Eibarko euskara hiztegia
A LETRA
autubatzaille
[autubatzaile]
.
izond.
(TE).
Chismoso,-a,
entrometido,-a,
reportero,-a.
Esamesak kontatzen zalia dana.
Alde guztietara heltzen zan ha gure lagun autubatzaillia, eta beti genkixan beragandik inguruetan gertatzen zan dana. / Aquel entrometido amigo nuestro llegaba a todas partes, y siempre estábamos enterados por él de lo que ocurría en toda la vecindad. /
Bialdu eban autubatzallia (chismoso) txakurran-salan pasiatzera. ( Zirik 37).
/
Plaentxia guztian zabaldu zan zurrumurrua ta autubatzalliak pe ahoz-aho zerabillen kuadrilla batek perretxiku benenosuak pe jaten zittuela.(Zirik 62).
/
Autubatzalliak diñuenez, Otxandixoko kategiñak bihar barik azaltzen dirala ta Eibarrera ei datoz bihar billa.
auzi
iz.
(TE).
Pleito,
demanda,
asunto,
controversia,
follón,
jaleo,
trifulca,
lío,
disputa.
Gure auzixak zuzentzeko agertu zan mundura. / Para enderezar nuestros pleitos vino al mundo. /
Emaztia, neskamiagaz alkar aittuta, aurrez jarri zan honen lekuan, eta hartu eban senar itxua neskatxa izutu bat balitza letz lehelengo auzixan. (Ibilt 457).
Ik.
kustiño,
autu,
tema.
auzixetan ibili.
da
ad.
(TE).
Andar en pleitos,
jaleos.
Harek auzo bixak eten bako auzixetan dabiz ez dakitt zenbat urtian. / Aquellos dos vecinos andan en pleitos sin fin desde no sé cuántos años. /
Auzixetan [...] zebizen danak alkar jan biharrian. (Ibilt 242).
auzikor
izond.
(TE).
Pleiteador,-a,
litigante.
Auzixetarako joeria daukana.
Bere kalterako, auzikorra zan eta jan zittuan ondasun guztiak. / Para su daño era pleiteador, y comió todos sus bienes.
auzixetango
[auzietango]
.
izlag.
(TE).
Pleiteador,-a,
que anda en pleitos.
Auzixetan ibiltzen dana.
Auzixetango gizona badozu behintzat auzokuori. / Hombre de pleitos te ha tocado ese vecino.
auzo
1.
iz.
(TE).
Barrio,
barriada,
vecindad.
Agiña balleko auzua, oiñezko alkate jaunagaz, San Migel egunian batzen dira elixa aurrian. / El vecindario de Aginaga, con el señor alcalde pedáneo, se reúne el día de San Miguel en la anteiglesia. /
Horrek kanpotarrak dira, baiña gure auzuan bizi dira aspaldittik. /
Eibarko ezkertarrak eztira (ez dira) izango auzuetan pentsatzen eben aiñako gorrixak. (Zirik 124).
/
Konturatu zan, auzoko andra barriketalari bat zala leihotik eureri begira. (Ibilt 471).
/
Ez da auzuetako Prinzipe jasuenak be, ezingo leukiala kerizatu. (Ibilt 477).
Auzua, hurrian da auzua, eta barrixua da dana. Bai!, guk barrixua ohittu izen dou, baiña auzua be zertzen da (NA).
2.
iz.
(ETNO).
Vecino,
prójimo,
ajeno,
otro.
Aldamenekua, auzokua, inguruko basarri edo etxekua; baitta beran etxia be (ETNO).
Auzua etxera etorri ezkeriok, norberak ezin alde ein etxetik. /
Auzuan egon gara afaittan. /
Auzuak konturatu dittuk ezkontzeko asmotan habillela. /
Nola ohitturia zan auzo ta senidieri txerrikia erregalatzia. (Zirik 59).
Ik.
auzoko,
inguruko,
alboko,
auzokourren,
aldeko,
aldameneko.
auzo-alkate.
iz.
(ETNO).
Alcalde pedáneo.
Auzuetako alkatia, basarrittarren arteko alkatia.
Ik.
basarrixetako alkate.
auzo-bide.
iz.
(TE).
Camino vecinal.
Auzo-bidietako bere taria eittera juan da gaur gure gizona. / Hoy nuestro hombre ha ido a hacer su tarea de los caminos vecinales.
auzo-herri.
iz.
(TE).
Pueblo vecino,
pueblo próximo.
Zuena (herrixa) guk auzo-herrixa. / Vuestro pueblo es vecino al nuestro.
auzuak bildurtu.
esap.
(AN).
Atemorizar a los vecinos.
Saskar haundi bat zan behin, bonbia eukana, eta auzuak bildurtzen, gaizto aritzen zana. (Ibilt, 369).
auzuen barregarri izan.
esap.
(EEE).
Quedar en ridículo ante los vecinos.
Ridikulua egin.
Hi, hurrenguan andriakin laztanka habillenian bentana ondotik erretirau heike, auzuen barregarri geratzia nahi ezpok (ez badok) behintzat. (Zirik 79).
auzoko
iz.
(TE).
Vecino,-a.
Auzokua izan jata aitzen emotera... / Ha estado el vecino a avisarme... /
Mutil gazte mardo hori auzokua dogu. / Ese gentil mozo es nuestro vecino. /
Bihar detsegu auzokoeri, anaiegaz dogun hartu-emona. / Debemos al prójimo la ayuda que nos prestamos los hermanos.
Ik.
inguruko,
alboko.
TEk diñuan lez, auzoko berbiak esangura zabalagua dauka alboko-k baiño. Albokua etxe bloke baten barrukua da, aldamenean bizi dena, ezker-eskuma edo; auzokua urriñagokua be izan leike.
auzoko egin.
da
ad.
(TE).
Avecindarse.
Bertakotu.
Eibarren auzoko ein zan, etorri eta berihala. / Se avecindó en Eibar, enseguida de haber venido.
Ik.
bertako egin.
auzokourren
iz.
(ETNO).
Vecino más próximo,
más cercano.
Aldameneko edo pareko basarrikua; auzuan hurren daguan basarrixa eta bertako bizilagunak.
Auzokourrenak dira baiña ez gara ondo konpontzen alkarrekin.
Ik.
aldeko,
aldameneko.
auzolan
iz.
(TE).
Trabajo comunitario,
vecinal.
"Trabajo de interés común realizado por prestación personal. Se dice lo mismo de los trabajos que recíprocamente llevan en compañía los vecinos, en razón de no venirles al mismo tiempo las cosechas" (TE, 199).
Etxe honetako guztiak, auzolanian dira gaur. / Hoy todos los de esta casa están en trabajos de prestación. /
Orduan izaten zan, zeozen zorra izaten zan, konparaziñuan, kasu baterako, behixa iskuagana eruan, eta pagau biharrian, gari-ebaten edo gari-joten atsalde bat. Edo bestela, gaur ni basarri batera, eta gero bera nerera. Jornalian sekula bez, e? Auzolana horixe da. /
Oin ez dago lehengo bata-bestia laguntzerik! Hori juan zan ya! Lehen eitten zuan lurretako karrua, lurra altzatzeko, kaso baterako, ba eitten ziran, mugarte txikixak ziran, ta auzolanian lepuakin. Bat goraiño juan barik, danen artian. Ta illuntzian ogi zati bat jan ta ardau pixkat eran ta etxera! Oin abixau, ia zein etortzen dan!.
axaxa
interj.
(IL).
Voz usada para azuzar al perro,
voz para azuzar,
incitar,
provocar.
"Txakurra norbaitten kontra edo burrukara jartzeko egitten jakon tentaldixa" (IL, 63).
Axaxa, axaxa! heldu horri, Txuri!.
axaxa emon.
(axaxa egiñ).
dio
ad.
(TE).
Azuzar al perro para que muerda y,
por extensión,
incitar a alguien a algo.
Xaxau, normalian animalixekin erabiltzen da (EEE). / "Excitar a los animales fieros" (TE, 201).
Axaixa emon zetsan txakurrari, eskekua urrintzeko. / Excitó al perro para alejar al mendigo. /
Horregaittik ez ei ziran falta zirikatzailliak diskursua ein zeixan axaxa emonaz. (Ezten 128). /
Galdo-txiki ziri-sartze kontuan atzian gelditzekua ezpazan be beti izaten zittuan bere inguruan beste adarjotzaille batzuek pe axaxa emoten, bereren bat ein deixan. (Zirik 90).
/
Gizonak zerbaitt edan be eitxen eban-da; bestiari berriz axaxa emoteko ezertxo be bihar ez. (Zirik 119).
Ik.
xaxau,
xaxaka.
aza
iz.
(TE).
Berza,
col,
repollo.
(Brassica oleracea).
Azia odolostiagaz jaten genduan eguardi askotan. / Muchos mediodías, comíamos col con morcilla.
Mugagabian ez baiña singularrian homofonuak dira azia eta Asia Eibarren, [z] eta [s] soiñu bakarrakin esaten diralako, [asia]. Ezek apartatzekotan, azentuak: bata [ásia] eta bestia [asía].
aza berde.
iz.
(TE).
Berza,
col,
repollo.
(Brassica oleracea).
Aza-berdiak txarrixendako, eta txarrixak guretako. / Las berzas para los puercos, y el cochino para nosotros. /
Aza-berdia eta kafia gaiñian, Elgetako kalian, San Roke gabian (ETNO.
Ik.
aza.
aza-hazi.
iz.
(TE).
Semilla de berza,
de col,
de repollo.
Aza-hazixakin landaria hartu bihar izaten da, gero hau biraldatzeko. / Con la semilla de la col se deben obtener las plantas, para luego éstas trasplantarlas.
aza-landara.
[aza-landare]
.
iz.
(TE).
Planta de berza.
Aza-landarak biraldatu bihar izaten dira. / Los plantones de la col, suele haber que traspantarlos.
aza-lapiko.
iz.
(TE).
Cocido de repollo.
Aza-lapikua da, odolostiagaz, saiheskixa, lukainkia eta urdaixagaz, asegarrixa; ez ostian. / El hervido de repollo es con morcilla, costilla, chorizo y tocino, bien contentoso; no de otra manera.
Ik.
lapiko,
oillo-lapiko,
baba-lapiko.
aza-orri.
iz.
(TE).
Hoja de berza.
Borondaterik ez dan etxian, aza-orrixa eskekueri. / En las casas sin caridad, daban una hoja de col al mendigo.
aza-salda.
iz.
(TE).
Caldo de berza.
Aza-saldia, ez bada lagun on askogaz, ur epelan hurrengua. / Si el caldo de berzas no es bien acompañado, lo que sigue al agua tibia.
azal
1.
iz.
(TE).
Piel,
epidermis.
Personen eta animalixen gorputza estaltzen dabena.
Azal zuriko jendian nausitasuna leku askotan azkenetan dago. / El señorío de los de piel blanca, está terminando en muchos lados.
2.
iz.
(TE).
Corteza de la madera,
piel,
peladura,
corteza.
Zugatzen, arbolen enbor eta adarren kanpoko estalkixa; baitta fruta, patata eta antzekuak estaltzen dittuana be.
Gerra denboran, patata azalak be janari ziran. / Durante la guerra, las peladuras de patata servían de comida. /
Egur guztia ez dok bardiña. Zati desbardiñak jakaz. Lehenengo, azalan azpixan, gizena datok, gizena edo lakia. Igualak dittuk. Gero, barrurago, gixarria; eta erdi-erdixan bihotza. Gizena biguna izaten dok, eta gixarria askoz gogorragua eta illunagua. /
Hemendik aurrera, mesedez, naranjen ta platanuen azalak gordetzeko, falta eingo deskuela-ta. (Zirik 112).
4.
izond.
(TE).
Superficial,
poco profundo,-a.
Baserri hartan lur azalak dirala esaten dabe. / Dicen que en aquel caserío las tierras son flojas. /
Entzutze haundikua, baiña jakitze azalak. / Grande su fama, pero su saber superficial.
azala eta hazurra.
esap.
(EEE).
Que está en los huesos,
esquelético,-a.
Pelukerixa batian sartu zan Itxura bako gizon argal bat; azala eta hazurra bakarrik agiri jakozen. (Zirik 88).
Azaldei
[Azaldegi]
.
b. iz.
(TE).
Azalde(g)i (caserío).
Izatez, bi Azaldei dira, Azpikua eta Gaiñekua.
Zuk diñozun gizona, Azaldeikua zan.
azaldu
1.
azaltze
( azaldutze)
.
da
ad.
(TE).
Presentarse,
aparecer.
Agertu.
Kukua azaldu da Unben. / Ha aparecido el cuco en Umbe. /
Ez da millagro izango illuntzia baiño lehen zure laguna honutz azaldutzia. / No será milagro que aparezca tu amigo por aquí antes del anochecer. /
Noixian behiñ lagun artera azaltzia... / El aparecer de vez en cuando entre los amigos... /
Azaldu da zein dan lapurra. / Ya se ha averiguado quién es el ladrón. /
Baiña, horra hor, heriotzara doialakuan nun azaltzen dan Meltxor-eneko tabernan. (Zirik 18).
3.
azaltze
[azaleratu]
.
du
ad.
(TE).
Aflorar,
descubrir.
Azaldu dot lurpian ezkutauta zan urria.
/ Ya he descubierto el oro que estaba escondido bajo tierra.
azaleko
izlag.
(OEH).
Poco profundo,-a,
superficial,
aparente.
Euren ustez ez zan Euskalerri osuan iñor berak aiñakorik --azaleko itxuraz bahintzat--, ez dantzan ta ez ostiantzekuetan. (Zirik 40).
azaltasun
iz.
(TE).
Superficialidad,
pura imagen.
Batzuen bristaria azaltasuna ei da; beste batzuen illuna, sakontasuna. / Dicen que el brillo de algunos es superficialidad; lo oscuro de otros, profundidad.
azaluna
[azalune]
.
iz.
(TE).
Zona superficial,
de poca profundidad,
vado.
"Punto en que está delgada alguna cosa" (TE, 202).
Ibaixak eban azaluna baten, jarri har-pozuak eta heldu ziran bestekaldera sikutan. / En uno de los vados del río, pusieron piedras y pasaron en seco al otro lado.
azao
(azau).
iz.
(TE).
Haz,
manojo,
gavilla.
Garixakin edo beste edozein laborekin egitten dan txortia (ETNO). /
"Por antonomasia, el [atado, ramillete] de paja, después de sacudido el trigo" (TE, 203).
Gari ebaten diharduenak, azauak eitten dittue gero metan pillatzeko. / Los que siegan, hacen gavillas para luego reunirlas en parvas.
Ik.
mutxurixo,
hamabosteko,
hamarreko.
Azeitero binagrero zer dakazu kolkuan
( -).
Juego infantil.
Ezkutaketan jolasteko jolasa.
-Azeitero binagrero zer dakazu kolkuan?/ zorri haundi bat lepuan!/ ¿Qué es estó?
azeittuna-arbola
[olibondo]
(azeituna-arbola).
iz.
(ETNO).
Olivo.
(Olea europaea).
Ik.
olixo-arbola,
olixo-zugatz.
azelin
(azeliña).
iz.
(TE).
Turbina de agua.
Errotako ur-turbiñia (ETNO). / "Artefacto de los aprovechamientos de agua" (TE, 203).
Isasi-olako azeliñia, zurezkua. / El artefacto del molino de Isasi era de madera. /
Barrena Txikiko azeliñia, hutsan hurrengua. /
Saturixoko indarretxian azelin barrixa ipiñi dabe. Lehena ixa ez zan gauza eta txatarretara botako eben. /
Agorrakin, amorraiñak larri eta azeliñak geldi.
Ik.
osin,
kunbo,
errotarri,
albata,
errueda,
tikiñoi.
azertau
azertatze
[azertatu]
.
da
ad.
(OEH).
Acertar,
atinar.
Lantzian lau pelota etortzen jatazen da nahi tta nahi ez lauretarikoren bat azertatzen najuan. (Zirik 30).
Azitain
(Azittaiñ, Azitxaiñ).
l. iz.
(TE).
Azitain.
Egun hortan, Azittaiñen be erromerixia. / Ese día, también en Azitain se hace romería.