Z Letra

zelbekerixa [zelbakeria] . iz. (JSM). Insidiosidad, maldad. Han eban atzetik Konejua zelbekerixaz uezabari nundik kejak eruango. (Zirik 13)

zelebre

1. [xelebre] . izond. (TE). Gracioso,-a, ocurrente, persona que hace reir. Umoretsua eta bizixa, barre eraitten dabena. Bene-benetan zelebria dozu bersolari haura. / Verdaderamente ocurrente es aquel bersolari. / Eibartar zahar zelebre bat ei zan; zirixa sartzen atzian gelditzen ez zana. (Zirik 42). / Hasten dira zirrikatzen euren urtera zelebreren bat entzun nahixan. (Zirik 51). / Herri zelebre honetan gertatzen eztanik ezta beste iñun be gertatzen. (Zirik 119).

2. izond. (OEH). Célebre, famoso. Bandarik zelebriena izanda nola ez ekarri, horixe bai. (Zirik 20).

zelebrekerixa iz. (OEH). Dicho, suceso gracioso, raro. Lehenago, bazan Plaentxian Txergorineko Otela, hamaika zelebrekerixa zittuana. (Zirik 14).

zelo iz. (OEH). Celo, recelo. Bere zeluak baketu zittuan entzun ebanagaz. (Ibilt 481). Pluralian erabiltzen da: zeluak.

zemendi iz. (ETNO). Noviembre. Garixa zemendixan ereintzen zan. / Arto-zuztarrak geratzen diaz, ta zuztarrak atxurrakin saratu. Ta gero, etortzen zanian zemendixa, ganauak ipiñi ta golda bat sartzen zan, ta harek goldiak lurrari bueltia emoten detsa. Ik. abendu, urri, agor, maietz, april, marti. Bai Eibarren eta bai inguruko herrixetan (Mutriku, Plaentxia, Elgeta, Markiña...) jaso dogu berba hau, baiña hiztun nagusi batzuek besterik ez dabe erabiltzen gure inguru honetan. Leintz aldian gehixago entzutzen da. Gaur egunian nobienbre eta azaro nagusittu jakoz (ETNO). Mugatuan: zemendixa.

zementau zementatze . du ad. (ETNO). Cementar. Karbonodun produkto batian piezak berotzia, karbonua, difusiñoz, metalian sartu eta gero tenplauta piezon gaiñazala gogortu deiñ. Taillarretako berbia da. Ik. galtzairutu.

zenbait (zemaitt, zemaitx). zenbtz. (TE). Algún, alguno,-a, algunos,-as. Zenbaitt izan balitza, ez zetsan parkatuko. / Otro no le hubiese perdonado.

zenbat

1. (zemat). gald. (TE). Cuánto, cuántos. Zenbat anega gari hartu dozu aurten? / ¿Cuántas fanegas de trigo has cosechado este año? / --Da; zenbat? --Jangoikuak aiña. --Bat orduan? --Ez, bapez. (Zirik 124),

2. (zemat). iz. (TE). Cantidad, número, suma, total. Dittuan diruen zenbata, ez naiz heldu jakitzera. / No he llegado a saber cuánto dinero tiene. Ez da erabiltzen kantidadia edo kopurua esateko; zenbateko litzake egokixa zentzu horretan erabiltzeko.

zenbat (eta)... -ago. mend. (OEH). Cuanto más tanto más. Zenbat eta gehixao ibili, orduan ta urriñao zeguala emoten eban! / Zenbat lehenago (hainbat) hobe. (Ibilt 488).

zenbateraiñoko. izlag. (OEH). De qué magnitud, de qué número. Izen hórrek zenbateraiñoko indarra euken jakitzeko. (Zirik 82).

Zengotita (Zengoitta). l. iz. (TE). Zengotita (lugar). Arikita, Zengotita, Artaita.

zentral iz. (OEH). Central, centro, oficina central. --Ze numero? --pregunta zetsen zentraletik (telefonuena). (Zirik 81).

zentzun

1. [zentzu] . iz. (TE). Sentido (común), juicio, cordura, sensatez, prudencia. Zentzunik ez dabela dirudi gazte horrek, eitten dittuan zorakerixekin. / Parece que ese joven no tiene sentido común, con las locuras que hace. / Mozkorrak zentzuna guztiz galtzeka eukan. (Zirik 17). / Zentzuna galdurik zorakerixa honetan. (Ibilt 463).

2. [zentzu] . iz. (TE). Sentidos. Gizonan zentzunak dira bost: ikusmena, entzunmena, usaimena, gozamena eta ikutmena. / Los sentidos del hombre son cinco: vista, oído, olfato, gusto y tacto.

3. iz. (OEH). Sentido, objeto. Bizixa baida hizkuntza guztien muiña ta izate guztia. HIzkuntziak, hizkuntza bezela ez dau beste zentzunik, bizixa baiño. (Zirik 7).

zentzunik bako. izlag. (TE). Insensato,-a, falto,-a de juicio. Zentzunik bakua zan aldetik, zorakerixia baiño ez eban erabilli. / Como era un insensato, no hizo más que locuras. Ik. zentzunbako, garunik bako.

zentzunbako [zentzugabeko] (zenzubako). izlag. (TE). Insensato,-a, falto,-a de juicio. Ik. zentzunik bako, garunik bako.

zeo iz. (AN). Instrumento de hierro en molinos. "Errotia martxam jartzeko burdinazko tresnia" (AN). "Hapax-a dirudi ez dogu hiztegixetan esanahi honekin aurkittu eta" (AN). "Ynstrumento sobre que anda la piedra de moler del molino, que se llama en bascuence çeoa" (EOYE, 1522, 137. or. (JEL)). Ibid. (...) "El fierro que se llama çeoa"

zeozer [zer edo zer] (zegozer). izord. (TE). Algo, alguna cosa. Zegozer darabixe euren artian, hainbeste txutxu-putxukin. / Algo se traen entre ellos, con tanto cuchicheo. / Ezkondu edo zeozer eitteko ordua dok. (Zirik 125). / Etxekoandriak, aurretik zegozeren aztarrana baebala. (Ibilt 457). / Bestela hor ikusiko zaittuet kaiña banakin edo beste zeozekin. (Zirik 107). Ik. ezer, zerbait.

zepa iz. (TE). Escoria. "Escoria de las fraguas y fundiciones" (TE, 731). Etxerako bidia, zepa apurtxo bategaz gogortu biharko dozu. / El camino para la casa, tendrás que afirmarlo con un poco de escoria.

zepagei (zepagai). iz. (ETNO). Escoria derretida y ardiente. Ziarzulotik urtetzen daben eta sutan daguan zepa urtua, mian errauts eta loikerixak, silikato urtuak. Burdiñoletako berbia da. Ijeliak (Maisu Juanez): Urreratu deilla ziarzulora. Noia bidia eregittera urten bihar daben zepageixari. Ik. zillar.

zepillo iz. (ETNO). Cepillo de carpintero. Egurra jan, bardinddu eta lantzeko erabiltten dan erraminttia.

esku-zepillo. iz. (ETNO). Zerran ebagittako ohola mehetu eta lixotzeko erraminttia. Arotzen berbia da.

esku-zepillo. iz. (ETNO). Molduria etaratzekua. Arotzen berbia da.

zepo

Jaione Isazelaia

1. iz. (OEH). Cepo, trampa. Ai, Txorixa, ezkontziakin majo harrapau hinduen tranpan. Andria lazko zepurik ez dagok. (Zirik 76).

2. iz. (ETNO). Postes del mazo. Gabixak bira egitten daben bira-lekuen edo kojinetien euskarri diran zurezko lau zutoiak. Burdiñoletako berbia da. Gabixan biraketarako bogiak dittuan muturrak, zepuen gaiñian dagozen bira-leku edo kojinetietan doiaz. Ik. zepotillo.

3. (zepu). iz. (ETNO). Perro de arrastre. Tornuan, puntutik punturako biharretan pieziari mogimendua transmititzeko lotzen jakon bridia. Taillarretako berbia da. Zepuak ondo heltzen detsa pieza biribillari. Izan be lokarri ona da zepua. Ik. txakur.

zepo-ama. iz. (ETNO). Base de postes del mazo. Gabixan zepuak edo zutoiak oiñarri hartzen daben zurezko pieza haundixa. Burdiñoletako berbia da. Gabixan bira-lekueri (kojinetieri) eusteko zurezko zutoiñ edo zepuak zepo-amiari lotuta (doiaz).

zepotillo iz. (ETNO). Postes de apoyo de ruedas. Tikiñoi-ardatzen oiñarri diran zutoixeri deitzen jakue zepotilluak. Ik. zepo.

zer

1. (ze). gald. (TE). Qué. Nominatiboko formia da. Zer da hor dabillen zarata izugarri hori? / ¿Qué es el tremendo ruido que anda ahí? / Zer gizon ez zan bigunduko ha umia ikustiagaz? / ¿Qué persona no se hubiera conmovido con ver aquella criatura? / Zergaittik esan destazu guzurra? / ¿Por qué me has mentido? / -Zergaittik ein dozu hori? -Goguak emon destalako. Zeregaz neukalako. / Ze gauza ederra danok bat einda bizi izatia! / ¡Qué cosa tan hermosa es vivir todos en unanimidad! / Zer gauza ederrak Jaungoikuagandikuak! / ¡Qué cosas tan hermosas las que proceden de Dios! / Zerek ekarri detsuz buruko min guzti hórrek? / ¿Qué te ha traído todos esos dolores de cabeza? / Zergaittik dago aitta haiñ hasarria? / ¿Por qué el padre está incomodado? / Zerk bildurtu zaittu ez agertzeko? / ¿Qué te ha atemorizado para no aparecer? / Zertako etorri giñan gu mundura? / ¿Para qué vinimos nosotros al mundo? / Zertarako -ziñuan-, izugarrizko gerra hau? / ¿Para qué -decía-, esta guerra espantosa? / Ia zer tamañokoak bihar ditturan. (Zirik 81). / Zer arraixo darabik? (Zirik 121). / Hi, esaidak aurtengo jaixetan zer piezatsuk jotia nahi dozuezen. (Zirik 20). / Zer iritzi jak konziertua? (Zirik 85). Ik. zer barri, zer moduz, hara zer, haze. Izenordain zehaztugabe moduan, edo izenan onduan determinatzaille moduan erabiltzen da. Baitta egittura adierazkorretan be: ze(r)...! . Kasu markak hartu leikez: zerek /ze(r)k (ergatibua), ze(r)gaittik (motibatibua), zerta(ra)ko (adlatibo-destinatibua)...

2. (ze). iz. (TE). El/lo qué, objeto, cosa, cosa indeterminada. -Zergaittik ein dozu hori? -Goguak emon destalako. Zeregaz neukalako. Ik. baitta zera be, zera.

3. izord. (OEH). Qué. Tratu kontuan badaukagu zer ikasi. (Zirik 114).

4. (ze). adlag. (OEH). Qué, cuán. Orduantxe konturatu zan emazte ona zer ederra zan, azal eta barru. (Ibilt 466).

zer asko. (ze asko). esap. (TE). Muchas cosas. Gauza asko. Alperrik kontuz ibilli, haregaittik be, ze asko badiñue. / En vano anda con cuidado, por aquél también ya tienen qué decir. Lokuziño hau bitxi samarra da; gitxi erabiltzen dala esan leike.

zer ba. (ze ba). esap. ¿por qué?, ¿pues?, ¿pues qué?. Zer ba? Ixildu eingo nintzan neuk errezoia eukitta? / ¿Pues qué, había de callarme teniendo razón? / --Gaixorik ei dagok. --Zer ba, bedar txarren bat jan jok ala? (Zirik 13). / Hik [...] erregetzarako eztok balio. --Zer ba? --Ba, hogei-errialekuetan hire bururik ezin leikialako kabidu. (Zirik 61). Ik. zer dala eta.

zer da. esap. "Abreviación de ¿zer barri da?" (TE, 731). Zer da aspaldi honetan gure herrixan? / ¿Qué hay de nuevo últimamente en nuestro pueblo? / ---Zer da Patxiko; bihar asko egiten al da? (Zirik 55). Ik. zer barri.

zer dala barik. esap. (TE). Sin motivo, sin causa justificada. Zer dala barik, bota ninduen kalera. / Sin motivo, me pusieron en la calle.

zer dala eta. (zer dala ta). esap. (TE). ¿cómo es que?, ¿a qué viene?, ¿a santo de qué?. Zer dala ta aittatu dozu bihar ez zan gauzia? / ¿A cuento de qué has mentado lo que no se debía? / Zer dala-ta asmau heban gizur hori? (Zirik 28). / Ez dakigu zer dala-ta berbatu ziran lagun bi. (Zirik 67) Ik. zer ba.

zer edo hala. adlag. (TE). De alguna manera. Zer edo hala, amaittu genduan ha auzixa. / De alguna manera terminamos aquel pleito. Ik. zedoalan, zelan edo halan, nolabaitt. Ez da erabiltzen. Zelan edo halan da gehixen erabiltzen dana.

zer ikusi. iz. (TE). Cosa que merece ser vista, cosa/s que ver. "Cosa que ver" (TE, 732). Herri hartan ez dago zer ikusi haundirik. / En aquel pueblo no hay mucho que ver. Ik. zerikusi.

zer oste. (ze oste). esap. (TE). ¡qué carajo!, ¡qué ocho cuartos!. Ze karu eta ze oste! Esaixok juan deilla kakatara! / ¡Qué caro ni ocho cuartos! Dile que se vaya a la m... / Zer óste eta zer móste! / ¡Qué carajo y qué ocho cuartos! Ik. oste. "Entra en frases en que se rechaza alguna proposición" (TE, 731).

zeregaz. mend. Con lo que. [Dukia] lehen baiño lagun hobia agertzen zan zaldunantzat. Zeregaz Dukesia ariñ konturatu zan eta [...] jakin gurarik ebillen hori zergaittik. (Ibilt 481) / Zaldunan lagun izan zan gauan ikusi eban guztia [...]. Zeregaz emazte ezarrixa, agertu zan osatu balitz letz. (Ibilt 486). / [Zaldunak] gehixago ez zetsan iñoiz ezer aittatu Dukesiari [...]. Zer(e)gaz Señoria ebillen oso hasarre. (Ibilt 476). Ez da bape arrunta.

zera

1. interj. (TE). ¡pues qué va a ser!. Ze ingurutan esaten dan, beste berban baten komodin moduan erabiltzen da, edo kontrako esanguriakin. -Zer daroiazu hor ezkutuan? -Zera! Ontzako urriak! Ik. bai zera.

2. izord. (EE). Esto, eso. Zer galde-izenordainetik eratorritako izenordain zehaztugabea dugu hau. ‘Makulu’ moduan erabiltzen da, lagunarteko hizkeran batez ere, hitz bila-edo gabiltzanean (Euskaltzaindia, 1993). Deklinauta erabiltzen da.(EE) Orduan giñan Arana, zerakin ezkonduta dagona, Legazpiñekin ezkonduta
dagona. / Beistegin alabia ibilliko zan, zerakin, beran aittan bihargin baten alabiakin kuadrillan. / Elgeta kaletik gora eruaten jittuen behixak edo zerak, idixak. / Zera eukitzia, hori amistadiori. / Ikesi genduzen lau zerak, lau reglak edo lau operaziñuak. Ahozko hizkeran asko erabiltzen da Eibarren.

zerbait izord. (TE). Algo, alguna cosa. Hainbeste berbakizun dabillenian, zerbaitt egixa izango da. / Cuando anda tanta habladuría, algo será verdad. / Diñuenian zerbaittegaittik izango da. (Zirik 119). / Artadi jauna zerbaitt hasarre edo zala-ta. (Zirik 117). / Pernando zerbait eranda be bazegon-da. (Zirik 48). / Zaldunak, bere aldetik, esaten zetsazen berba samurrak, apurka-apurka onian zerbaitterako bidia ipini nahirik. (Ibilt 474). Ik. zeozer, ezer.

zerbidu zerbitze [zerbitzatu] ( zerbidutze) . du ad. (TE). Servir. Baiña bai Jehova, zuen Jaungoikua, zerbiduko dozu, eta berak bedinkatuko detsu ogixa eta ura, eta aldenduko dau gaitza zuregandik (Urt. 23. 25). / Pero servirás a Jehova vuestro Dios, y Él te bendecirá el pan y el agua y alejará de ti el mal. / Sarri, zerbidutzia hobe aintzia baiño. / Muchas veces es preferible servir que mandar. / Eta Rakel maittaturik, esan zetsan (bere osabiari): "zazpi urtian zerbiduko dot zuretzat, Rakel zure alaba gaztienakin ezkontziarren" (Gen. 29. 18). / Y queriendo a Raquel, dijo (a su tío): "siete años te serviré por la más joven".

zerbitzaille iz. (TE). Servidor, criado, siervo, sirviente. Zerbitzaille jarri zan haundiki baten etxian. / Entró de criado en casa de un grande. / Zuen arteko nausiña, izan deilla danen zerbitzaille (Mat. 23. 11). / El mayor de entre vosotros, que se ponga de servidor. / Hango jaun nausixan zerbitzalle onenetariko bat bere langintzan. (Ibilt 469). / Zerbitzaille guztiak ogeratu dirala. (Ibilt 483).

zerbizio (zerbiziño, zerbizixo). iz. (NA). Servicio, uso, rendimiento. A! aittak eruaten dau lanrroberra, eta zu kotxe txikixakin. Bueno! "txikixa" eta "haundixa"... Geuk be holan esaten dou: -"zeiñ eruan bihar dozu?", eta "txikixa!" ero "haundixa" esaten dau. Kotxe haundixak ba zerbiziñua eitten dau, mendirako eta.. Ik. kotxe.

Eibarko euskara hiztegia