H LETRA
hara
1.
adlag.
(
TE).
Allá,
a aquel lugar.
Izatez, balixo erakuslia daukan adberbixo kategorixako 3. graduko formia da, adlatibuan.
Nora euzkixa, hara zapixak. / A dónde el sol, allá la ropa. /
Juan zakiraz hara! / ¡Vete allá! /
Hamendik haraiñok da gure sailla. / Desde aquí hasta allá es nuestra heredad. /
Mutilkóskorra, harutz bialdu dogu. / Al muchacho le hemos mandado hacia allí.
Beste adlatibuak be holan egitten dira: haraiñok, harutz...
2.
adlag.
(
TE).
He aquí/ahí/allí.
Hara nun datorren gure ardi galdua. / He aquí dónde viene nuestra oveja perdida. /
Hara zer diñuan jakintsu honek. / He aquí lo que dice este sabio. /
Hara nere azkenengo berbia. / He aquí mi última palabra.
Ik.
haor ba,
haor,
hor,
hara hor.
Zerbaitt edo norbaitt aurkezteko erabiltzen da esaldixan ezkerrian.
hara ba.
junt.
(
TE).
Mira pues.
"Conj. ilativa" (TE, 146).
Hara ba, esango detsut zer izan zan gure artian. / Pues te diré lo que hubo entre nosotros.
Ik.
ba.
hara baiña.
interj.
(
TE).
¡pero vamos!,
¡pero bueno!.
Hara baiña!, bigarrenian be ixa jausi ziñan! / ¡Pero vamos!, ¡por segunda vez casi te caes!
Ik.
baiña.
hara hor.
(haor).
erak.
(
OEH).
He ahí.
Hara hor nun agertu jakuen izugarrizko lehoi haundi bat. (Zirik 86).
Ik.
haor,
hor,
horra hor.
hara nun.
erak.
(
OEH).
He allí.
Hara nun, bere txakurra zaunkada batian hasten jakon. (Zirik 117).
Ik.
nun.
hara hemen
erak.
(
OEH).
He aquí.
Hara hemen, alde batera eiñda hirurogeita hamabitatik, dozena bat ipuiñ. (Ibilt 454).
haragi
1.
iz.
(
TE).
Carne.
"Tejido vivo en sentido biológico" (TE, 147).
Haragi bizixan daukat orpua, ospelekin. / Con los sabañones, tengo en carne viva el talón.
2.
iz.
(
TE).
Carne [rel].
"La carne, enemigo del alma" (TE, 147).
Haragixak bere jabia benderatu gurariko indarrak dittuanetik, arimiak etsaitzat dau, mundua eta diabruagaz batera. / Desde el momento que la carne tiene fuerzas tendentes a subyugar a su señor, el alma le tiene por enemigo, a la vez que el mundo y el demonio.
haragi-eten.
iz.
(
AS).
Desgarro muscular.
Pelotan jokatzen zebillela jausi eta haragi-etena egin eban. Ez dot uste luzaruan barriro jokatuko dabenik.
Ik.
zantiratu,
trokau,
eten,
erasan.
harañegun
[herenegun]
(harañeun).
adlag.
(
TE).
Anteayer.
Harañegun ezkondu ziran Peru eta Marixa. / Anteayer se casaron Pedro y María.
harañegun-antxitik.
[herenegun-aitzinetik]
(harañeun-antxitxik, harañegun-aintxitik).
adlag.
(
TE).
Día antes de anteayer.
Harañegun antxitxik hil jakue senide bat, eta gaur arte ez dabe jakiñ ezer. / El día antes de anteayer se les murió un pariente, y no lo han sabido hasta hoy.
harategi
(haratei).
iz.
(
OEH).
Carnicería.
Eta behiñ baten, Niort-ik zetorzen Fraille bi heldu ziran belu herri hartara, eta eskatu eben ostatua, Aratei baten jabian etxian. (Ibilt 461).
haraxe
(haratxe).
adlag.
(
TE).
Allí mismo [intensivo de "hara"].
Balixo erakuslia daukan adberbixo kategorixako 3. graduko indartutako formia da, -xe atzizkixakin, adlatibuan.
Zuzen-zuzen, haraxe doia. / Derecho-derecho va allá. /
Haraiñotxek dira gure lurrak. / Hasta allí son nuestras tierras. /
Berihalaxe, hauxe, horixe, haraxe, honaxe...
Beste adlatibuak be holan egitten dira: haraiñotxe(k), haraxeiño(k)...
harbitz
iz.
(
TE).
Cuarzo.
Harbitzak, ostiango harri guztiak erreixatzen dittu. / El cuarzo raya las demás piedras comunes.
harburu
iz.
(
TE).
Peña,
acantilado.
Eguarbitzako harburuan jarritta, orduak emoten nittuan Anbotora begira. / Sentado en el cabezo de Eguarbitza, pasaba horas mirando al Amboto. /
Itsasertzeko harburuetatik, arrantzale eitten eban amuagaz. / De los acantilados de la costa, hacía de pescador de caña.
Ik.
harkatx.
haredun
[hareadun]
.
iz.
(
TE).
Proveedor,-a de arena.
"El o la que en Eibar proveía de arena para el fregado y las fundiciones" (TE, 152).
Aritxixoko hareduna, izan ete da gaur Eibarren? / La vendedora de arena de Areitio, ¿habrá estado hoy en Eibar?
hareharri
iz.
(
TE).
Piedra arenisca.
Oiz mendixa eta bere aldiak, hare-harrixa. / El monte Oiz y sus aledaños, son piedra arenisca.
hárek
[haiek]
(haek).
erak.
(
TE).
Aquellos,
aquellas / los,
las,
aquéllos,
aquéllas / éllos,
éllas.
3. graduko forma plurala da, bai nominatibokua bai ergatibokua. Izenordaiña eta determinatzaillia izan leike.
Harek dira zuen mendixetan gordetakuak. / Aquéllos son los escondidos en vuestros montes. /
Ikusten dittuzu bidian datozen haek? / ¿Ves aquéllos que vienen en el camino?
Ik.
harék,
ha.
"Con acento prosódico en la a [árek]" (TE, 152).
Nominatiboko
eta ergatiboko formen arteko sinkretismua dago eta ez dago
apartatzerik, testuinguruan edo ahozko entonaziñuan edo azentuan ez bada behintzat.
harék
[hark]
(hark, hak).
erak.
(
TE).
Aquel,
aquella / el,
la,
aquél,
aquélla,
aquello / él,
ella,
ello.
3. graduko ergatibo singularra. Izenordaiña eta determinatzaillia izan leike.
Esan dau harék azkenengo berbia. / Ya ha dicho aquél la última palabra. /
Ein dau harék bihar ez ebana. / Ya ha hecho aquél lo que no debía. /
Hak topau ninduan basuan galduta. / Aquél me encontró perdido en el monte. /
Hark aittu baleu, ez zan geldirik egongo. / Si aquél lo hubiera oído, no habría estado quieto.
Ik.
ha.
"Con acento prosódico en la e [arék]" (TE,152). / -k kasu markia kendu ezkeriok, beste kasu marka gehixenak be "har(e)-"-ri gehitzen jakoz: "hari /hareri; haren; harendako; harekin; haregaittik / hagaittik; har(e)tako; har(e)tatik / hare(n)gandik; har(e)tan /hare(n)gan, har(e)tara / hare(n)gana; har(e)taraiño(k), har(e)tarutz".
harenbaten
adlag.
(
TE).
Sin mucha diferencia,
más o menos igual,
probablemente.
Gauza bi antzera samarrekuak dirala esateko (EEE).
Bata katu eta bestia txakur, bixak harenbaten dabiz.
Ik.
gitxi gorabehera,
horrenbaten.
"Askok pentsauko dabe hau ez dala eibartar esamoldia, baiña nik ezagutzen dot sarri darabixan bat eta, iñoiz, han edo hemen entzuten dot, baiña, bestela, kitto, ixa zihero galdua dogu" (IL, 41).
haretsu
[hareatsu]
.
izond.
(
TE).
Arenoso,-a.
Hango hariatzia, haretsua; hare garbi fin-fiña, mariabeheran urriñeraiñok. / La playa de allí, arenosa, de una arena finísima hasta donde baja la marea.
háretxek
[haiexek]
.
erak.
(
TE).
Intensivo [mismos,-as] de "hárek".
3. graduko indartutako forma plurala da, bai nominatibokua bai ergatibokua. Izenordaiña eta determinatzaillia izan leike.
Haretxek izan ziran ha hondamendixa ekarri ebenak. / Aquéllos fueron los que trajeron aquella ruina.
Ik.
harétxek,
haxe.
"Con acento prosódico en la a" (TE, 152). / Nominatiboko eta ergatiboko formen arteko sinkretismua dago eta ez dago
euren artian formaz apartatzerik, kontestuan edo azentuakin ez bada behintzat.
harétxek
[harexek]
.
erak.
(
TE).
Intensivo [mismo,-a] de "harék".
3. graduko indartutako ergatibo singularra da. Izenordaiña eta determinatzaillia izan leike.
Harétxek eta ez bestek, eiñ eban oker hori. / Aquél, y no otro, hizo ese daño.
Ik.
haxe.
"Con acento prosódico en la primera e [arétxek]." (TE, 152): .
hargin
iz.
(
TE).
Cantero,-,
picapedrero,-a,
mampostero,-a.
Etxegintzarako harrixak lantzen dittuan personia (ETNO).
Lehelengo harrixak pillatutzia, gero hargiñak hónen tolostutzia hormia eiñaz. / Primero se reúnen las piedras, luego las ordenan los canteros haciendo la pared.
Ik.
hormagin.
hargintza
iz.
(
TE).
Oficio de cantero,
cantería.
"Lugar donde se trabaja la piedra" (TE, 701).
hari
1.
iz.
(
TE).
Asunto,
ocupación,
tema.
Hari honetan daroiat egun guztia. / En esta ocupación llevo todo el día.
2.
iz.
(
TE).
Hilo,
fibra,
hebra.
Harizko erropa zurixa, ugari haren arriuan. / En el equipo de novia de aquélla, abundaba la ropa de hilo. /
-Zer gauza bigaz konpontzen da gizona? -Jostorratza eta harixakin! /
Leka honek harixak dittu eta ezin leike jan.
3.
iz.
(
TE).
Roscado,
rosca.
Torlojuan gorputzan bueltan edo zulo barruan egitten diran helize moduko urtenietako bakotxa (ETNO).
Torlojuak bihurrixan daukan kanalari edo kanaleri esaten jako "harixak". / Al canal o canales que el tornillo tiene en espiral, se llama rosca. /
Ondo ajustau barik dagon harixa laster ixoko da. /
Batian hari inglesa eta bestian metrikuakin beti nahastian ibili barik, noiz heldu bihar ete gara batasunera?.
TEk ejenpluak pluralakin egitten dittu (harixak), baiña gaur egunian singularrian erabiltzen da gehixenetan(harixa).
4.
iz.
(
ETNO).
Veta.
Zurak eukitzen dittuan egur-zanak.
Ik.
egur-zan,
arapo.
hari-harira.
(hari-harixan, hari-harittik, harittik).
adlag.
(
TE).
En un hilo,
a punto de.
Hari-harira egon, hill edo bizi. / Estar en un hilo, el morir o el salvarse. /
Platano azala zapaldu dau eta jausi ez da eiñ, baiña hari-harixan ibilli da. /
Ze larrittasuna! hari-harittik urten dau. /
Granuja horrek harittik ez dau miñik hartu.
Ik.
haxe.
harira.
adlag.
(
TE).
Exactamente,
al filo.
Zeozer zihetz, justu-justu egittia.
Harira pixau biharra dauka urriak. / El oro necesita ser pesado al filo.
harixa emon.
(harixak emon).
du
ad.
(
TE).
Roscar.
Torlojuan edo zuluan harixa egittia.
Harixak emon lehenengo torniuan ardatzari, eta gero honegaz terrajiari, ar-emiak eukitzeko. / Primero producir en el torno la rosca del macho y luego con éste roscar la terraja, para tener macho y hembra. /
Eskerrak harixa emoteko makiña barrixoni egitten dittugu hainbeste torlojo.
Harixa emon da normalian erabiltzen dana.
harixa hartu.
du
ad.
(
TE).
Agarrar / coger la rosca.
Torlojuak emian hasierako hari batian edo bittan zuzen ahokatzia (ETNO).
Ez dau gura harixa hartu torlojo honek. / Este tornillo no quiere entrar en rosca.
harixa ixo.
(harixak ixo).
du
ad.
(
TE).
Pasarse de rosca,
dañar la rosca.
Harixa hondatu (ETNO).
Torloju honi harixak ixo jakoz larregi estutziakin. / A este tornillo se le ha borrado la rosca, con apretar demasiado. /
Hainbeste lotu eta soltau bahabil, laster ixoko dok harixa. /
Torlojuak harixa ixota jaukak.
Normalian harixa ixo da darabiguna.
harixan lotu.
(harixetan lotu).
du
ad.
(
TE).
Atar a rosca.
Harixetan lotutakua, gogorraua ultziegaz josittakua baiño. / Lo sujeto a rosca, más fuerte que lo clavado.
Gehixenbat harixan lotu da darabiguna.
haria
[harea]
.
iz.
(
TE).
Arena.
Itsasonduetako haria lezkotxe ugarixa izango zala bere ondoria. / Numerosa como la arena de los mares que sería su descendencia.
Artikulua singularra hartzerakuan haria eta hareia formak erabiltzen dira. Hori da sasoi baten amaierako berezko -a eukalako; gaur apenas erabiltzen dan holan, zaharrak eta basarrixetan ez bada.
hariapeko
1.
[hareapeko]
.
iz.
(
TE).
Afloramiento subálveo,
fuente subálvea.
Erreka urpian sortzen dan ama-iturrixa edo ur-jarixua, agorra eragozten dabena. / "Afloramiento o fuente subálvea que dificultaba o impedía agotar las pozas, a los que pescaban por ese método [agorra]" (TE, 155).
Agortzen ekinda laga ein bihar izan genduan, hariapeko haundixa agertu jakulako.
2.
[hareapeko]
.
iz.
(
AZ).
Topo.
(Talpa europaea).
Ik.
sator.
AZk dauka Eibarren jasota. Gaur egunian zihero galduta dago; sator da erabiltzen dan berbia.
3.
[hareapeko]
.
iz.
(
EEE).
Trampa,
engaño,
tongo,
dinero negro.
"merezi ez dabenari, adiskidetasunez edo zerbaitten interesez, injustuki, lanpostu bat, sarixa edo mesede bat egin eta merezitta zeukana kanpuan lagatzia. Esate baterako, konkurso batian edo oposiziño batzuetan merezi ez dabenari lehelengo sarixa emon eta merezixa daukana atzian laga" (IL, 52).
Oin danian dabil hariapeko dirua. /
Udaletxian libre geldittu dan plazia zelan emon jetsek horri eta ez Benittori, honek dakixan guztiakin? Epa! hemen hariapekua egon dok!.
hariapotzu
[hareaputzu]
.
iz.
(
ETNO).
Pozo lleno de tierra corrida con la lluvia.
Lehen, ganauak-eta ibiltzeko bidera bota eitten zuan lurra, ta sasixa, ta... Harri gaiña txarra idixak tira eitteko, ta ha biundu beti. Ta harek eukitzen zittuan salidak urak, kuneta moduan, bestela geu be eruan eingo giñukez. Ta han salidetan egoten dittuk pozuak. Harbelari jan ta harek eitten ziran, ta neguan ujaltiak datozenian lurrak juaten zittuan hariazulora, ta gero harek hariazuluak hustu eitten zittuan soluan guenera. Ta atzera betetzen ziranian, atzera hustu. Igual Arratetik egongo zittuan hariapozuak ehun. Zesterok aprobetxauko zittuan hiru, ta Erdikok beste lau, ta Lezeta Abeletxiak beste bost, ta hola! Bidietako lurrak aprobetxatzeko zuan hori! Ta salidia urari emoteko!.
hariatza
[hareatza]
.
iz.
(
TE).
Arenal,
playa.
Debako hariatzan, itsasora begira etxe txiki bat, zer ames ederra zahartzarako!. / Una casita en la playa de Deva, mirando al mar, ¡qué sueño para la vejez! /
Hariatza legun legunak. (Ibilt 216).
Ik.
hondartza,
itsas hondartza.
Hariatza
[Hareatza]
.
l. iz.
(
ETNO).
Hariatza (topónimo de eibar).
Eibarko leku-izena; oin anbulatorixua daguan ingurua.
Oin anbulatorixua daguan tokixa, San Juan kaleko errebuelta guzti hori?
Hor zeguan lehen hariatzia; hantxe ibiltzen giñan errekan eta igarixan.
/
Pagatza, Asuntza, Azurtza, Ariatza...
