Eibarko euskara hiztegia
A LETRA
arpegigogor
izond.
(
TE).
Caradura.
Andrazkua, baiña arpegi gogorra. / Mujer, pero descarada. /
Ha lako arpegi gogorrik ez dot ezagutu. / No he conocido otro insolente como aquél.
arra
iz.
(
TE).
Palmo,
medida longitudinal.
Kana larena; 20,9 cm (ETNO).
Arra bete falta dau erreixarako. / Falta un palmo para la raya. /
Intxaur joten, txirikilletan eta beste joko askotan, arria izaten da neurri. / ...y en otros muchos juegos, el palmo es la medida. /
Arria, kaniketan-eta: "zenbat" eta "arra bira geratu dok", eta "Orduan neria: bat, bi, hiru... al sako!". Edo tokera, dirua botatzen paretera, ta bat llegau da, ta bestia arra batera geratu....
Ik.
ontza,
ontza,
oin,
kana-erdi,
kana,
zehebete.
Artikulua hartzerakuan arria esaten da; eta batzuetan amaieran -a luzia baleuka legez egitten da: arraia. Arra bakarra danian arra bat baiño sarrixago erabiltzen da arra bete. / "Con acento prosódico en la primera a [árria]" (TE, 167).
arrabixo
[errabia]
.
iz.
(
TE).
Malestar,
molestia,
rabia.
Arrabixua emoten desta haren txatxalakerixiak. / Me ha dado rabia la simplicidad de aquélla. /
Arrabixua daukat hagiñeko miñakin. / Tengo rabia con un dolor de muelas.
1. arrada
1.
(arrara).
iz.
(
TE).
Campanada de la hora.
"Decíamos de la vencida que el minutero del reloj de la torre daba al trasponer las doce" (TE, 164).
Dibujoko eskolan, danok arrarian zain urtetzeko. / En la escuela de dibujo, todos esperando la campanada para salir.
2.
(arrara).
iz.
(
TE).
Redoble.
Pregoi jotzaillia dator hiru arrarakin. / Viene el pregonero con tres redobles.
Ik.
pregoi.
2. arrada
2.
(arrara).
iz.
(
TE).
Arrancada,
avance,
crecimiento,
tirón,
estirón.
Tirakada. Gorakada. Aurrerakada.
Zure semiak ein dau arraria, oiñ hurrengo ikusi nebanetik! / ¡Tu hijo sí que ha dado un estirón desde la última vez que le vi! /
Jokua ixa galduan zirala, eten bako arrara baten ultzia ein dabe. / Cuando casi habían perdido (la prueba de bueyes) de una arrancada sin solución de continuidad, hicieron la marca.
Ik.
hausixan,
arradan.
arradan
adlag.
(
ETNO).
Mover la piedra en un sólo tirón (prueba de bueyes).
Probetako berbia da. Probetan, harrixa tirakada bakarraz mobitzia.
Arradan egittia dok, ba, tirakada bakarrian egittia; tirakada bakarrian egindako bidia dok arradia. Eta esaten zuan "indar haundiko idi paria dok hori! Ultza guztiak arradan egin jittuk!".. /
Lau milla kiloko harrixakin ikusitta naok ni probak. Baiña orduan ba, izaten zuan arrada txiki bat eiñ, eta gero hausixan, eta igual ultze bi eiñ, eta probia irabazi.
Ik.
hausixan,
arrada.
arragoa
iz.
(
ETNO).
Crisol,
fragua.
Burdiña urtua jasotzen daben labian behe aldia (Mogelen burdiñolan sutegixa eta arragoa gauza bat dala esan leike). Laboratorixuan zenbait sustanzia urtzeko eta nahasketak egitteko ontzixa.
Ikusi deigun sutegi edo arragoa.
"Hoyo revestido de piedra a especie de calero, situado junto a la ferrería de Ibarra" (EOYE, 1516, 1533, 119-120. or. (JEL)). / "Betiko gaztelaniazko fragua, crisol esanahixetatik aldenduta" (AN).
arrago-etxe.
iz.
(
ETNO).
Departamento de fragua.
Burdiñolako sei sailletako bat: arraguan edo sutegixan etxia edo sailla.
Arrago-etxian dago arragoa edo sutegixa.
Arragueta
l. iz.
(
TE).
Arragüeta (calle).
"Nombre de una calle en Eibar" (TE, 162).
Arraguetan, Altzuko errementarixan suteixa.
arrai
iz.
(
ETNO).
Rapaz,
ave de presa.
Gabillarak, miruak, abenduak... horrek guztiok arraixak dittuk, txitxalapurrak. /
Juan zan astian eruan jeskuan arrai batek txitxia basarri-ataittik. /
Gabillariak txitxak hartzen dittu ta eruan! Bai. Ta hamen Eguarbitsan zeguan arranua asko! Arranua kantidadia; dana habixia zekan hor! Bai. Arranua hor? Jositta eguan! Ta abenduak? Jositta eguan hori! Abenduak ta txitxalapurrak, ta horrek danak zeguazen... .
Ik.
gabillara,
abendu,
miru,
txitxalapur.
arrain
2.
iz.
(
TE).
Pescado.
Arraiña saltzen ibiltzen zan. / Se dedicaba a vender pescado.
arrain-hazur.
iz.
(
ETNO).
Espina.
Arraiñ-hazurra ez da estakia, e?!.
arrain-otzara.
iz.
(
ETNO).
Nasa.
Arraiñak eta karramarruak harrapatzeko otarra modokua.
Gazte denporan Maltza ingurura juaten gintzuazen beti peskan egittera: loiñia zala, amorraiñak zirala, zarbo-ezkailluak... Batzuetan kañaberiakin; beste batzuetan (arrain-)otzaria ipini eta ia zer jausten zan itxoiñ.
arraiñak.
iz.
(
TE).
Peces.
"Clase zoológica de los peces" (TE, 163).
Arraiñak estudixatzera emon dau. / Le ha dado por estudiar los peces.
arraiñetara juan.
(arraiñetara urten).
da
ad.
(
TE).
Ir de pesca,
salir a pescar.
Arraiñetara urtetzen eban badaezbadako potin batzuetan, haixien aurretiko barri barik. / Salían a pescar, en unas frágiles barcas, sin previsión de los vientos.
arraindun
iz.
(
TE).
Distribuidor,-a de pescado,
vendedor,-a de pescado,
pescadero,-a.
Arraindun kalerik kale, nahiz euri eta nahiz euzki, alargundu zanetik, umieri ogi zati bat eruan bihar bazetsen. / Pescadora por las calles, bajo la lluvia o el sol, desde que quedó viuda, si había de llevar un pedazo de pan a sus hijos.
Ik.
arrain-saltzaille.
arraitxiko
(arretxiko, arrettiko, arreburritxiko).
adlag.
(
TE).
Llevar/traer/andar a horcajadas,
sobre los hombros.
Lepuan.
Arraitxiko eruan dau aitta zaharra botua botatzera. / Le ha llevado a horcajadas a su viejo padre a depositar su voto.
arraixatzeko lima
iz.
(
ETNO).
Lima de rayar.
Eskopetian arkugaiñeko pikaduria egitteko erabiltzen dan limia.
Arkugaiñeko pikaduria egitteko premiñan dagok.
arraixo
[arraio]
.
izond.
(
TE).
Condenado,-a,
maldito,-a,
del demonio,
demonio (de).
Arraixo madarikatua!, hobeto eingo heuke lotsa apur bat eukitziakin!
Ik.
arraixua.
arraixua
[arraio]
.
interj.
(
TE).
¡rayo(s)!,
¡demonio(s)!,
¡diablo(s)!,
¡diantre(s)!.
Arraixua!, ha zuan nik zuen kafian Sanjuanetan ikusi neban gittarria! (kontrabajuagaittik) Horraittiok, Txikillanak jo biharko jok ha garaua! / (Comentario sobre el contrabajo del instrumental de la orquesta de la Casa del Pueblo, por el viejo de Acondia) /
Betiondok harrittuta laga eban telefonua: "Arraixua! --esanaz--, hau dok donostiarren jakiturixia". (Zirik 81).
Ik.
arranua.
arraixuak ez badittuk.
interj.
(
EEE).
¡como hay dios!.
Hartutako erabakixari edo esandakuari indarra emateko. Bai horixe!
Semia ikusi ondoren, etxera, ni... etxera! bai, arraixuak ezpaitttuk!
Arrajola
b. iz.
(
TE).
Arrajola (caserío).
Arrajolako anporrak esandakua, nun kabidu? / ¿Dónde habría de caber lo dicho por el mentiroso de Arrajola?
Ik.
Arrazola.
árraka
iz.
(
JSM).
Juego con nueces.
"Haurren jolasa, árria neurri dela; gehienetan intxaurrekin egiten da" (JSM-ek, in TE, 763)./ "Intxaurrekin lehenago, gero zapata.takoiekin (tako eta arra)" EEE.
Eskolan sartu aurretik árraka eitten genduan Untzagan.
arramatada
(arramatara).
iz.
(
NA).
Ofensiva,
ataque.
Gorriti! gure txakurrak, jo-ta txakur haundi bat ikusittakuan lehelengo arramatadia; eta gero harek frente emoten baetsan, tak!, nere hankartera.
arramuska
[erremuska]
.
adlag.
(
TE).
Gruñendo,
refunfuñando,
rezongando.
Arramuska ogidu zestan. / Me obedeció rezongando.
Ik.
arramusketan.
arramuska egin.
[erremuska egin]
.
dio
ad.
(
TE).
Refunfuñar,
bufar,
gruñir.
Hasarria modu zatarrian agertu.
Merezi barik, arramuska ein zetsan. / Sin merecerlo, le reprendió en mala forma. /
Ez zetsan ongietorri onik egiñ, arramuska zatarra baiño.
arramuskada
[erremuskada]
(arramuskara).
iz.
(
TE).
Bufido,
desaire,
gruñido,
refunfuño.
Ein zestan arramuskadiakin, bildurtu ninduan bizi guztirako. / Con el bufido que me pegó, me atemorizó para toda la vida.
arramusketan
[erremusketa]
.
adlag.
(
TE).
Gruñendo,
refunfuñando,
rezongando.
Arramusketan urten eban uezabagandik. / Salió refunfuñando de donde el dueño.
Ik.
arramuska.
arranbaltz
iz.
(
ETNO).
Águila real.
(
Aquila chrysaetos).
arrandegi
(arra(i)ndei, arra(i)ndi, arrantei).
iz.
(
TE).
Pescadería.
Urte asko arraindixa hamendik aldatu zala. / Hace muchos años que la pescadería se mudó de aquí. /
Arraindi-kalia, arranteixa han zalako.