T Letra

txilibrizkau txilibrizkatze [txilibizkatu] . da ad. (TE). Embriagarse, emborracharse. Mozkortu. / "Embriagarse el no habitual" (TE, 691). Eta uste barik txilibrizkau zan, eta lepuan eruan eben etxera lauren artian, kalietan zihar. / Y sin darse cuenta se embriagó, y en hombros, entre cuatro, le devolvieron a casa, paseándole por las calles. / Gaberako erdi txilibrizkauta "argi-argi" juaten ziran etxerutz. (Zirik 42). / Basarriko morroiak, domeka gabian, jo eban etxerutz berandu batian, zerbaitt txilibrizkauta. (Zirik 61). Ik. txilibran.

txilin

Jaione Isazelaia

1. iz. (TE). Campanilla, esquila. Bigarren meza-txiliñak dihardu. / Por segunda vez la esquila llama a misa. / Jarri zetsen behixari txilin zahar haundi bat. / Pusieron a la vaca un gran cencerro. / "Txilin-txiliñ" egitten dau mezatako txiliñak. Ik. kanpai.

2. iz. (ETNO). Timbre de bicicleta.

txilin-txilin. onomat. (IL). Sonido campanillada [onomatopeya]. "Txilin-txiliñ" egitten dau mezatako txiliñak.

txilindruan iz. (ETNO). Al corro [juego]. "Txilindrua" esaten geuntsan guk. Alkarri oratuta eta bueltaka ibiltzen giñan. Bi lagun sartzen ziran eta gero han bueltaka ibili. Ik. arimian salto.

txilintxalan iz. (ETNO). Habladurías y disputas infantiles.

txilixo [txilio] (txirixo). iz. (TE). Grito, chillido. Gau illunian, txilixua izan da izugarrizkua. / En la noche oscura, se ha oído un grito espantoso. Ik. kurrixka.

txilixua egin. esap. (TE). Chillar, gritar. Txilixua ein barik, eziñ hagiña ataratzen laga. / No podía dejarse sacar la muela sin chillar.

txillar [txilar] . iz. (TE). Brezo. Eibarren ez dakigu ziur zer dan txillarra auzokueri hitz hau entzutzen detsegunian. Ik. kiñarra. Eibarren kiñarra erabiltzen da.

txima iz. (TE). Greña, pelo enredado, pelo suelto que sale de un recogido. Ule nahastua, zaindu bakua; baitta lotu barik geratzen diran uliak be. Orraztu biharrian, hor dabil burua tximaz beteta auzo guztiegaz barriketan. / En vez de peinarse, ahí anda con todas sus greñas charlando con las vecinas. / Zuk be tximak dakazuz. Honek txintxilizka daozen danak dia tximak, atzekuak eta aurrekuak danak tximak dia. Ik. kima, ule-txima. Normalian pluralian: tximak; hauxe da Eibarren erabiltzen dan berbia.

tximak batu. esap. (TE). Peinarse, recoger el pelo. Ulia batu. / "Recogerse las greñas" (TE, 691). Tximak batu ezik, itxuratik urtenda agertzen da emakumia. / De no peinarse, la mujer suele estar salida de figura. Ik. orraztu.

tximaharro izond. (NA). Greñudo,-a, de pelo alborotado. Ik. uleharro.

tximinixa [tximinixa] (tximiñixa). iz. (TE). Chimenea. Antxiña, ez zan sukaldian tximinixarik. / Antiguamente no había chimenea en las cocinas. / Baiña euren karta-buruetan, sekulako fabrika galant bat agertzen ei zan, tximinixa haundixak keia darixola zittuala. (Zirik 105).

tximinixako kate iz. (ETNO). Llar. Tximinixako katia sekula ikusi dozu?, hantxe egoten zan galdaria, esniak be hantxe egosten ziran.... Ik. laratz-kate, laratz.

tximiño [tximino] . iz. (TE). Mono, simio. Tximiñua balitza leztxe igotzen eban arbolen gerrixan gora. / Subía por el tronco de los árboles, lo mismo que un mono. / Larregi ekixan berak, nahiz tximiño jantzi edo odoloste jantzi, urtero moduan, kalera azaldu orduko ezautuko ebena. (Zirik 103).

tximiñokerixa [tximinokeria] . iz. (TE). Monada, monería, juego, diversión. Tximiñokerixetan dabiz ume bixak, zoratu biharrian. / Los dos pequeños andan en monerías, volviéndose locos.

tximista (txinbista). iz. (TE). Rayo, centella. Tximistian bristaria izan da Bizkai aldian. / Ha habido un fulgor de relámpago en la parte de Vizcaya. / Txinbistia hoden elektrizidadia ei da. / Se dice que el rayo es electricidad de las nubes. Ik. oiñaztarri, oiñaztu. (Ibilt 367).

tximistak izan. (txinbistak izan). esap. (TE). Relampaguear. Txinbistak dira trumoi izugarrixegaz Anboto ostian. / Tras el Anboto, hay relámpagos y truenos espantosos.

tximistia jausi. (txinbistia jausi). esap. (TE). Caer un rayo. Txinbistia jausi da kanpatorrian. / El rayo ha caído en el campanario. Ik. oiñaztarrixa jausi.

tximistian pare. (txinbistian pare). esap. (JME). Como el rayo. Abixada batian Berriz be, bestaldia hartu nebanian, etxando tximistas jarraitu najuan arru batetik behera

tximixa iz. (ETNO). Grelo, flor del nabo. Nabua lorara doia, tximixak urten detse. Ik. nabo-lora, erle-kezten.

tximoso izond. (NA). Desgreñado,-a, , greñudo,-a. Tximak dittuana, orraztu bakua.

txin-txin egin esap. (IL). Brindar. Eta oin, txin-txin egingo jonagu txanpanakin.

txinbeleta [tximeleta] (tximeleta). iz. (TE). Mariposa. Ik. mitxelekote, mitxeleta.

1. txinbo

1. iz. (TE). Curruca mosquitera, pájaro, paseriforme en general. (Sylvia borin). Txinbuak Sylvia generoko txorixak dira gehixenbat, baiña ehizan harrapatzen diran txori txiki gehixenendako be badarabilgu (ETNO). / "Variedad ornitológica del país" (TE, 692). Txinbua be, paseko txorixa. / Oikiña aldera txinbotara urten dabe. / Umetan tiragomiaz eta habixa-lapurretan; eta koskortutakuan txinbotan haixezkuakin. Holaxe hasi gintzuan kaza kontuan gu. / Keixapian harrapatzen dira gehixenbat txinbuak; eta heskeran be bai. Eta gozuak! Frijiduta, eta arrozakin, zoragarrixak. Txinbo berbia ixa edozein txori txikintzat erabiltzen dogu Eibarren, baiña gehixenbat Ficedula eta Sylvia generuentzat.

2. gatxiz. (TE). Txindurri (apodo). "Personificación de la hormiga" (TE, 692). Eskolan Txindurri nintzan ni, Galdos-Txikik izen hori ezarri zestanetik. / En la escuela, yo era Txindurri, desde que Galdos-Txiki me puso ese sobrenombre.

bigotedun txinbo. iz. (ETNO). Papamoscas común. (Muscicapa striata). Ik. hauts-koloreko txinbo. UZ: euli-txori grisa.

errekako txinbo. iz. (ETNO). Ruiseñor bastardo. (Cettia cetti). Ik. erreka.

hauts-koloreko txinbo. iz. (ETNO). Papamoscas común. (Muscicapa striata). Ik. bigotedun txinbo. UZ: euli-txori grisa.

pikuko txinbo. iz. (ETNO). Curruca capirotada. (Sylvia atricapilla). Pikuko txinbua udazkenian asko ikusten da mahatsa, pikuak eta huntz-hazixak jaten, arra buru baltz-baltzaz eta emia burugorrixa. Ik. txinbo burubaltz, pikutxori. UZ: txinbo burubeltza.

txinbo burubaltz.

Ezezaguna

1. iz. (ETNO). Carbonero común. (Parus major). Mordua dagozak: batzuk zurixaguak, bestiak txikixaguak, bestiak gangordunak... baiña guk daneri igual, "txinbo burubaltzak". Baiña klasikua hauxe dok, paparrorixau. Paridae famelixako txori danendako izena. UZ: kaskabeltza.

2. iz. (ETNO). Carbonero garrapinos. (Parus ater). Paridae famelixako txori danendako izena.

3. iz. (ETNO). Carbonero palustre. (Parus palustris). Paridae famelixako txori danendako izena.

4. iz. (TE). Herrerillo capuchino. (Parus cristatus). "Especie ornitológica del país que viene de paso" (TE, 692). Txinbo burubaltzak, guri-gurixak uda-azkenian. Paridae famelixako txori danendako izena. UZ: amilotx mottoduna.

5. iz. (ETNO). Curruca capirotada. (Sylvia atricapilla). Ik. pikutxori, pikuko txinbo. Eibarren, txinbo burubaltz gehixenbat Paridae famelixakuendako erabiltzen da. Dana dala, Sylvia atricapilla-ri be halan esaten jako.

txinbo burugorri. iz. (ETNO). Reyezuelo. (Regulus ignicapillus). Ik. paseko txirixo. UZ: erregetxo bekainzuria.

txinbo buztangorri. iz. (ETNO). Colirrojo tizón. (Phoenicurus ochruros). Taillarrian txinbo buztangorrixa. Joe! Umiak eitten dittu! Taillarreko kablien artian habixia! Urtero-urtero bi aldiz eitten dittu umiak, urtero.

txinbo buztanluze. iz. (ETNO). Mito. (Aegithalos caudatus).

txinbo buztanzuri. iz. (ETNO). Collalba gris. (Oenanthe oenanthe).

txinbo errial. iz. (ETNO). Torcecuellos. (Jynx torquilla). UZ: lepitzulia.

txinbo hegozuri. iz. (ETNO). Papamoscas cerrojillo. (Ficedula hypoleuca).

txinbo karkar. iz. (ETNO). Tarabilla. (Saxicola torquata). Beti otia eta txaria daguan inguruan. Basuan sekula bez. Beti ota artian hori: "kar-kar-kar". Izena be holaxe jakak, "txinbo karkarra". Inguruko herrixetan erabiltzen dan otatxori izena be ezaguna da Eibarren, baiña ez da larregi erabiltzen. UZ: pitxartxar burubeltza.

txinbo pikumotz. iz. (ETNO). Alcaudón. (Lanius collurio). Ik. buruhaundi, txori-haundi. UZ: antzandobia.

txinbo-txakur. iz. (TE). Perro de caza de pajarillos. Txinbotarako eta zozo-birigarrotarako erabiltzen diran txakur txikixak: Spaniela, cockerra... (ETNO). Ez zan Portugesan txinbo-txakurra lakorik. / Txinbo-txakurrak, ba, kokerrak, eta spanielak, eta holakotxiak... Txakur txikixak, etxekuak: kokerrak zozotan eta galeperretan erabiltzen dira, baiña ez dabe ezertarako balio, beti hankatartian saltoka; Spanielak bai. Horrek gogorraguak dira. Ik. eper-txakur, kirikixo-txakur, erbi-txakur, oillagor-txakur, kaza-txakur, ehiza-txakur.

2. txinbo

2. iz. (ETNO). Llave de paso. Kunbotik guzur-askara jausten dan ura erregulatzeko giltza, uragian bidez jasotzen (zabaltzeko) eta jaisten (ixteko) dana. Burdiñoletako berbia da. Ijeliak bere uragiaz (txinbua jasoz edo jaitsiz erregulatzen dau ur kantidadia) darabil gabixa mihatz edo sarri zelan gura daben.

txinbolari iz. (TE). Cazador,-a de currucas, chimbero,-a. "Aficionado a cazar chimbos" (TE, 692). Txinbolarixak, Bilbon.

txinbotxa iz. (ETNO). Herrerillo común. (Parus caeruleus). Ik. aritxarro. Paridoentzat txinbo burubaltz izena erabiltzen da, baiña Parus caeruleus-entzat txinbotxa be bai. Inguruko herrixetako amilotx izena be ezaguna da, baiña ez da erabiltzen.

txindurri

1. (txinddurri, txiñurri). iz. (TE). Hormiga. Atoz, zu alperrori, txindurrixagana; ikusizuz bere bidiak eta ikasizu nola aintzaille eta nausirik gabe, udan bildutzen daben gerorako jatekua (Esak. 6, 6-8). / Ven, tú, perezoso, donde la hormiga y ve y aprende sus caminos; cómo sin señor, maestro ni capataz, hace provisión el verano para después.

3. (txinddurri, txiñurri). iz. (NA). Hormigueo. Txindurrixa ein jatzu? Holako golpiakin besuan txindurrixa eitxen da..

txindurri-etxe. iz. (TE). Hormiguero. Sarrittan gertau jata txindurrixen etxe-alderia ikustia. Egixa esatera, iñon txindurri-etxia norberanera aldatzen ikustia. / Muchas veces he tenido ocasión de ver la mudanza de un hormiguero. A decir verdad, la mudanza del hormiguero ajeno al propio.

txindurrixak hartu. esap. (TE). Entumecerse, dormirse un miembro. "Se dice dice de dormirse un miembro" (TE, 692). Txindurrixak hartu desta iztarra eta pausorik eiñ ezinda geldittu naiz. / Se me ha dormido una pierna y me he quedado sin poder dar un paso.

txindurrittu txindurritze . zaio ad. (JME). Entumecerse, dormirse un miembro. Hankia txindurrittu jata. Ik. txindurrixak hartu.

txindurritza iz. (TE). Cantidad de hormigas, muchedumbre de hormigas. Ez dot uste gehixago ikusiko doranik, udazken batian Urkon ikusi neban txindurritzia lakorik, danak hegodunak. / No espero ver una muchedumbre de hormigas, todas aladas, como un otoño en Urko. / Sagarpian, ha zan txindurritzia! / ¡Bajo el manzano, aquello sí que era muchedumbre de hormigas!

txinel(ak) iz. (AN). Chinelas, zapatos de la época. "Erdiaroko oinetakoak" (AN). Chinelas, "zapatos de la época" (EOYE, data barik, 289. or. (JEL)). Ikus. OEH, XV-526.

Eibarko euskara hiztegia