Eibarko euskara hiztegia
A LETRA
atxurkada
[aitzurkada]
(atxurkara).
iz.
(TE).
Golpe de azada.
Alkate jaunak jaurti eban lehelengo atxurkadia konzeju barrixa eitten ekitzerakuan. / El señor alcalde dio el primer golpe de azadón al iniciarse la construcción del nuevo ayuntamiento.
atxurketan egin
[aitzurketan (egin)]
.
esap.
(TE).
Trabajar con la azada,
con el azadón,
cavar.
Atxurketan eittia dogu gaur ira-saillian. / Hoy nos toca trabajar con el azadón en los helechales.
Ik.
atxurrian egin,
atxurka egin.
atxurtu
atxurtze
[aitzurtu]
( atxurtutze)
.
du
ad.
(TE).
Cavar,
trabajar [con la azada].
Basuak be, noixian behiñ atxurtu biharra eukitzen dabe iriak urten deixan. / También los montes suelen tener necesidad de ser cavados con el azadón, para que venga el helecho. /
Horrek larrok, gurako leukie atxurtutzia. / Esos pastizales querrían el azadón. /
Baso saill haundi bat atxurtzia gura dogu aurten. / Queremos cavar este año un gran trozo de monte.
atzamar
iz.
(TE).
Dedo.
Atzamarrak dira hamar, hitz beronek diñuan bezela: bost esku bakotxian. / Los dedos son diez, como dice la misma voz ("atzamarrak"); cinco en cada mano. /
Egun-sentirutz jaiki zan indartsuori eta agur eiñda, jolasetan, kendu zetsan atzaparreko eraztuna oroimentzat. (Ibilt 457).
Ik.
atzapar,
hatz.
atzamar-oskol.
(atzamoskol, atzamarroskol, atzaparroskol).
iz.
(NA).
Uña.
Atzamorroskola apurtu jata.
Ik.
bihetzoskol,
oskol,
atzazkal.
Ez da hainbeste erabiltzen; atzazkal edo atzaskol sarrixago.
atzamardun
(atzapardun).
iz.
(ETNO).
Buril de varios filos,
peine.
Hortz bi baiño gehixagoko gubilla. Grabauko berbia da.
Egin ditturan grabaketak, atzamardunakin fonduak bardindu eta sonbriatzeko premiñan dauaz.
Ik.
ebateko gubil,
gubil,
aireko,
eskuaide.
atzamarka egin
du
ad.
(TE).
Arañar,
pellizcar.
Ik.
atximurka egin,
atzaparka egin.
Persona batzuk atximurka egin darabixe erderazko pellizcar esateko eta atzaparka/atzamarka egin erderazko arañar esateko, baiña ez da sistematikua.
atzapardunen juego
iz.
(ETNO).
Juego de peines,
juego de buriles de varios filos.
Grabadoriak klase diferentietako atzapardunak erabiltzen dittue: lau hortzekuak, seikuak...
atzaparka egin
du
ad.
(TE).
Arañar,
pellizcar.
Atzaparka eitten dau katuak, eta horrek balio detsa txakurran aurka. / El gato araña, y eso le vale contra el perro.
Ik.
atximurka egin,
atzamarka egin.
Persona batzuk atximurka egin darabixe erderazko pellizcar esateko eta atzaparka/atzamarka egin erderazko arañar esateko, baiña ez da sistematikua.
atzaparkada
(atzaparkara).
iz.
(TE).
Arañazo,
pellizco.
Katuan atzaparkadian bildur izaten da txakurrik haundiña. / El mayor de los perros teme el arañazo del gato.
Ik.
atximurkada.
atzazkal
[atzoskol, azazkal]
(azkazal, atzaskol).
iz.
(TE).
Uña.
Atzaparrari emon netsan maillukadiakin, atzazkala jausi bihar jata. / Con el martillazo que le di al dedo, voy a perder la uña. /
Atzoskola galdu bihar desta atzapar honetxek. / Este dedo me va a perder la uña.
Ik.
atzamar-oskol.
Zalantza barik esan leike atzazkal dala gehixen darabiguna.
atze
2.
iz.
(TE).
Espalda.
Sukaldian, suari emon atzia eta ipoiñak esan. / Contar cuentos dando la espalda al fuego.
3.
iz.
(TE).
Culo,
posaderas,
trasero.
Aitta etorri deiñian, berotuko detsu atzia. / Cuando venga papá, te ha de calentar el trasero. /
Neskame haren atziak baeben zabaleria. / A las posaderas de aquella sirviente, no les faltaba anchura.
Pluralian be sarri erabiltzen da.
atzeko hotsik barik.
esap.
(EEE).
Respuesta aguda y contundente.
Lasai asko, zaratarik gabe, norberari botatakua baiño erantzun zorrotzagua bota eta beste hori ahoa bete haginekin laga (EEE).
Plaentziatarren urteerak atzeko hotsik bakuak izaten dira. /
Eta Turkuak atzeko hotsik barik erantzun ei zetsan: bai, botaik gaiñera. (Zirik 32).
atzeko zulo.
iz.
(TE).
Esfínter,
ano.
"Atzeko zulua" eta "ipurdiko zulua"; errezagua hartara esatia, honetara baiño. / "Atzeko zulua" e "ipurdiko zulua", más eufémico lo primero que lo segundo.
Ik.
ipurzulo,
ipurdiko zulo.
atzekuaz aurrera.
[atzekoz aurrera]
(atzekoz aurrera).
adlag.
(TE).
Al revés,
al contrario,
patas arriba,
mal.
Atzekua aurrian eta aurrekua atzian, gauzak aldrebes jartzen edo egitten diranian. / "Lo mismo que cuando se dice manga por hombro" (TE, 191).
Ama hil zan ezkero, dana dabill atzekuaz aurrera etxe haretan. / Desde que murió la madre, todo anda manga por hombro en aquella casa. /
Hori dok itxuria daukana, jerseixa atzekoz aurrera jantzitta daroiak eta.
Ik.
azpikuaz gora.
1.
du
ad.
(TE).
Echarse atrás,
achicarse.
"No levantar el guante del provocador" (TE, 191).
Aurretik harrokerixa asko jo arren, azkenengo orduan atzera eiñ eban eta ez zan jokatu jokua. / Aunque previamente usara muchos alardes, a última hora se achantó y no se celebró el juego. /
Mendaron adarixak, atzera ein dau. / El carnero de Mendaro, ha huído.
Ik.
arrio egin.
atzera erain.
[atzera eragin]
.
dio
ad.
(TE).
Hacer retroceder.
Atzeratzera derriortu.
Katuak, nahiz korputz gitxiago euki txakurrak baiño, atzera eraintzen detsa honi. / Aunque el gato tiene menos cuerpo que el perro, le ha obligado a retirarse a éste.
Ik.
atzeratu.
1.
adlag.
(TE).
Por detrás.
Atzetik gaizki esatia ez dago ondo. / No está bien el hablar mal por detrás. /
Behin neska baten ondoren ibiltziak daukan arrisgua,
gero bizi guztian atzetik kendu eziñik ibiltzia. (Zirik 125).
2.
adlag.
(TE).
Desde tiempo atrás.
Aspaldittik.
Atzetik etorren ipoiñ horren sustraixa. / De tiempo atrás traía su raíz ese asunto.
Denporazko esanguria dauka.
3.
adlag.
(TE).
Desde atrás.
Atzetik etorri zan.
/ Vino desde atrás.
Lekuzko esanguria dauka, adizlagun normala da.
atzetik-hara.
(atzetikara).
adlag.
(OEH).
Por detrás.
Muestradorian euan iztarria freskatuaz, eta atzetik-hara
azaldu jakon gizon dotore bat, bere sonbreru ta guzti. (Zirik 64). / Ta bera konturatu barik, joan jakon atzetikara Guardia Zebil bat, da esan zetsan: [...]. (Zirik 14).
azaldu jakon gizon dotore bat, bere sonbreru ta guzti. (Zirik 64). / Ta bera konturatu barik, joan jakon atzetikara Guardia Zebil bat, da esan zetsan: [...]. (Zirik 14).
atzian.
[atzean]
.
adlag.
(OEH).
Detrás,
atrás.
Eibartar zahar zelebre bat ei zan, ziria sartzen atzian
gelditzen ez zana. (Zirik 42).
gelditzen ez zana. (Zirik 42).
atzekalde
[atzealde]
.
iz.
(OEH).
Parte trasera,
parte posterior.
Galtzontzilluak pe era horretakuak jaukadaz, baña atzekaldian sekulako zulua jaukek! (Zirik 123).
/
Atzekaldetik uezaba agertu jakon. (Ibilt 474).
atzeko hots
esap.
(OEH).
Retintín,
segunda intención.
Da Turkuak atzeko hots barik erantzun ei zetsan. (
Zirik 32). / Plaentxiatarren umoria barriz amaierarik bakoa da, ta háren urterak atzeko hotsik bakuak izaten dira. (Zirik 51).
Zirik 32). / Plaentxiatarren umoria barriz amaierarik bakoa da, ta háren urterak atzeko hotsik bakuak izaten dira. (Zirik 51).
atzekor
izond.
(AN).
Atzerutz dabillena.
[...] kangreju aztekorra... (Ibilt 144).
Ez da normalian erabiltzen.
atzelari
1.
iz.
(TE).
Zaguero,
defensa.
"En el juego de la pelota, en los partidos de dos a dos, el que juega atrás" (TE, 191).
Atzelarixak eutsi eta aurrelarixak tantuak eiñ. / El de atrás sostiene, y el delantero gana los tantos.
2.
iz.
(TE).
Sodomita.
"Tomado a mala parte, sodomita" (TE, 191).
Aurrian jokatzen badau be, hori atzelarixa da.
atzera
1.
adlag.
(TE).
De nuevo,
nuevamente,
otra vez.
Hiru edo lau bidar atzera ekin bihar izan dogu bizimodua, hainbeste gerrakin. / Tres o cuatro veces hemos tenido que recomenzar la vida con tantas guerras.
Ik.
berriro,
barrien barri.
be partikulia gehitzen jako sarrittan: atzera be.
2.
interj.
(TE).
¡atrás!,
¡retrocede!.
Atzera!, madarikatuori!. / ¡Atrás, maldito! /
Bustarriko ganauei atzerutz juateko egitten jakuen diarra. Atzera! atz!.
Inperatibua da aditzik ez euki arren.
atzerakada
iz.
(TE).
Retroceso,
empeoramiento.
Indarra nausi dabillenetik, atzerakada haundixa ein dau munduak. / Desde que la fuerza priva, el mundo ha experimentado un gran retroceso.
atzeratu
1.
atzeratze
.
du
ad.
(TE).
Retrasar.
Geruago eitteko laga.
Jolasetarako izentautako eguna atzeratzia gura eban. / Quería retrasar la fecha señalada para los festejos. /
Eta "teknikuak" erantzun zetsan: --Ez estutu andra! Etorriko da bere senera [erlojua]. Atzeratutakuak partzen dihardu ta. (Zirik 67).
Anton.
aurreratu.
2.
atzeratze
.
da
ad.
(TE).
Retrasarse.
Bihar baiño denpora gehixago pasau; berandutu.
Atzeratu naiz ein bihar ditturan lanetan. / Me he retrasado en los trabajos que he de hacer.
3.
atzeratze
.
du
ad.
(JME).
Retroceder,
ir hacia atrás,
hacer retroceder,
retraer,
disuadir.
Atzera egin edo erain.
Hamar pauso atzeratu da. /
Egualdi txarrak jende asko atzeratu dau.
Ik.
atzera erain,
atzera egin.
4.
atzeratze
.
du
ad.
(TE).
Atrasar(se),
mover(se) hacia atrás.
Atzerago jarri.
Atzeratizu, mesedez, lapiku hori. / Retrasa, por favor, ese puchero. /
Legian behian, etxia metro batzuk atzeratutzia tokatzen zan. / Por ley tocaba retrasar unos metros la casa. /
Atzeratu zaittez pixka bat.
Anton.
aurreratu.
atzerri
iz.
(TE).
Extranjero [país o pueblo].
Atzerrixan (erbestian) bizimodu barrixa gertau biharra izan genduan. / Tuvimos que iniciar nueva vida en el extranjero.
Ik.
erbeste.
TEn sasoian erbeste berbia gehixago erabiltzen zan bere pareko atzerri baiño.
atzerriko.
izlag.
(TE).
Extranjero,-a,
foráneo,-a,
forastero,-a.
Ik.
kanpotar,
erbesteko.
Anton.
herkide,
herriko.
atzeruzka
adlag.
(TE).
Hacia atrás,
retrocediendo.
Atzeruzka etorren trena itxuli zanian. / Venía retrocediendo el tren cuando volcó. /
Eta hau esanaz, luze jausi zan atzeruzka. (Ibilt 487).
/
Sartutziaz bat honen kerizian zaiñ gelan andrakume zorua, aindu zan hau frailliangana besarkatu gurarik, baña honek atzeruzka igesik esaten eban orruaz: Tentaziñua! Tentaziñua! (Ibilt 464).
Ik.
atzeraka.