A Letra

arbolatsu izond. (TE). Arbolado,-a, poblado de árboles. Orduan, Sarroi, Unbe, Ibur eta Aixola ziran bardiñ arbolatsuak.

arbolatxo iz. (TE). Arbusto. Gorostixa, arbolatxo bat lez agertzen da gure aldietan, hazten lagatzen ez dala. / El acebo aparece como un arbusto en nuestros términos, no dejándole crecer. Adibidia berridatzi egin da.

ardandegi (ardandei, ardaunde(g)i). iz. (ETNO). Vinotería, bodega. Ardandeixa ez zan, beste izen bat ekan harek. Ibarkurutzian egoten zan... "ardandegixa" ez dakit ba... "alhondigia"!. Ik. ardautegi, txakolindegi, sardandegi.

ardantza iz. (ETNO). Viñedo, vid, viña. Toponimixan, Ardantza bat baiño gehixago dago Eibarren: kale, etxe, zelai... izenetan. Ostian ez da berba normala.

ardatz

1. iz. (TE). Macho de roscar. Zulueri harixa emoteko erreminttia. Ardatza hausi jata gehixen bihar nebanian. / Se me ha quebrado el macho de roscar cuando más me hacía falta. / Hórrek ardatz txikixak dira eta kontuz ez bazabiz errez apurtuko jatzuz, ze..., xaxara barik ibiltziarren takian-potian apurtu izan dira. / Ardatz barrixa komeni dok; honek emon jittuk beranak.

Jaione Isazelaia

2. iz. (TE). Eje de carro. Burdi-ardatza ostu auzuan eta bazoian igesik / Huía habiendo robado en la vecindad el eje de la carreta. / Udazkenerutz ira sasoian, behin baiño gehixagotan entzungo zenduen burdi-ardatzen txistua; iñoiz baitta senetik urtetzeko adiña be. Ik. draga, burtorrazi, burtohol, burtarasa, burtohe, bulpartika, burdi-ardatz.

3. iz. (ETNO). Eje del almiar. Meten erdixan ipintzen dan egurra. Horren inguruan jasotzen da metia. Ik. zil, meta.

4. iz. (ETNO). Almiar, parva, montón, pila. Batzuk esaten dutse "metia". Guk beti "metia" esaten dutsau. Ero, "ardatza" esaten dutse beste leku batzuetan, "bedar-ardatza". Ik. meta. Eibarren meta zein ardatz bixak erabiltzen dira, baiña meta gehixago.

Jaione Isazelaia

5. iz. (TE). Huso, rueca. Esku batian gorua eta bestian ardatza, makiña bat mataza eindako amandria. / En una mano el copo y la rueca en la otra, no pocas madejas que hiló la abuela.

6. iz. (TE). Eje de máquina. Makina batian biraketa mogimentua transmititzeko pieza zilindrikua. Baitta bere inguruan biraka loka dabillen zerbaitten euskarri egittekua be. Ik. eje. Berba arrunta hiztun edadetuen eta baserritarren artian. Ostera, gero eta belaunaldi gaztiaguaguen artian eje berbiaren erabilleria agertzen da.

ardatz nausi.

1. [ardatz nagusi] (ardatz nagusi). iz. (ETNO). Eje principal (ferrería). Tikiñoi-nagusixan (azeliñ-nagusixan) ardatza, gabixari eragitten detsen mazukarixak daroiazena. Burdiñoletako berbia da. Gabixa darabillen tikiñoiari "tikiñoi-nagusixa" esaten jako eta haren ardatzari "ardatz-nagusixa".

2. [ardatz nagusi] (ardatz nagusi). iz. (ETNO). Husillo patrón. Makiña-erreminttetan erreminttia eta piezian artian bihar dan mogimendua transmititzen daben ardatza. Honen tornuonen ardatz-nagusixak hari biborra ("Withworth") dauka eta hari metrikua emoteko gaizki be gaizki ibiltzen naiz.

ardatz-etxe. iz. (ETNO). Volvedor, porta-machos. Harixa emoteko ardatzeri bira-eraitteko erreminttia.

ardatzian egin. du ad. (ETNO). Hilar.

ardau [ardo] (ardao). iz. (TE). Vino. Ardauak, esaten eban batek onak eta hobiak dirala bakarrik. / De los vinos, decía uno, que sólo había buenos y mejores. / Perretxikutara, erbittara, ardautara, dirutara. / Koño, koño! Ura eraten dot oin sarri! Mediko batek ur asko erateko esanda nago! Ura, koño! Lehen ardau baltzori be bastante! Baltzori be... eta oin ura! [barrez]. Sardauan ez giñan enpeiñau, ardaue nahitxuago! Sardaua maskala zan biharrerako! Maskala!.

ardau baltz. [ardo beltz] . iz. (TE). Vino tinto. Eibarren gehixen eraten dana, ardau baltza, Rioja aldietakua. / Lo que más se toma en Eibar es el vino tinto de las tierras de Rioja. Ik. ardau nafar. Ardau nafar baiño gehixago erabiltzen da ardau baltz.

ardau bisdun. [ardo bisdun] (ardau-bitsadun). iz. (TE). Vino espumoso. Ittotzeko beste, ardau-bitsaduna eran genduan egun hartan. / En aquel día bebimos vino espumoso, bastante para reventar. Eibarren ez da asko erabiltzen.

ardau gorri. [ardo gorri] . iz. Vino rosado.

ardau gozo. [ardo gozo] . iz. (TE). Moscatel, vino dulce. Malagako ardau gozua, hildakuak biztutzeko pozgarrixa daben erarixa. / El moscatel de Málaga es una bebida que tiene alegría como para resucitar los muertos.

ardau kiñau. iz. (NA). Vino quinado. Ardau-gozua, ero ardau-kiñaua be, onak dia.

ardau nafar. iz. (TE). Vino tinto. Eibarren gehixen eraten dana, ardau nafarra, Rioja aldietakua. / Lo que más se toma en Eibar es el vino tinto de tierras de Rioja. Ik. ardau baltz. Gaur egunian Riojako ardau baltzari ez jako ardau nafarra esaten.

ardau zuri. [ardo zuri] . iz. (TE). Vino blanco. Hamarretakua, ardau-zurixakin.

ardau-jan. iz. (TE). Comida en donde se bebe mucho vino. Zurrutian ibiltzeko atxakixan egitten dan janaldixa (EEE). / "Expresión equívoca que se dice cuando se toma pretexto de alguna cosa nimia para beber y embriagarse" (TE, 150). Atzo erbixa ekarri dau Polak, eta gaur ardau-jana dabe Eperranian lagun guztiak. / Ayer Pola trajo una liebre, y hoy todos sus amigos tienen una comilona de vino en casa de Eperra.

ardautegi [ardotegi] (ardautei). iz. (TE). Vinotería, bodega. Sardaua saltzen dan tokixa, "sardauteixa"; baiña ardauteixari, "tabernia". Ik. ardandegi.

ardauzale [ardozale] . izond. (OEH). Aficionado,-a al vino, bebedor,-a. Bako bera baño ardauzaliaguak ziran. Hárentzako, ura edatia, pekatu mortala zan. (Zirik 42).

1. ardi

1. iz. (TE). Pulga. (Ctenocephalides, Pulex, eta beste batzuk). Txikitxan, danok ardixak janda bizi giñan. / Cuando pequeños, todos vivíamos comidos por las pulgas. / Ardixa esaten detsagu. "Arkakusua" daka izena horrek, baiña "ardixa" esaten detsagu. Oin arkakusua esaten dogu. Eske ardixak mendixan dagoz-eta! Baiña lehen beti ardixa; lehen "arkakusua" iñok bez, beti "ardixak". Ik. arkakuso. Gaur egunian ardi eta arkakoso (eta aldaerak), bixak erabiltzen dira; TEn sasoian, berak diñuanez, ardi zan gehixen erabiltzen zan berbia, bestia ezagutu bai baiña apenas erabiltzen ei zalako. Oin, nagusixenen artian gehixago erabiltzen da ardi; zenbat eta jende gaztiagua, orduan eta gehixago arkakoso.

ardi-kaka. iz. (TE). "Señal que deja la pulga en los lienzos de la cama y la ropa interior" (TE, 150). Ardi-korotz ardi ugaztunakin bakarrik erabiltzen da, sekula ez arkakosuakin. Ardi-kaka, ostera, bai batakin, bai bestiakin.

ardixak-jandako. iz. (TE). Picada de pulga, picadura de pulga. "Señal que persiste en la piel, de la succión de la pulga" (TE, 151). Azal zurixan, ardixak-jandakua bizixago agertzen zan. / En la piel blanca la picada de las pulgas aparecía más fuertemente.

2. ardi

2. iz. (TE). Oveja. Baserri askotan galdu da ardixak haztia, basuak eta larrak gitxittu diralako. / En muchos caseríos se ha perdido el criar ovejas, porque han disminuído los montes y los pastos. / Ardixek be bai. Bai, ardixek be beti. Ardixek hortxe, Isu-mendi esaten jakona, Isutik gorutz, hortxe ibiltzen zien beti ardixek. Urkora juten zien behin edo behin baiña gitxittan. Bai, ardixek bai. Handitxik bizi giñen ta! Zu, ez eguen orduan kaletik... xemeikorik ez zan etortzen! Ta nunbaittetik bizi biher zan! Bildotsak saldu ta gero, ba, ardi-esnia ta gaztaia be eitten genduan etxian. Danok haxe. Egixa esateko, ez dago norberak esatia ondo, baiña txandan zain eukittzen nittuen etxien eindako gaztaia hartzeko!.

ardi galdu. [ardi galdu] . iz. (TE). Oveja perdida, disidente, vagabundo,-a. Zuen ardi-galdua, tabernan ikusi dot. / He visto en la taberna a vuestra oveja perdida. Ik. ardi herren.

ardi herren. iz. (TE). Último,-a de la fila, rezagado,-a, oveja tullida. Hamen dator, halakoren baten gure ardi herrena. / Aquí viene, por fin, nuestra oveja perdida, nuestra oveja tullida. Ik. ardi galdu.

ardi-esne. [ardi-esne] . iz. (TE). Leche de oveja. Gatzatua egitten dan esnia. Munikolatik izaten genduan ardi-esnia, gatzatua eitteko. / De Munickla solíamos tener la leche de oveja para hacer la cuajada.

ardi-kaka. iz. (TE). Ardi-korotz ardi ugaztunakin bakarrik erabiltzen da, sekula ez arkakosuakin. Ardi-kaka, ostera, bai batakin, bai bestiakin.

ardi-korotz. [ardi-gorotz] . iz. (TE). Estiércol de la oveja, excremento de oveja. Lorendako, ardi-korotza simaurrik onena. / El mejor abono para las flores, el estiércol de oveja. / Orturako, ardi-korotza onena. Ik. ardi-kaka. Ardi-korotz ardi ugaztunakin bakarrik erabiltzen da, sekula ez arkakosuakin. Ardi-kaka, ostera, bai batakin, bai bestiakin.

ardi-narru. iz. (TE). Piel de oveja con su vellón, zalea. Ardi-narrua erosi biharko dot, umian sehaskarako. / Tendré que comprar una piel de oveja para la cuna del niño.

ardi-txabola. iz. (TE). Aprisco, cuadra/borda para ovejas, cabaña.

ardi-txakur. iz. (ETNO). Perro pastor, autóctono. Ardi-txakur premixuak ikusten egon giñan Oñatin. Ik. ardi. Gazte batzuen (eta ez hain gaztien) artian azken aldixan artzain-txakur hasi da zabaltzen. Eibarren behintzat, hori formiori ez da nagusixen artian erabiltzen, ez da jatorra eta erderatik hartuta daguala emoten dau (perro pastor).

ardixak moztu. esap. (ETNO). Esquilar, trasquilar. Ik. kaskamoztu.

ardixetara egin. esap. (TE). Acometer/atacar a las ovejas [un perro]. Ardixeri eraso egitteko joeria daukan txakurrak egitten dau ardixetara. / "Se dice de los perros que adquieren el vicio de acometer a las ovejas" (TE, 151). Ardixetara eitten ebana aurkittu zan ha txakurra eta hill ein bihar izan eben. / Aquel perro resultó de los que acometen a las ovejas y le tuvieron que matar.

ardi-kaka iz. Ik. ardi-kaka, ardi-kaka.

ardi-kaka iz. (TE). Excremento de pulga. "Señal que deja la pulga en los lienzos de la cama y la ropa interior" (TE, 150). Barruko erropak ardi-kakaz beteta lehelengo egunetik. / Las prendas interiores llenas desde el primer día de la señal de las pulgas. Ardi-korotz ardi ugaztunakin bakarrik erabiltzen da, sekula ez arkakosuakin. Ardi-kaka, ostera, bai batakin, bai bestiakin.

ardi-kaka iz. (TE). Excremento de oveja. Ik. ardi-korotz. Ardi-korotz ardi ugaztunakin bakarrik erabiltzen da, sekula ez arkakosuakin. Ardi-kaka, ostera, bai batakin, bai bestiakin.

ardibide iz. (TE). Sendero de ovejas, sendero ovino, vereda de rebaños de ovejas. "Sendero ovino abierto por las ovejas en el monte" (TE, 150). Ardixak, basuan beti bide-txingor batetik ibillixaz, eregi zittuen ardibidiak. / Las ovejas pisando siempre en el mismo trayecto en el monte, abrieron los senderos ovinos.

ardikorta (arkorta). iz. Cuadra para ovejas, redil. Ardixak gordetzeko kortia. Gehixenetan ez da basarriko korta nagusixa. Batzuetan basarrixaren albo batian egoten da, Eibarren askotan mendi-kontra. Mendixan ardixak gordetzeko txaboleri be deitzen jakue arkorta. Ik. arditoki, korta.

ardilana iz. (ETNO). Lana. Lehelengo kardia, ondo kardau ardilania. Eta gero, hauxe letxe luzatzen zan, eta holan etaratzen zan amelutia, dana batuta. / Ardilana eitten gendun saldu, saldu, zakukadak. Gaur egunien bape ez dau balixo. Gaur egunien honek kanpotik etorrittako koltxoiok eitten dittue. Lehen ezkontzie zanien, harako ta honako... enkarguek be eukitzen genduzen! Danerako!. Ik. ille.

arditoki (artoki). iz. (NA). Redil, cuadra para ovejas. Txikittan, artokixan pentsatzen neban batonbatek ikusten niñuala..., eta gaur ikusi leike "txip" eta holakuekin... Ik. ardikorta, korta.

ardizain [artzain] (arzain). iz. (TE). Pastor de ovejas. Iñoiz neuk be ein dot ardizaiñ. / Alguna vez yo también he hecho de pastor. / Arzaiña izan arren, eta ez besterik, erregiak baiño gehixago ahal izan eban Sunango ederran bihotzian. / Aunque nada más que pastor, pudo más que el rey en el corazón de la bella de Sunan. / Gaztetan arzaia izan zan David erregia. / El rey David, de joven fue pastor. / Arzaiñak frantxuletakin emoten dau eguna. / El pastor (guardián de ovejas) pasa el día con la flauta. Ik. pastore. Artzain berbia ez da larregi erabiltzen Eibarren (horren ordez pastore erabiltzen da), baiña ardizaiñ egin eta antzerako lokuziñuak bai.

ardizain egin. (ardizain jardun, ardizain egon / ibili). esap. (ETNO). Cuidando ovejas, de pastor.

ardura

1. iz. (TE). Cuidado, preocupación, responsabilidad, interés. Jolasak dira zure arduria! / Las diversiones son tu preocupación. / Gauzak zenbat goragokuak, ardura gehixago dakarre. / Cuanto más altas las cosas, traen más cuidado. / Kristau garbixa, eliztarra ta arimako arduretan begiratu haundikua izanarren, bere denporakua zan. (Ibilt 454). Et tú de mejorarte non oviste ardura. (Berceo. Vida de Sto. Domingo, 430)

2. iz. (TE). Importancia. Ahal jan, edo jan be eziña, ardura haundiko gauzia horren gorabeheran dagolako osasuna eta baitta ona izatia be. / Poder comer o ni eso, cosa de mucha importancia, pues de ello depende la salud y hasta el ser bueno.

ardura izan. zaio ad. (TE). Importar, preocupar, interesar. Ardura desta zu ondo bizi izatiak. / Me importa el que tú vivas bien. / Morroian erantzuna: "Gutxi ardura jakona behian dago". (Zirik 69). / Ondasun guztiak baño gehixago ardura daben gauzian aurka. (Ibilt 479). Ik. inporta izan. Ardura jata / desta, bixetara erabiltzen da.

arduratan egon / izan. da ad. (AN). Estar preocupado,-a. [...] Arduratan zan Niniven bere aitta. (Ibilt 429).

arduria hartu. du ad. (TE). Encargarse, responsabilizarse, ocuparse. Zeuk hartizu gazte horren arduria, zaharraua zaranetik. / Toma tú el cuidado de ese joven, puesto que eres de más edad.

zer ardura desta ba neri. Qué me importa, y a mí qué. "Locución que se usa para desdeñar lo que no se ha conseguido" (TE, 731). Zer ardura desta ba neri zure ezetzak! / ¡Qué me importa, pues, a mí tu negativa! Ik. asko ardura desta ba.

ardurabako izlag. (TE). Descuidado,-a, despreocupado,-a, irresponsable. Senarrak ardurabakua urten zetsan eta bizimodu narrasa daroia. / El marido le ha resultado un descuidado y lleva una vida astrosa. / Bakarrik, gaurko gazterixa ardura bakua eztau ezerk harritzen. (Zirik 31). Ik. ganorabako. Anton. arduratsu.

arduratsu izond. (TE). Cuidadoso,-a, diligente, responsable. Bere gauzen arduratsua da, gaztia izan arren. / Aunque joven, es muy cuidadoso de sus cosas. Anton. ardurabako.

arduratu arduratze . du ad. (TE). Preocupar(se), inquietar(se). Illuna dator eta arduratzen ekinda nago. / Viene la noche y empiezo a preocuparme. / Baiña asko ta asko dira herri honetan euskeriakin arduratu eztiran (ez diran) euskaldunak. (Zirik 6).

are iz. (ETNO). Rastra, trapa, grada dentada. Horzdun ohola, lurra bardindu eta zopillak apurtzeko, goldia pasau ostian edo goldatu bako soluan.

areka iz. (Tr). Acequia, zanja, cuneta. Bide baztarretako eta ortuetako ubide txikixa. Bide ondoko solo lauetan, ugarixa tomatia, ur zikiñetan garbittu eta, ze plazerra ha jatia!, ura arekan hartzen genduan, ha zan ura eratia!, etxian ez ta han bazan behintzat, ugari txokolatia. Ik. erreten, ubide.

argal izond. (TE). Delgado,-a, flaco,-a, esmirriado,-a, débil. Aspaldixan ikusi ez eta, argala eritxi detsat zure gizonari. / No habiéndole visto hace tiempo, me ha parecido flaco tu marido. / Ah!, nere Jaungoikua, nere Egillia, guztiz berotasuna eta errukixa zarana; parka nere izate argala! (Ibilt 487). Ik. mirrin, erkin.

Eibarko euskara hiztegia