G Letra

gantxerria iz. (NA). Viento frío del este. Gantxerria da hau!, gantxerria!. Azkue-k, "LANTXER (R-uz): boira, niebla" (1984, 678).

gantxil

1. (kantxil). iz. (TE). Botijo. Lanteixetan, pitxarra baiño hobe da gantxilla. / En los obradores, mejor que la jarra es el botijo. Ik. potijo. TEk jasota dauka, baiña gitxi erabiltzen da; Eibarren normalian potijua esaten da.

2. iz. (ETNO). Farol. Gantxilla erabiltzen zan neguan mendixan biharrerako. Petroleuakin ebillen. Ik. farol. Gitxi erabilia.

gantz iz. (TE). Grasa, sebo, manteca, saín, gordura. Animalixen ehun adiposua; urtutzen danian koipe bihurtzen da / "Grasa del vacuno" (TE, 385). Babak gantzakin, ikazgiñen eguneroko janarixa. / Alubias con cebo, la diaria comida de los carboneros. / Odolostiak eiñgo zittuala bere [fraille gizenaren] gantzekin. (Ibilt 461). Ik. koipe.

gantzak alkar jo. [gantzak elkar jo] . esap. (TE). Juntarse las mantecas y muerte repentina (fig). "Bapateko heriotza adierazteko. Loditasunarekin zerikusia ei du" (EEE, 35). / "Diagnóstico vulgar de ciertas muertes repentinas" (TE, 385). Gantzak alkar jota hil ei da bart bere ohian.

gantzu-aska iz. (ETNO). Caja para curtir la carne en sal. Jamoia gantzu-askan eukitzen zan lehen.

gar iz. (TE). Llama, fuego. Maittetasunan garra, benetakua bada, ibaiko ur guztiegaz eziñ amatau. / Si la llama del amor es verdadera, no se puede apagar con todas las aguas del río. / Garra darixola [...] ez amorro gutxikin. (Ibilt 476).

garretan. adlag. (OEH). En llamas, ardiendo. Ezin eban gorde erebixan amorrua [...]. Eta barrutik garretan [...] ekin zetsan [...]. (Ibilt 486).

garagar (garragar). iz. (TE). Cebada. (Hordeum vulgare). Gure baserrixetan zaldirik ez danetik gehixenetan, garragarrik ez da eraintzen. / En nuestros caseríos, no habiendo comunmente caballerías, no se siembra la cebada. / Uruna etaratzeko, ba, artua, edo garixa edo garagarra, edo antzerako zeozer bihar da. / Olua eta garagarra be basarrixan eitten zittuan. Garagarra dagozak hiru klase: garagar normala, goixagoko garagarra eta garagar zurixa. Garagar zurixa zerbezia eitteko, eta pastak... Zehi-zehia eitten dau uruna. Hamen garagar normala bakarrik ikusi juat. Bestiak Bittorixatik honutz ez dittuk eitten. Bes. garagar zuri, goixagoko garagar.

garagarrak irabazi esap. (ETNO). Rascarse (los equinos). Ik. garagarraka egin.

garagarraka egin (garagarka egin, garagar(ra)ka egon). esap. (ETNO). Revolcarse el ganado caballar. Astuak eta kaballuak eitten dabe hori. Kaballuak biharrekua dau, ganauak hausnarran eittia moruan, kaballuak biharrekua dau digestiñua eitteko garagarraka eittia. Ik. garagarrak irabazi.

1. garai

1. iz. (TE). Otero, alto. Garai, Oiz mendixan garai baten dago.

Jaione Isazelaia

2. iz. (ETNO). Hórreo, granero. Aidian, garaua edo alia umedadetik eta arratoietatik babesteko, lau zutaben gaiñian eta etxetik aparte egindako egurrezko eraikuntza. Garai gitxi geratzen dira Euskal Herrixan: Ibarguengo garautegixa Bariñagan, Bergarako Agarre baserrixan (San Martin auzuan)... / Agarre baserrian dago Gipuzkoan gelditzen den garai bakarra, baina baserriko andreak esan zigun eurek "troja" deitzen ziotela (JME). Ik. garautegi.

2. iz. Momento, hora, época, tiempo. Momentua, ordua; sasoia, denbora.

2. garai

garaiz. adlag. (TE). A tiempo, oportunamente. Orduan, bihar dan garaian. Garaiz heldu da bazkaittarako, eta sasoiz itxuli da lanera. Ik. sasoiz. Ez da Eibarren gehixen erabili izan dan formia, sasoiz baiño.

garaittu garaitze [garaitu] . du ad. (TE). Alcanzar una cima, un alto. "Alcanzar lo alto" (TE, 387). Ik. gaindu, gaiña hartu. Ez da asko erabiltzen; gaiña hartu gehixago.

garatu garatze . da ad. (ETNO). Desarrollar(se), renovar, hechar escapos, germinar. Burua dauken berdurei edo landareri burua "juan" eta hazixak botatzeko kertena eta lorak egittia, azei, nabuei, letxugei..., baiña batzuek "porruak garatu" be esaten dabe. Letxugia garatzera doia eta kendu ein biharko da. Ik. zildu, loratu, aroldu.

garara juan. da ad. (ETNO). Empezar a desarrollarse la planta. Nabua garara doia.

garau

1. iz. (TE). Grano, semilla. Garaua sapaixan gordetzen danetik, ez da garautegirik gure aldietan. / Como el grano se guarda en el desván, no hay hórreos en nuestros términos. Ik. ale.

2. iz. (ETNO). Material para cubrir defectos, relleno. Galda-burdiñazko piezen haixe-zuluak eta akatsak betetzeko erabiltzen dan gaixa. Haixe-zulua jaukak eta sartixok garau bat.

3. izond. (TE). Algo grande/exagerado/inesperado. Friztixa garauak bildurtu ninduan, benetan izugarrixa zalako. / Aquella fiera enorme asustóme, porque era verdaderamente espantosa. / "Garau, Bizkai aldean grano bezela erabiltzen da eta Eibar ta inguruetan grande edo tremendo bezela" (Zirik 72n).

garau-sartzaille. iz. (ETNO). Persona que rellena o tapa los poros o irregularidades del fundido, desporador. Fundiduari haixe-zuluak eta akatsak betetzeko zeregiña daukan bihargiña. Garau-sartzailliak jornal gitxi irabazten juek. / Basarritarrak [...] esan zetsan garausartzallia zala (desporador). (Zirik 72).

garau-sartze. iz. (ETNO). Tapado/cubrido de defectos. Galda-burdiñazko piezen haixe-zulo eta akatsak betetzia leundu aurretik. Garau-sartzia ez da bihar gatxa.

garauak sartu. du ad. (TE). Tapar/cubrir poros. "Operación sobre las piezas fundidas, para cubrir sus defectos en las superficies a pulir" (TE, 387). Benanzio txikixak, garauak sartzen eitten eban "Trokola"nian.

garaundu garauntze (garandu, garautu). du ad. (ETNO). Desgranar. Garautu edo aletu, aliak burutik banandu. Ik. oskoldu, urkuldu, irakorri, harrotu, aletu. Gitxi erabiltzen da; aletu eta urkuldu gehixago.

garautegi (garautei). iz. (TE). Hórreo, alfolí, granero. Beittu zeruko hegaztixak: ez dabe solo-eraintzerik, ez metatze eta ez garauteixan gordetzerik; eta hala be, ez dittu Aitta guriak mantentzen? (Mat. 6. 26). / Mirad las aves del cielo: no siembran, no cosechan ni guardan en alfolíes; y con todo, ¿no les mantiene nuestro Padre? Ik. garai.

garauzale izond. (TE). Granívoro,-a. Txori txikixen artian talde haundi bi egitten dira: garauzaliak eta kokozaliak (ETNO). Ernaria kokozalia dan bezela, hormatxorixa garauzalia. / Así como la golondrina es insectívora, el gorrión es granívoro. / Parandia, katanarra, kardantxillua...: horrek guztiok garauzaliak. Ik. kokozale.

garbantzu (garbanzu, garbantzo). iz. (ETNO). Garbanzo. (Cicer arietinum).

garbantzu-egun. iz. (ETNO). Comida con invitados, banquete. Konbidauntzia hamen askotan esaten zan "garbantzu-eguna". Ik. ondra-bazkari, konbidautza.

garbatu garbatze ( garbatutze) . zaio ad. (TE). Arrepentirse. Ez dau balio garbatutziak, erremedixorik ez dauken gauzetan. / No vale el arrepentirse en las cosas que no tienen remedio. / Okerra eiñ eta gero etortzen da garbatzia. / Despues de haber pecado viene el arrepentimiento. / [...] damutasunen eztena, garbatze beranduak eta azken sari herrena. (Ibilt 90). / Ez neban iñoiz buruan erabilliko [...] nere ondo-eiña garbatu biharrik izango nebana. (Ibilt 479). Ik. damutu.

garbi

1. izond. (TE). Limpio,-a, puro,-a, claro,-a, aseado,-a, limpio,-a, despejado,-a. Lehenago, erreka garbixak arraiñez jositta. / Antes, los ríos impolutos estaban llenos de peces. / Andrakume garbixa, etxian eta soiñekuan agertzen da. / A la mujer limpia se le ve en la casa y en el vestido.

2. izond. (OEH). Limpio,-a, honesto,-a, sincero,-a, franco,-a. Gizon garbixa, ondraua eta zuzena. (Zirik 98).

3. adlag. (TE). Limpiamente, sinceramente, claramente, honestamente. Ein bihar dana, garbi eiñ. / Lo que hayas de hacer, hazlo limpio.

garbigille [garbigile] . iz. (TE). Lavandero,-a. Garbigillia zintzo-zintzua zuk izentau zestazuna. / Lavandera cumplidora la que me señalaste. Ik. lixibera.

garbiki izond. (TE). Limpio,-a, pulcro,-a. Ahuntza, animalixa garbikixa. / La cabra es un animal pulcro. Ik. garbi, jaunki, harraki, astunki, ausarki, hausiki, makalki. Ez dira -ki akaberia daken izenonduak erabiltzen, eta, orduan, garbiki bez.

garbiro adlag. (TE). Claramente, limpiamente. Garbiro ikusi da zein dan lapurra. / Claramente se ha visto quién es el ladrón. / Astiro, berriro, geldiro, garbiro...

garbitegi (garbitei). iz. (TE). Lavadero, lavandería. Errekak lohittu ziranetik, herriko garbiteixak alperrikuak. / Desde cuando los ríos se contaminaron, los lavaderos públicos se volvieron inútiles.

garbittasun [garbitasun] . iz. (TE). Limpieza. Korputzian garbittasunak ardura badau, espirituan gehixago ardura dau. / Si la limpieza importa en el cuerpo, importa más en el alma.

garbittu

1. garbitze [garbitu] ( garbittutze) . du ad. (TE). Lavar, limpiar. Behin jantzi, eta zure soiñekuak garbittu biharra. / Una vez que te los pones, tus vestidos necesitan lavar. / Egunero bihar dau etxiak garbittutzia. / La casa exige limpiarla todos los días. / Zapatuko azkenengo zeregiña, makiñak garbitzia. / La última labor del sábado es limpiar las máquinas.

2. garbitze [garbitu] ( garbittutze) . du ad. (TE). Matar, quitar la vida. Gehixenetan besten batek egitten dabenian esaten da, baiña berezkuari be bai. Personak eta animalixak izan leikez. Lauren artian garbittu eben bakarrik zoian ha gizona. / Entre cuatro mataron a aquel hombre que iba solo. / Bere kontrarixuak, askotan gura izan eben garbittutzia. / Sus enemigos muchas veces quisieron matarle. Ik. hil, azkena emon, akabau. Bai bateron batek egitten dabenian, bai berez.

Eibarko euskara hiztegia