OEH). Fluyendo, manando. Tximinixa haundixak keia darixola zittuala. (Zirik 105). / Odola darixola dago. / Fregaderako tubua darixola zeuan. / [Dukesia] eta hau garra darixola. (Ibilt 476). Ik. jarixo.
dart onomat. Romper(se).   Zeozer hausi edo dartau. Ik. zart.
dart egin. du ad. (TE). Romper(se), reventar(se).   Zeozer apurtu edo errebentau. Txamarriak dart ein desta atzeko aldian. / Se me ha reventado la chaqueta por la espalda. / Horrek ez jok balio, dart egin jok eta hondatuta dagok; botaik zikiñetara. Ik. zart egin, tart egin.
dart erain. [dart eragin] . dio ad. (TE). Reventar, romper.   Zeozer apurtu edo errebentau erain Makurtzerakuan, dart erain zetsen prakeri. / Al agacharse hizo reventar los pantalones.
datorkizun iz. (TE). Futuro, porvenir. Iñok ez daki ezer ziurrik datorkizunan barri. / Nadie sabe nada cierto sobre el porvenir. Ik. etorkizun.  Ez da izen arrunt moduan erabiltzen; etorkizun da erabiltzen dana.
ddu
1. onomat. (ETNO). Ventolera. Han ddu-ddu-ddu-ddu joten harek: haixiak indar aundixa daka.
2. onomat. (ETNO). Movimiento rápido.   Zeozer bizkor egittiana. Bai ba!, mendittik etortzen ziran harek burdikada garuakin hor goittik behera!, goittik behera, eta gero etxera juateko gora juan bihar! Eta han gora beste batek behixak ekarri, aurretik lotu behixak eta ddu! gora!.
de metaling. (TE). Nombre de la letra 'd' del alfabeto vasco.   Euskal alfabetuan letra izena. Mesedez eizu 'deia' hobeto. / Por favor, haz la 'd' mejor.  Artikulua hartzerakuan déia esaten da, eta ez *dia, '-e'kin amaittutako berbak normalian egitten diran moduan (ate - atia).
debalde adlag. Gratis, de balde.   Duan. Ik. duan.  Duan gehixago erabiltzen da eta debalde baiño hobeto dago.
debekau debekatze [debekatu] (debekatu). du ad. (TE). Prohibir.   Prohibidu. / "Prohibir por precepto legal" (TE, 288). Debekauta dago bide honetatik ibiltzia. / Está prohibido transitar por este camino. / Debekatzia errezagua, debekautakua gorde eraitxia baiño. / Es más fácil prohibir que hacer cumplir lo prohibido. / Asmau, barriztau, debekau, kontau, pentsau... / Fraillia ez zan gertau hartara, bere relijiñoko legiak debekatzen zetsela ta mesede hori egittera. (Ibilt 464). / Hiri medikuak ez euan ba erana debekatu? (Zirik 93).  Gaur egunian, ahozko berbetan erabiltzekotan, alfabetizautakuak darabixe bakarrik.
debekautako [debekatutako] . izlag. (TE). Prohibido,-a. Debekautako frutua, beti tentatzaillia. / Siempre es tentador el fruto prohibido.
debil izond. (NA). Débil, flojo,-a, endeble, sin fundamento. Debil dao oingeran. Ik. kili-mala, xingel, single, makalki, makal, kaskil, ahul.  Erderakadia, baiña makal-ekin batera asko erabiltzen da.
deboziñoko [debozioko] . izlag. (OEH). De devoción. Bere deboziñoko santua. (Ibilt 464).
debrezete juan (debrazete juan). esap. (ETNO). Pasear del brazo, ir del brazo.   Nobixuak besotik oratuta juan; neska-mutillak bikote zirala adierazten zeban.
defendidu [defendatu] . du ad. (OEH). Defender. Pobriak eztaukalako zer defendidu. (Zirik 9).
dei
1. iz. (TE). Convocatoria, llamamiento. Alkatiak ein dau deixa, bakotxak bere etxe aurreko edurrak kendu deixazen. / El alcalde ha hecho un llamamiento para que cada cual quite las nieves del frente de su casa. Ik. hots, diar.
2. iz. (TE). Amonestación, amonestación pública en la iglesia.   "Se entiende por la tácita: eliz deixak. Proclamas, amonestaciones que se publican en la iglesia" (TE, 288). Meza nausittan, Ebanjelixuan ondoren irakorten dira ezkontzera doiazenen deixak. / En misa mayor, después del Evangelio, se leen las amonestaciones. Ik. elizdei.
deika adlag. (OEH). Llamando. Hasi zan deika frailliorri hizkuntzan diran hitz gogor eta mingarri guztiak esanaz. (Ibilt 465). / Eta etxekoandria bentanatik deika hasi zan: "Gizonak! Zer da hau?". (Zirik 67).
deittu
1. deitze [deitu] ( deittutze) . dio ad. (TE). Llamar, convocar, avisar, citar.   Norbatti etortzeko esan, diar egin. Amak deittu detsu etxeko ataittik. / La madre te ha llamado desde la puerta de tu casa. / Telefonotik deittu detsu Donostiatik lagun batek. / Te ha llamado por teléfono un amigo de San Sebastián. / Deittutzia pentsauta egon naiz, etorri ez zaranetik. / He estado pensando en llamarte, ya que no venías. / Deitzia gura izan dot, baiña ez ziñan agiri. / He querido llamarte, pero no te veía. / Deittu zetsan albuan zan emaztiari ixotu zeixan kandelia. (Ibilt 467). Ik. diar egin.  Gehixenetan norbaitti deittu (dio) erabiltzen da , baiña norbaittek deittu (du) be bai.
2. deitze [deitu] ( deittutze) . zaio ad. (TE). Llamar(se), tener por nombre, llamarse.   Izena izan, izena emon. Zuen Elgetako osabia, nola deitzen da? / Vuestro tío de Elgeta, ¿cómo se llama? / Toki honi deitzen jako Azkonabitza. / A este lugar se le llama Azkonabitza. / Eta toki hari pentsau eban aurreran deittutzia Bethel. / Y a aquel lugar pensó llamar en adelante Bethel. / Grip deitzen dan Herri txiki bat. (Ibilt 461). / Botikarixo bat, Etienne jauna deitzen zana. (Ibilt 472). / Hik eztakik abade jaunari berori deitu bihar jakona ala? (Zirik 78).
demanda iz. (TE). Disputa, discusión, riña, reprimienda. Ezer ez dan etxian, demandia ugari. / En casa vacía, riña abundante. / Demanda bizixan dagoz beti. / Siempre están en una viva pelea.
demandan. adlag. (TE). Discutiendo, disputando airadamente, riñendo, abroncando. Zergaittik esan bihar destazuna esaten destazu demandan, uste jan bihar nozula? / ¿Por qué lo que me tienes que decir me lo dices riñendo, como si me fueras a comer?
demandan egin. du ad. (TE). Discutir, reñir.   Eztabaida gogorra erabili, agiraka jardun. Andra-gizonak demandan ein dabe, urtebete ez ondiok ezkondu zirala-eta. / Marido y mujer han reñido, cuando no hace un año que se casaron.
demandalari izond. (TE). Camorrista, pendenciero,-a, cuestionador,-a, quisquilloso,-a. Demandalarixa auzoko guztiegaz. / Quisquilloso con todos los vecinos. Ik. burrukalari.
demandaldi iz. (NA). Discusión, altercado, riña, disputa. Demandaldixa eiñ eta gero bixamonian parka eske juan zan.
demas
1. izond. (TE). Enorme, tremendo,-a, exagerado,-a. Orduan egunian egon zan manifestaziño demasa!, eta.... Ik. besterik ez lako, itzal.  Gaur egunian asko erabiltzen da, eta lehen be bai, TEk diñuanez: "Muy usado en Eibar, aunque puede sustituirse con una loc. como besterik ez lakua, también en uso" (TE, 289).
2. adlag. (TE). Bien, gran, muy, por demás, enormemente, exageradamente.   Adjetibo eta adberbixuen maillakatzaillia da, goi maillia aitzen emoteko erabiltzen da. Aboziñau demasa haiz hi behintzat. / Tú al menos eres bien estrambótico. Ik. besterik ez lako.
3. iz. (NA). Cosa increíble, cosa descomunal. Orduan egunian demasak ein zittuen, haundixak ein zittuen. / Eta kafia harek ez eiñ!, ene! demasak esan bihar detsaraz!
demasian. adlag. (Lab-Hiz). Muy, mucho, enormemente. Demasian hazi jatzue mutikua. / Demasian irabazi eta demasian gastau.
demonio
1. iz. (TE). Demonio, diablo. Antxiñako ifar aldeko demoniua, adarrak eta akerran bihatzak dittuala... / El antiguo demonio del septentrión, con cuernos y pie de cabrón... / Demoniuak eurak baño gorrixagotzat euki giñuezen. (Zirik 124). Ik. diabru.
2. (demonixo). izond. (TE). Demonio de, del demonio, travieso,-a. Bai mutiko demoniua!, baietz esan eta etorri ez! / ¡Demonio de muchacho!, ¡dijo que sí y no ha venido! / Juan zan haren erremedixo billa baserri demoniora senarran aiskidiagana. (Ibilt 466). Ik. diabru.
demoniokerixa [demoniokeria] . iz. (TE). Cosa extraña, cosa de brujas, cosa del demonio. Demoniokerixia aurkitzen jata hamentxe! Eziñ aztarrenik atara oilluak ipintzen dittuen arrautzeri zer eitten jakuen! / ¡Me ocurre aquí una diablura! ¡No puedo averiguar lo que pasa con los huevos que ponen las gallinas! Ik. sorginkerixa.
demontre interj. (TE). ¡demontre(s)!, ¡demonio(s)!, ¡diantre(s)!. Zer demontre edo zer arraixo dok hori?! / Ez jakin gauzonik eitten, demontriak halakuak. (Zirik 28).  "Se usa como interjección y en evitación de otras mal sonantes" (TE, 289).
denbora
1. (denpora). iz. (TE). Tiempo. Hutsa denboran, gurasuengandiko diru guztia bota eban. / En nada de tiempo, disipó todo el dinero que heredó de sus padres. / Atzo jayo eta gaur ill, denboria ariñ dabill. / "Dístico en el cementerio de Zaldibar" (TE, 289).
2. (denpora). iz. (NA). Tiempo climatológico.   Egualdixa. Hurrengo domekan jokatzeko, eruan baietz, bai denpora txarra izen, ona izen. Denporia ona tokau zuan, udaguena zuan.
3. (denpora). iz. (NA). Época.   Bizitzako sasoi ero aldi bat. Erderaz ez nekixan eta zer jakin bihar neban ba?!, Frankon denporan ikesi genduan zati bat, eta zer?!. / Iñoizko denporan txapeldun izatera heltzen banaiz. (Zirik 116).
denbora gutxin barruan. [denbora gutxiren barruan] (denpora gutxin barruan). esap. (OEH). En poco tiempo, al poco tiempo. Denpora gutxin barruan liburu guztiak ahittu ziran. (Zirik 5).
denbora-pasa. (denpora-pasa).
1. (denpora-pasa). adlag. (OEH). Pasando el rato, matando el tiempo. Ezin igarri biharrian ala denpora-pasa ziharduan. (Zirik 55).
2. (denpora-pasa). iz. (Lab-Hiz). Pasatiempo.
denboraz. (denporaz). adlag. (OEH). A tiempo. Eskerrak bera [medikua] denporaz ibili zana, hanka bat kanposantuan eukala ei jeuan da. (Zirik 35).
denboria egin. (denporia egin). du ad. (TE). Hacer tiempo.   Ordu jakin baten zain denboria emon. Denboria eitten nago, afaittarako ordura arte. / Estoy haciendo tiempo hasta la hora de cenar. Ik. denboria emon.
denboria emon. (denporia emon). du ad. (TE). Matar/pasar el tiempo.   Denbora-pasa egon. Abontzako Pantaleonek, denboria emonaz, mailluetan eitten eban suteixan. / Pantaleón de Abontza, para matar el tiempo, hacía de martillador (con el mazo grande) en la fragua. Ik. denboria egin.
denboriakin. [denborarekin] (denporiakin, denporarekin). adlag. (OEH). Con el tiempo, con el paso del tiempo. Herrixak denporarekin beste euskera osoturuntz be joko dau. (Zirik 7).