Eibarko euskara hiztegia
B LETRA
betiko
1.
(betirako).
adlag.
(
TE).
Para siempre,
hasta siempre.
Juan da betiko, ez dakigu nora. / Se ha ido para siempre, no sabemos dónde.
Ik.
sekulako,
egundoko.
2.
izlag.
(
TE).
De siempre,
habitual,
de por vida.
Gaur be badakar guzurti horrek betiko ipoiña. / Hoy también ese mentiroso ya se trae su cuento de siempre. /
-Zer dogu bazkaittan? -Betikua. / -¿Qué tenemos hoy para comer? -Lo de siempre. /
Emaztiak berihala kartaz aitzen emon zetsan frailliorri betiko bidetik, nola bere zain zan etxian. (Ibilt 463s).
Betiko
iz.
(
TE).
El eterno,
el inmortal.
Eta entzun eban Betikon hotsa, zein zan harutz eta honutz Baratzan haixia hartzen (Gen. 3. 8). / Y oyó la voz del Eterno que se paseaba en el Paraíso. /
Betikuak jarrittako legia, gurasuak ondratzia. / Ley establecida por el Eterno, el honrar padre y madre. /
Betiko, Erdiko, Lauko, Astunko, Aixelko, Otsoko, Basako...
betikotasun
iz.
(
TE).
Eternidad,
inmortalidad.
Beti-beti, denborak iraungo daben beste da betikotasuna; eta betikotasun honetan gauza guztien hasieria eta azkena. / Siempre siempre, tanto como duren los tiempos es la eternidad; y en esta eternidad entra el principio y el fin de todas las cosas.
betiro
adlag.
(
TE).
Siempre.
Betiro ohittu da hamen auzuak alkar laguntzia. / Aquí es costumbre de siempre el ayudarse los vecinos. /
Astiro, biziro, betiro, zihero...
Betolaza
abiz.
(
TE).
Betolaza (apellido de viejas familias en eibar ).
Betolazanekuak ziran Barrenkalian.
betondo
iz.
(
TE).
Entorno del ojo,
ceño.
Betonduan ebagi haundi bat ein dau, jausi eta harri ertz bat jotiakin. / Cayendo y dándose con la arista de una piedra, se ha cortado el sobrecejo.
betondoko
iz.
(
TE).
Puñetazo,
puñada en el ojo.
Betondoko bat emonda bialdizu lapur hori. / Despacha a ese ladrón con un puñetazo en el sobrecejo.
betozko
[bekozko]
.
iz.
(
TE).
Ceño,
ceño fruncido.
"Kopetilluna, ceñudo" (JSM).
Aspaldi honetan, betozko hasarriakin darabigu uezaba. / Esta temporada le traemos al patrono con el ceño fruncido. /
Morroia betozkuakin oheratu zan. (Zirik 61).
/
Akabautako pieziau, konturatu barik akastu juat. Uezabak jakitzen dabenian betozko makala ipiñiko jok.
betule
1.
[betile]
(betula).
iz.
(
TE).
Ceja.
Sasikarte latz baten itxuran ziran haren betuliak. / Eran sus cejas, como un áspero zarzal.
2.
[betile]
(betula).
iz.
(
TE).
Pestaña.
Betulia sartu jata begixan. / Se me ha metido una pestaña en el ojo.
bez
iz.
(
AZ).
Dicha,
suerte.
Nok leukakean bere beza! / ¡Quién tuviera su dicha! /
Bere bezean banengo! / ¡Si yo estuviera en su dicha!
Azkuek Eibarren jasotako berbia da. Gaur egun, ez da erabiltzen.
bezau
bezatze
[bezatu]
.
du
ad.
(
TE).
Domesticar,
domar (sentido real y figurado).
Bihurrixa, basatixa hezi.
Bezautako txakurrekin ataratzen eban bizimodua. / Se ganaba la vida con perros amaestrados. /
Bizixa, baiña berebiziko onduen bezau eban hartu eban emaztiak. / Era rebelde, pero la mujer que tomó le domeñó totalmente. /
Gatxago izan zan ha bezatzia, Arraozko bihorrak hezitzia baiño. / Fue más difícil domeñarle, que amansar los potros de Arraoz.
Ik.
domau,
hezi.
bezela
[bezala]
.
part.
(
TE).
Como,
en calidad de,
como si.
Basahuntza mendi itturrixetako ur garbixen gogoz dan bezela, bardin, Jauna, nere arimia zuregana (Salm. 42. 2). / Como el ciervo desea las fuentes, así, Señor, mi alma a ti. /
Neskamiak eiñ eban guztia etxekoandriak aindu zetsan bezela. (Ibilt 457).
/
Emengo euskeltzaleak eurena ezagutzen dogun bezela. (Zirik 6).
/
HiIzkuntzak, hizkuntza bezela ez dau beste zentzunik, bizia baño. (Zirik 7).
Ik.
ez lako,
letxe,
lez.
Bai TEn sasoian bai gaur, "Poco usado en Eibar, por dominar los sinón. letz y leztxe" (TE, 254); gaur egunian geruago eta gehixago zabaltzen doian arren, gehixen bat alfabetizaziñuagaittik. Aurretik berbua euki biharrian izena daukanian postposiziño moduan erabiltzen da: zu bezela.
bezelakotxe
[bezalakoxe]
.
izlag.
(
TE).
Exactamente igual,
semejante a.
Indartutako formia da.
Zeuria bezelakotxe kopiña ekarri detse gure umiari be. / Una muñeca semejante a la tuya han traído también a nuestra niña.
Ik.
lezkotxe.
bezelatxe
[bezalaxe]
(bezelantxe).
adlag.
(
TE).
Exactamente como,
igual que.
Moduzko-konparatibua da. Bezela + txe.
Neuk bezelantxe zeuk be ein zeinkezu. / Lo mismo que yo, tú también puedes hacerlo.
Ik.
letxe,
bezela,
lez.
bezerixa
[bezeria]
.
iz.
(
TE).
Clientela,
parroquia.
"Habituales de un servicio" (TE, 250).
Ha dendarixa aittuna zan bere tratuan eta bezerixa haundixa eukan. / Aquel comerciante entendía el negocio y tenía mucha parroquia.
bezero
iz.
(
TE).
Cliente,
especialmente del lechero,
parroquiano.
Sarrittan, esnedunana izaten da.
Taberna guztietako bezerua gure mutilzaharra. / Cliente nuestro solterón de todas las tabernas. /
Errastiñekuak bizi guztian izan dira gure bezeruak. /
Repartidorak genkaguzen hiru, hiru andrakume. Harek jakitzen zeben ogixa zer bezerori saldu. Diar eiñ, ta jentia bajatzen zan, ogixa hartu, ta pagau. Orduan panaderixatik ez dakit bape saltzen zan; dana saltzen zan bezeruen etxera. Esnia be holatxe eitten zan: basarrittarrak etortzen ziran eta "ra" emoten zetsuen. /
Ezkutuan gordeta, entzun gurarik gonadun bezeruegaz erabiltzen zittuan autuak. (Ibilt 472).
/
Sartu zan tabernan bezero onenetariko bat sekulako mozkorrakin. (Zirik 17).
Ik.
parrokiano,
esnedun.
bezerotu
bezerotze
( bezerotutze)
.
du
ad.
(
TE).
Suscribir(se),
inscribir(se).
Bezero egin, harpidedun egin.
Bezerotu naiz zure periodikora. / Me he suscrito a tu periódico. /
Bezerotutzia bihar dozu, ondo izateko, guk ataratzen dogun irakorgeira. / Para quedar bien, necesitas suscribirte a la revista que nosotros publicamos. /
Ez dot gura bezerotzia iñongana, libre izan nein beti. / No quiero adherirme a nadie, para ser siempre libre.
bezin
[bezain]
.
part.
(
TE).
Tan como.
Zu beziñ aberatsa aurkitzen naiz nere modura, lamai euki ez arren. / Tan rico como tú me encuentro a mi manera, aunque no tenga un ochavo. /
Harrittuta bezin hasarre haren ausartasunakin. (Ibilt 477).
/
Baiña, ni leixala beziñ zara zu haitz gogorra. (Ibilt 485).
Ik.
bestian.
Konparaziñuetan erabiltzen da, kualidadezkuetan gehixenbat, bardintasuna aitzen emoten.
bezpera
iz.
(
TE).
Víspera.
Sanjuan bezperia, Sanjuanetako egunik ederrena. / La víspera de San Juan, el más alegre día de los Sanjuanes.
bezperak
iz.
(
TE).
Vísperas.
Domeka arrasaldetan elixan izaten diran kantu-errezuak dira bezperak. / Las liturgias que el domingo por la tarde suelen tener lugar en la iglesia, son las vísperas.
beztitzaille
[beztitzaile]
.
iz.
(
TE).
Amortajador,-a,
que viste,
que pone o da vestido.
"La que se dedicaba a vestir los difuntos para el enterramiento" (TE, 251).
Beztitzaillia bera ariko da arotzari deitzen, neurrixa hartzeko. / La vestidora se ocupará de llamar al carpintero para que tome las medidas.
bi
1.
zenbtz.
(
TE).
Dos.
Kardinala da.
Bi eta bi eta zortzi, hamabi. / Dos más dos más ocho, doce. /
Alkar aitzen badira, mundua bixena. / Si se entienden, el mundo de ellos dos. /
Alkarregaz bagara, irabazi deiguna bixona. / Si seguimos juntos, lo que ganemos, de nosotros dos. /
-Zer gauza bigaz konpontzen da gizona? -Jostorratza eta harixakin! /
"Bittan", "hirutan", "lautan" da esatia beste "bi, hiru eta lau bidar".
Deklinau egin leike, bai mugagabian eta bai mugatuan. Singularra eta plurala hartu leikez, eta gradu hurreko artikulua be bai.
2.
iz.
(
TE).
El número dos,
el dos en la baraja de naipes.
Bixakin urten dau eta bestiak be, bikua atara dau. / Ha salido con el dos, y el otro también ha sacado un dos.
3.
aurr.
(
TE).
Bi-,
doble.
"Prefijo significativo de dos, en algunas veces" (TE, 254). Hori da TEn esana, baiña liburuan dakarzen ejenpluetan bi numerua atzizkixekin dakar: "biki, bikotx, bitoki"-n kasuan prexixo.
Billobia, bihortzekua.
bik biri.
adlag.
(
TE).
Dos a dos,
por parejas.
Pelotan: biñaka. / "Dos a dos, como en los partidos de pelota" (TE, 259).
Bik biri jokatu gentsen oneneri. / Dos a dos jugamos contra los mejores.
bittan.
[bitan]
.
adlag.
(
TE).
Dos veces.
Bittan izan naiz Erroman. / Dos veces he estado en Roma. /
Baten eta bittan eta gehixagotan andra barritsuak ez zetsan esan gura zergaittik. (Ibilt 471).
Ik.
birrittan.
bixak.
iz.
(
ETNO).
Término ritual del juego de tabas.
Tortolosen jokuak daukazen lau zatixetako bigarrena: putsasaje, bixak, hirurak eta erregeak. Lau tortolosen alde bizkar-zabala ipini bihar da gorutz begira (ETNO). Esplikaziñua, detalle gehixagokin, ILek be emoten dau: IL, 81-82.
Gero bardiñ egitten zan bigarren partiakin, baiña "bixak" esan eta tortolosak mahaira edo lurrera bota, eta oinguan alde bizkar-zabala jarri bihar da gorutz begira eta eskuan hartu.
Ik.
tortolos,
putsasaje,
hirurak,
erregeak,
asaje,
apone.
bixetara.
adlag.
(
OEH).
De las dos maneras.
Bixetara konforme. (Zirik 89).
biai
[biga]
.
iz.
(
TE).
Ternera hembra,
becerra,
novilla.
"Behi gaztia, 6-8 hilletik gorakua, baiña ondiokan txahala egitteka daguana" (ETNO). Halanda be Eibarren lehenengo txahala egin barri daguana be biaia da ondiok.
Biaia, polittetarikua ekarri dau Pellok Elgoibarko ferixatik. / Una ternera de las más bonitas ha traído Pedro de la feria de Elgoibar.
Ik.
behi,
bigantxa,
zekor,
urrusa.
Mugatuan biaia egitten dau; izan be, mugagabian bigae da jatorriz.
Hona hemen JMEk dakarren oharra, Eibarrerako be neurriren baten erabilgarrixa: "Jaio berria urruxa, gero biae, eta lehen txahala egiten duenean behi gazte. Handik aurrera behi. Gaur egunean lehenengo hiruren lekuan biae entzun ohi da soilik".
biajante
iz.
(
OEH).
Viajante de comecio.
Plaentxiara azaltzen ziran biajante guztiak hotel haretan sartzen ziran. (Zirik 14).
/
Biajanteren bat edo azaltzen zanian eta uezabagaittik preguntau, taillarrera ostera bat eitten ei zeban. (Zirk 106).
/
Kataluñako biajante bat euan dendarixakin tratuan ta sartu zan bezero bat. (Zirk 114).
biaje
[bidaia]
.
iz.
(
OEH).
Viaje.
Behin, horrelako biaje batera urten zanian, eskeko batek dirua eskatu ei zetsan. (Zirik 106).
/
--Euskeria nundik dator? --Nundik datorren? Nik ez naekixan biajian zanik. (Zirik 112).