Eibarko euskara hiztegia
A LETRA
adartsu
izond.
(
TE).
Ramoso,-a.
Haritxa, zugatz oso adartsua. / El roble es árbol sumamente ramoso.
Honek beste berbetarako be balio dau: "adurtsu, afantsu, ahaltsu, ajetsu, alpertsu, amoriotsu, amorrotsu, apurtsu, arantzatsu, arbolatsu, arduratsu, " eta abar luzia.
adimen
iz.
(
TE).
Entendimiento,
inteligencia.
Adimena da gauzen errezoia aitzeko ahaltasuna. / El entendimiento es la facultad de comprender la razón de las cosas. /
Nabarmena, adimena, ikusmena, oroimena...
Ik.
aittumen.
adin
iz.
(
TE).
Edad.
Ik.
edade,
sasoi,
urtiak arren.
"Esta voz se ha perdido en Eibar, y al no querer incurrir en erderismo, se le suple con una perífrasis. Zenbat urte oiñ arek? Zenbat urte dittuzu? Ze denbora zaldi onek? Ze sasoitakua gaur ill dana?" (TE, 107).
adixo
[adio]
(aixo).
interj.
(
TE).
Adiós.
Adixo lagun zahar guztiori! / ¡Adiós a todos los viejos amigos!
Ik.
agur.
adole
[adore]
(adore).
iz.
(
TE).
Ánimo,
disposición,
fundamento,
maña.
Gauzarik errezena eitteko, adolia bihar da. / Para hacer bien aun las cosas más fáciles, hace falta maña. /
Ezertarako be ez dauka adolerik. / No tiene aliño para nada. /
Ez daka adore haundirik....
adolebako
izlag.
(
TE).
Falto,-a de maña / de ánimo / de vigor.
Oin daukagun neskamia, adolebakua. / La sirvienta que ahora tenemos, es sin aliño.
Ik.
ganorabako.
adur
iz.
(
TE).
Baba.
Umiak adurra izaten dabe ugari. / Los niños suelen tener mucha baba. /
Adurra ta mokua darixola. (Zirik 83).
adurra darixola egon.
esap.
(
EEE).
Caérsele la baba,
estar embelesado,-a.
Zeozeri edo norbaitti begira lilluratuta egon.
Ik.
adurra jausten egon.
Bere sinonimua baiño gehixago erabiltzen da, batez be edadekuen artian.
adurra jausten egon.
esap.
(
TE).
Caérsele la baba,
estar embelesado,-a.
Zeozeri edo norbaitti begira lilluratuta egon.
Adurra jausten zeguan bere maittiari begira. / Estaba embelesado mirando a su amada.
Ik.
adurra darixola egon.
Adurra darixola egon hobesten da.
adurti
1.
adlag.
(
TE).
Con la boca hecha agua,
cayéndose(le) la baba,
gozosamente.
Danok giñan adurti arkume erriari begira. / Todos estábamos con la boca hecha agua mirando al cordero asado.
2.
izond.
(
TE).
Baboso,-a.
Adurra darixona.
Ik.
adurtsu.
adurtsu
izond.
(
TE).
Baboso,-a.
Adurra ugari daukana eta darixona.
Hain zan adurtsua eze, Pepitxuak aterpia jartzen eban hari aitzeko, txipriztiñen bildurrez. / Era tan baboso, que Pepitxua solía abrir el paraguas para escucharle, por miedo de las salpicaduras.
Ik.
adurti.
afalaurre
iz.
(
TE).
Tiempo antes de cenar.
Biharrak amaittuta, afalaurria dot ibilli bat eitteko. / Terminadas mis labores, tengo el antes de cenar para dar un paseo.
afaldu
afaltze
( afaldutze)
.
du
ad.
(
TE).
Cenar.
Afaldu deigun, danok batu garanetik. / Cenemos, ya que nos hemos reunido todos. /
Hobeto dogu afaldutzia, oiñ ezkerik ez dator eta ardi-galdu haura. / Será mejor que cenemos, ya que no vendrá ya aquella oveja perdida. /
Hobeto eingo genduke afaltzia, betiko herrenan zain gehixago egon barik. / Estaría mejor el cenar, sin esperar más al retrasado de siempre. /
Afaltzeka zegozen zortziretan be. / Aún a las ocho estaban sin cenar.
afalordu
iz.
(
TE).
Hora de cenar.
Arratsaldeko zazpirak afalordua Eibarren. / Las siete de la tarde, hora de cenar en Eibar.
afaloste
iz.
(
TE).
Tiempo después de cenar.
Afalostia, zerbaitt irakorteko ogera baiño lehen. / La post-cena, para leer un tanto antes de ir a la cama.
afaltegi
(afaltei).
iz.
(
TE).
Cenáculo,
cenador.
Etxe ostian zan ortua, eta ortuan, afalteixa. / Detrás de la casa había una huerta, y en la huerta un cenador.
afan
1.
iz.
(
TE).
Ostentación,
vanidad.
Afana badarabil bedorrek behintzat. / Él a lo menos ya trae ostentación.
Ik.
afankerixa.
2.
iz.
(
NA).
Moda,
furor.
Afana! afan bat baeban Arratek! Oin kitto!, ez abarerik eta ezebez.
afan-usain.
iz.
(
TE).
Ostentosidad,
ostentación.
Harropuzkerixia.
Ez dakigu zer dan, baiña afan-usaiñak badarabiz. / No sabemos qué sea, pero ostentosidades no le faltan.
Gehixenetan pluralian erabiltzen da, tonto-usaiñak moduan. Afan-usaiñetan ibili erakuak be egitten dira.
afana emon.
esap.
(
JME).
Dar fama,
dar importancia.
Famia, inportanzia emon.
Bata arte zalia, hala be pinttura kontuan, eta bestia ez bakarrik holako gauzen kezkarik bakua,
pintturako kuadro bati gizonak hainbeste afan zelan emon leikian be konprenditzen ez ebana. (Zirik 16).
afandu
afantze
.
da
ad.
(
IL).
Ponerse altivo,-a/afanoso,-a/ufano,-a.
afankerixa
iz.
(
TE).
Ostentación,
vanidad.
Afankerixak galdu eben, zan baiño gehixagotzat agertu guran. / Las ostentaciones le perdieron, queriendo aparecer más de lo que era.
Ik.
afan.
afanoso
izond.
(
IL).
Afanoso,-a,
ostentoso,-a,
ufano,-a.
Afana eta harrokerixia darixola dabillena.
Ik.
afantsu.
afantsu
izond.
(
TE).
Ostentoso,-a,
vanidoso,-a,
ufano,-a.
Aberatsa, baiña afantsua gehixago. / Rico, pero ostentoso más.
Ik.
afanoso.
afari
iz.
(
TE).
Cena.
Afarixa ariña hobe dala esaten dabe osasunerako. / La cena ligera, dicen que es mejor para la salud.
afaittan.
[afaritan]
.
adlag.
(
OEH).
Cenando,
a cenar (ir).
Gaur afaittan aze perretxiku jana dakadan. (Zirik 92).
afaittara.
[afaritara]
.
adlag.
(
OEH).
A cenar.
Heu be nahi badok etorri heike afaittara. (Zirik 62).
afaittarako.
[afaritarako]
.
adlag.
(
OEH).
Para cenar.
Juari Txominen andriagana ta esaixok afaittarako gertu daukan perretxiku kazuelia emoteko. (Zirik 92).
/
Afaittarako konbidau ebala. (Ibilt 464).
/
Afaittarako orduan ez agertzeko Dukian mahaixan. (Ibilt 478).
afari-legia egin.
esap.
(
TE).
Cenar frugalmente,
cumplir con la cena,
cenar de manera informal.
Afaltzeko ohitturiakin konplidu. Baitta, testuinguruan arabera, afari ariña egin.
Gaurkuagaittik ein dogu afari-legia, nahiz eta porruegaz. / Por lo de hoy, aunque sea con puerros, ya hemos cumplido con la cena. /
Afari legia eiñda, lotarako gertau ziranian. (Ibilt 461).
afari-merianda.
[afari-merienda]
(afari-merienda, afari-merixenda).
iz.
(
TE).
Merienda-cena.
Hogeta bost lagunek afari-meriandia dogu gaur Olerrian. / Veinticinco amigos vamos a tener hoy una merienda-cena en Olarreaga. /
Ta honekin, gaur, bixok eingo juagu afari-merianda
bat. (Zirik 36).
afariketa
iz.
(
TE).
Cosa de broma,
cosa poco seria,
juego de niños.
Jolasa; gazte eta helduen artian adarjotzia eta txantxia (ETNO). / "Afáriketa izenak hartu dau, gero, beste esangura figurau bat, eta persona helduen artian be erabiltzen da; bateronbat adarjotzen, edo txantxetan eta brometan datorrenian, edo fundamentu haundi barik diharduanian esaten jako" (IL, 80).
Umien afariketia dirudi autu horrek. / Este asunto parece juego de niños. /
Afariketia zalakuan, milla errialen okerra. / Creyendo que era una broma, un perjuicio de mil reales. /
Gauzia benetan hartu biharrian, afariketan jardun dabe. / En vez de tomar la cosa en serio, han estado jugando. /
Zer, afariketan diharduzu ala?.
afariketan egin / ibili / jardun.
du
ad.
(
TE).
Jugar a ser mayores / a padres y madres.
Janarixa prestau, horretarako bihar dan guztia egiñaz. Normalian bat ama da eta bestiak umiak. Nesken jolasa izaten zan (ETNO). / ILek detalle askokin azaltzen dau zelan egitten eben antxiña (in IL, 79-80). / "Jugar (los niños) haciendo comedia de los asuntos de los mayores" (TE, 109).
Eingo dogu afariketan, ni aitta eta zu ama? / ¿Quieres que juguemos yo a ser padre y tú madre? /
Afariketan zebizen umiak Txantxa Zelaixan. / Los niños estaban jugando en Txantxa Zelai. /
Afariketan jardun dabe goiz guztian. / Han estado jugando toda la mañana. /
Bai, bai, afariketan eitten genduan. Basarriko jentiak ez gendun eukitzen astirik, edo ganaua zaintzia edo astua zaintzia edo ha ekartzia edo hori ekartzia... Kalian, eskolan, errekreuan eitten genduzen harrapatzen, ezkutatzen, gero paiñelua edo...Korapillua ein eta gorde ta "bero, bero, bero". Hurrian badago "bero" daguela esan ta urriñian badago "hotz".
Ik.
amatxoka ibili,
afariketan ibili.
"Izenak berak diñuan moduan, bere etimologixia
afari-ttik dator, zera, afarixa egitten jardutzia; nahiz afarixa,
nahiz bazkarixa edo bardin armozua, baiña, dirudixanez, afarixa izan da
jolas horren izenaren oiñarrixa" (IL, 79)
afariketan ibili.
(afariketan jardun).
esap.
(
TE).
Actuar como niños,
actuar sin responsabilidad,
andar de cachondeo.
"Se dice también así, cuando los mayores, faltos de juicio o seriedad, parece que actúan como niños" (TE, 109).
Afariketan ibilli haiz ala, horretara agertzeko? / ¿Has estado jugando (como niño) para encontrarte así? /
Gauzia benetan hartu biharrian, afariketan jardun dabe. / En vez de tomar la cosa en serio, han estado jugando.
afariketako
1.
iz.
(
TE).
Juguete.
Jatxixozuz umiari bere afariketakuak. / Baja al niño sus juguetes.
Ik.
afariketarako.
2.
izlag.
(
TE).
De broma,
de comedia,
poco serio,
infantil.
Afariketako ipoiñak, hainbeste urtekin. / Tantos años que tienes y andas en niñerías. /
Uste hasarre zirala, eta afariketakuak (ziran) alkarri esaten zetsezen berba gogorrak. / Parecía que reñían, y era comedia las injurias que se decían. /
Nere lehengusuak pistolia daka etxian; afariketakua baiña, e?!.
afariketarako
iz.
(
TE).
Juguete.
Erregen egunian, afariketarako asko ekarri detsez Erregiak. / El día de Reyes, le han traído muchos juguetes los Reyes.
Ik.
afariketako.
afiziño
[afizio]
.
iz.
(
OEH).
Zaletasuna.
Hauxe dok hauxe,... afiziñorik ez da peskan ein bihar. (Zirik 107).