Eibarko euskara hiztegia
U LETRA
ulebage
[ilegabe]
.
izond.
(
TE).
Calvo,-a.
Hogeta hamar urtera ezkerik, ulebagia dozu zaldun hori. / Desde los treinta años, es calvo ese caballero.
ulegorri
[ilegorri]
.
izond.
(
TE).
Pelirrojo,-a.
Judas Keriotekuagaittik esaten dabe ulegorrixa zala. / Dicen de Judas el de Kerioth, que era pelirrojo.
uleharro
[ileharro]
.
izond.
(
TE).
De pelo alborotado.
Arrateko uleharrua ezkondu ei da. / Dice que se ha casado la del pelo alborotado de Arrate.
Ik.
tximaharro.
uleje
iz.
(
NA).
Pelos,
pelaje.
Zu! ba neuk be barixakuan juan biharko dot pelukerixara; eske daukat uleje bat, enee!.
ulekizkur
[ilekizkur]
(uleizur).
izond.
(
TE).
De pelo rizado,
de pelo crespo.
Noixian behin, famelixa zurixen artian be agertzen dira ulekizkurrak. / De vez en cuando, también entre familias blancas aparecen individuos de pelo crespo. /
Ulekizkurra zan bat famelixa haretan.
/ Había un crespo en aquella familia.
Ik.
kizkur.
ulelatz
[ilelatz]
.
izond.
(
TE).
De pelo áspero,
pelo de ganado mal cuidado.
Akulularixa badaezbadakua, akulua motza eta irixak ulelatzak; ezin gauza haundirik atara horretara. / El aguijoneador mediano, embotado el aguijón y de mal pelo el ganado: no es de esperar gran cosa de todo eso.
Anton.
uleleun.
uleleun
[ileleun]
(ulelegun).
izond.
(
TE).
De pelo suave,
pelo de ganado bien cuidado.
"Se dice de los animales domésticos bien criados (del ganado)" (TE, 706).
Ibargaiñen irixak, beti ulelegunak.
Anton.
ulelatz.
ulerterrez
[ulerterraz]
.
izond.
(
OEH).
Fácil de comprender.
[Liburu hau kiputxentzat] bizkai-bizkaikoa baiño ulerterrezagua
izango da. (Zirik 6).
ulertu
ulertze
.
du
ad.
(
TE).
Comprender,
entender.
Aittu; konprendidu.
Ulertu dot liburuak esan gura dabena, mundu guztiak aitzen daben araura. /
Eibarko euskeriak jokera gehixago dau Bizkaiko euskalkira Gipuzkoakora baiño, ta bizkaittarrak ez dabe izango ipuin liburu hau ulertu eziñik. (Zirik 6).
Ik.
aittu,
konprendidu.
"No es común en Eibar, donde se usa en ese sentido el verbo aittu" (TE, 706).
uletsu
[iletsu]
.
izond.
(
TE).
Peludo,-a,
de pelo abundante.
Beti, ifar-aldeko animalixak dira uletsuak. / Siempre los animales del Norte son peludos.
ulexa
[urlia]
(ulixa, uleixa).
iz.
(
JME).
Fulano,
tal persona,
tal sitio.
urlia, halako
Elgoibarko hauspu-konpontzaille bati bialdu ei zetsan errekaua, juateko Eibarren ulexa lekutara, hauspu bat euala konpontzeko-ta. (Zirik 91). /
Uleixak (urliak) eukan dana, laga jetsak ospitalari. (Zirik 109).
Ik.
halako eta holako.
ulezuri
[ilezuri]
.
izond.
(
TE).
Cano,-a,
canoso,-a.
Batzuk, gazte-gaztetatik dira ulezurixak. / Algunos desde muy jóvenes son canos.
1. ultze
1.
[iltze]
(ultza, untza, untze).
iz.
(
TE).
Clavo,
punta.
Antxiñako ataiko atietan, burdiñazko ultze buruhaundixak apaintzat. / En las puertas antiguas solía haber clavos de gran cabeza a fuer de adorno. /
Ultze-josten behintzat, arotzak adiñakorik ez dagok . /
Galdu barik ultzok, duakuak ez dittuk-eta.
Ultze eta ultza dira gehixen erabiltzen diranak; jende nagusixan artian ultza gehixago biharbada.
2. ultze
2.
[iltze]
(ultza, untza, untze).
iz.
(
TE).
Plaza,
medida en pruebas de arrastre y juegos rurales.
Idi-probetako distanzia neurrixa; probalekuko mutur batetik besterakua. / "Medida longitudinal a la que se sujetaban las pruebas de bueyes" (TE, 707).
Zenbat ultze ein dittue goizeko irixak?
Ultze eta ultza erabilixenak; jende nagusixan artian ultza gehixago biharbada.
ultzia egin.
esap.
(
ETNO).
Hacer una plaza,
un recorrido en la calzada de pruebas de bueyes.
Probetako berbia da.
Ba, probalekuko mutur batetik bestera eruatia harrixa. Ultzia egitteko harrixan muturra erraixan sartzia nahikua dok.
ultzegin
[iltzegin]
(ultzagin).
iz.
(
TE).
Fabricante de clavos,
clavetero.
Ultziak egitten dittuana. / "El que labra los clavos" (TE, 707).
Otxandixon ziran ultzegiñak. / En Ochandiano había claveteros. /
Ultzegiñak, materixalan faltaz estu eta larri ei dabiz.
(Ibilt 45).
ultzegintza
[iltzegintza]
(ultzagintza).
iz.
(
ETNO).
Fabricación de clavos,
manufactura de clavos.
Urlixak, ultzegintzarako makiña barri bat asmau ei dau. Asko eta ondo egitten ei dittu. - "Asko eta ondo usuak hegan". Baiña otxintzen bada berandako hobe.
ulu
iz.
(
TE).
Quejido lastimero,
lamento,
aullido de perros y lobos,
canto del buho.
Bazan negarra eta ulua haren ondorian. / Después de aquello, no faltaban llanto y lamentaciones.
ulua egin.
[ulu egin]
.
esap.
(
TE).
Dar alaridos.
"Quejarse a gritos" (TE, 706).
Ezin zetsan eutsi harek min gogorreri ulua ein barik. / No podía aguantarse aquellos dolores sin gritar.
uluka
(uluaka).
adlag.
(
OEH).
Aullando,
ululando,
quejándose.
Gure txakurrak uluka emon dau gau guztia.
uluka batian.
[uluka batean]
(uluaka batian).
adlag.
(
OEH).
Ululando.
Etorri zan "Bela" bere burdixakin da eruan eban "Kukua", uluaka batian. (Zirik 83).
1. umau
1.
umatze
[umotu]
(umou).
du
ad.
(
ETNO).
Madurar,
sazonarse.
Sagarrak edo beste jateko batzuk ganbaran laga ontzeko eta gordetzeko: mizpillak, sagarrak...
2. umau
2.
[umotu]
(umou, aumau).
izond.
(
TE).
Maduro,-a [fruta].
Arbolatik batu eta gero ganbaran ondutako frutia (ETNO).
Sagar umauak, Gabonetan ataratzen dira izara artetik. /
Sagar aumauak gorderik Gabonetarako.
ume
1.
iz.
(
TE).
Niño,-a,
criatura.
Umiak dira aingeruak bezin garbixak, alperrik soiñeku zaharra jantzi. / Los niños son puros como los ángeles, aunque vistan vestidos destrozados. /
Oiñetakuak gizonentzat, andrakumientzat eta umiendako. /
[Ipoiña] Eibartarrori umiak giñala gure auzokotzat erakutsi zeskuen, eta holan izango da. (Zirik 119).
/
Ume negartixeri erregiak eztetse (ez detse) kopiñik pe ekartzen. (Zirik 89).
Ik.
haur,
aman gonapetik urten bako umia.
2.
iz.
(
ETNO).
Cría de animales.
Animalixa jaixo barrixa.
Hitz alkartuetan "kuma" ixa beti.
ume eske egon.
(umeske egon, umeske ibili).
esap.
(
ETNO).
Estar la vaca en celo.
Behixa susara egon, zezen eske. Behixekin erabiltzen da, ixa bakarrik.
Ume eske dagozenian eurak esaten juek! Marrusaz edo beste bati saltoka edo... Bai, bai, bai. Iskuan eske, edo isko eske, edo ume eske... Hor behe aldian, susa, susa esaten juek hor.
Ik.
isko eske egon / izan,
paradako isko,
kastigau,
iskotu,
beteta egon,
apotu,
altan egon,
adarittu.
ume-berba.
iz.
(
IL).
Registro infantil de habla,
estilo infantil de habla,
habla infantil.
Ez egidazu esan ume-berbarik, ume-berbekiñ aspertuta nago-eta..
IL-ek hau diño: "Umien berbetia hain da ume-berbeta eze, zentzunbako eta itxurabako gauzak esaten datorren pertsona helduari" be esaten ei jako (IL, 57).
ume-denbora.
(ume-denpora).
iz.
(
OEH).
Infancia.
Bere ume denporako eskoliakin gogoratu zan. (Zirik 86).
ume-gorri.
iz.
(
ETNO).
Polluelo recién eclosionado.
Arrautzatik urten eta lehelengo egunetan luma barik daguan txorikumia.
Gaztetan Arrajola inguruko habixa guztiak ezagutzen genduzen: "Hi! Habixa horretan arrautzak dagozak" edo "beste horretan ume-gorrixak topau jittuat". Txori-kuma guztiak ezagutzen genduzen.
ume-hazte.
iz.
(
TE).
Crianza de los hijos.
Ume-haztia, osasunagaz diranian, jolasetako gauza bat da. / El criar los niños, cuando tienen salud, es una diversión.
ume-koskor.
iz.
(
TE).
Muchachito,-a,
chavalito,-a.
Atzo ondiokan, ume-koskor bat zan hau mutill haundixau. / Ayer todavía era un menudo este grandullón.
ume-zaintzaille.
iz.
(
TE).
Niñero,-a,
,
canguro.
Ume-zaintzaille juan zan Bilbora, haundiki etxe batera. / Fue de niñera a Bilbao, a una casa de grandes. /
Ume-zaintziallia etorri da plazatik. / La niñera ha llegado de la plaza.
ume-zorri.
iz.
(
JSM).
Rapaz,-a,
mocoso,-a.
Gaur egunian ume-zorri guztiak zigarrua ahuan dabela ibiltzen dira kalian..
Ik.
ume-moko.
umetatik.
adlag.
(
OEH).
Desde pequeño,-a,
desde la infancia.
Ha gaiztua, umetatik zan gaiztua.
/ Aquel malo, era malo desde la niñez. /
Ume-umetatik dakar horrek belarri-ona.
/ Desde muy niño trae ese buen oído. /
[Zaldunari] Danak ondo gura zetsela, eta hala be Dukiak umetatik beragaz
ebanez. (Ibilt 475).
/
Kazan, aitta zanakin, ume-umetatik.
umia egin.
du
ad.
(
TE).
Parir.
Amak bere barruan sortutako umia kanporatu. Personekin eta animalixekin esaten da.
Gurasuenera juan da umia eittera. / Ha ido a casa de sus padres a dar a luz. /
Gure txakurrak umiak ein dittu. / Nuestra perra ha parido.
Ik.
umia euki / izan,
erdittu,
librau.
Personekin gehixago erabiltzen da umia izan edo umia euki. Pluralian: úmiak egin.
"Vulgar" (TE, 708).
umia euki / izan.
du
ad.
(
TE).
Parir,
dar a luz,
tener un,-a niño,-a.
Badakizu gure erraiñak umia euki dabenik? / ¿Sabes que nuestra nuera ha tenido un hijo? /
Atzo, nere emaztiak umia izan dau. / Ayer, mi esposa ha tenido un niño.
Ik.
erdittu,
librau.
Anton.
umia egin.
umia sortu.
da
ad.
(
TE).
Concebir,
engendrar un hijo,-a.
Madarikatua jaio nintzan eguna eta "umia sortu da gaur" esan ebeneko gaba (Job, 3. 2-3). / ¡Maldito el día en que nací y aquél en cuya noche se dijo: "ha sido concebido un hijo"!
umia-egindako.
izlag.
(
TE).
Madre soltera.
"Forma vulgar y peyorativa de nombrar a la soltera que tuvo un hijo" (TE, 708).
Gaizki gura detsenak esaten dabe neska horregaittik umia-eindakua dala. / Los que le quieren mal dicen que esa muchacha es parida.
umiak atara.
(kumak etara).
esap.
(
ETNO).
Criar,
hacer crías.
Hamen inguru honetan basurdak ikustia erreza dok, baiña ez juek umerik ataratzen.
Ik.
txitxak atara.
umiak egin.
esap.
(
TE).
Hacerse pedazos,
romperse.
Itturrira bidian, pitxarrak umiak ein dittu. / Camino de la fuente, el jarro se ha hecho pedazos.
umiak hazi.
du
ad.
(
TE).
Criar,
mantener,
educar a los hijos,-as.
Gurasuen eskubidia eta obligaziñua, umiak hazi gizon zuzenak izan deittian. / El derecho y el deber de los padres es el criar los hijos para que sean hombres de bien.
umedun
1.
izond.
(
-).
Enbarazada,
encinta.
Bere barruan umia daukan andrakumia.
Ik.
har.
2.
izond.
(
TE).
Con hijos.
Gaur ezkondu dan alarguna, umeduna, badittu ba hiru gitxienez. / El viudo que hoy se ha casado es con hijos, pues tiene tres por lo menos.
umegintza
iz.
(
TE).
Parto,
alumbramiento.
"Umegintzia dogu gaur gure etxian", esan eban Pellok tabernara heldutzerakuan. / "Hoy tenemos parto en casa", dijo Pello al llegar a la taberna.
Ik.
erditze,
libratze.
Lagun arteko berbia ei da.
umekerixa
[umekeria]
.
iz.
(
TE).
Niñería,
tontería,
pequeñez,
trivialidad,
insignificancia,
chorrada.
Denboren urriñetik begiratzera ezkero, gure gauzarik astunenak be, umekerixak bezela. / Considerados desde la lejanía de los tiempos, nuestros más graves asuntos parecen como niñerías.
umeki
(umeka).
izond.
(
TE).
Infantil.
"Se dice del mayor que se porta como niño" (TE, 707).
Haundi einda be, umekia irauntzen dau. / Habiendo llegado a ser mayor, sigue como un niño. /
Arrakia, emakia, umekia, izukia...
Ik.
-ki / -ka.
Ez da gaur egunian erabiltzen.