Eibarko euskara hiztegia
Z LETRA
zantsu
[zaintsu]
.
izond.
(
TE).
Nervudo,-a,
musculoso,-a,
vigoroso,-a,
recio,-a.
Baserrikua, ixa beti, jende zantsua eta zintzua. / Los del caserío casi siempre son gente membruda y sana.
zapa-lora
(zapu-lora).
iz.
(
TE).
Planta o flor lechosa,
supuestamente venenosa.
"Se decía de las plantas que tienen lactus y el vulgo las supone venenosas" (TE, 647).
Botaizu hori, zapa-loria da eta.
Ik.
suba-lora,
esne-lora,
zapo-kipula,
suba-bedar.
zapaburu
iz.
(
TE).
Renacuajo.
"Larva de la rana en su fase inicial" (TE, 725).
Ugaratxua hasieran, zapaburua lakua agertzen da. / La rana en su fase inicial, aparece como un renacuajo. /
Arrajolako askan ugari zapaburuak. Eta urandrak be bai. Handik pasatzen bahaix, hantxe topauko dittuk. Bai, bai. Oin be juaten bahaix, hantxe egongo dittuk.
Ik.
zapoburutx.
zapal
izond.
(
NA).
Bajo,-a,
de poca altura.
Agarre-gaiñekua bertan albuan dao, ezta?, eta gaiñian dao ha be baiña... etxe zapalaua ero, zokuaua be bada. Agarrazpikua?! bizker-bizkerrian eta...
1. zapaldu
1.
zapaltze
( zapaldutze)
.
du
ad.
(
TE).
Pisar,
pisotear,
apisonar,
aplastar,
pisar,
poner el pie.
Mendixan zoiala, ezjakiñian subia zapaldu eban, eta honek haginka ein zetsan. / Yendo por el monte, pisó sin querer una culebra y ésta le mordió. /
Subia zapaldutzia bada, jaurtikotzu harek haginkadia. / Si se te ocurre pisar una culebra, te dará una dentellada. /
Mahatsa zapaltzia ardaua eitteko, ortozik eta saltoka. / El pisar las uvas para hacer vino, descalzos y saltando. /
Ez eban izan aukerarik berriz Plaentxia zapaltzeko. (Zirik 96).
zaparrote
(txaparrote).
izond.
(
EEE).
Pequeño,-a y grueso,-a,
regordete,-a,
chaparro.
Lodikotia eta bajua.
Antero zaparrotia, Singerren bibotia...
/
"Txaparrotia" esaten da. Eta Txaparro be bazeuan bat Eibarren, Txaparronekuak, anai bi zian. /
Oin tabernan batek bakarrik kantatzen dau: Kobos; danetik kantatzen dau gaiñera. Beste egunian be, kantuan eta, ño! edarto! Edarto eitten dau; txiki zaparrote bat da.
zapasalto egin
esap.
(
ETNO).
Paso en falso,
saltar pasando por alto,
un lugar,
una fila,
una lista.
Pausuan trabau eta egitten dan saltua; baitta zeozeren edo norbaitzuen gaiñetik salto egin, illara edo zerrenda batian darenen gaiñetik, txanda-pasa.
Ik.
txanda-pasa egin,
akitika egin.
zapata
iz.
(
TE).
Zapato.
Zapatia abarkia baiño geruagokua danetik, erdel berbiagaz izentatzen dogu. / Siendo el zapato posterior a la abarca, lo nombramos con una voz erdérica. /
Zapatak eskuetan zittuala, sartu zan galtzutsik. (Zirik 25).
Ik.
oiñetako.
zapata-zintta.
(zapata-zintxa, zapata-zinta).
iz.
(
NA).
Cinta de zapato,
cordón.
zapatari
1.
iz.
(
TE).
Zapatero.
Ez dakit zer daben ofiziu horrek: zapatari guztiak, afalostian be, lan ein biharrian beti. / No sé lo que tiene ese oficio: aun después de cenar, siempre tienen necesidad de trabajar todos los zapateros. /
Datorren astian ba al ator zapatarixon bazkarira? (Zirik 52).
2.
iz.
(
TE).
Zapatero.
(Hidrometidae).
"Insectos hemípteros, que se mueven en la superficie del agua de los arroyos. (Hidrometridos.)" (TE, 725).
Zapatarixak harrapatzen eitten genduan sarri.
zapatu
iz.
(
TE).
Sábado.
Zapatua gizonandako eindakua da; ez gizona zapatuandako (Mark. 2. 27). / El sábado se hizo para el hombre y no el hombre para el sábado. /
Zapatuko parrandak, domekan goiz jaikitzeko gogo haundirik ez zetsen emoten. (Zirik 73).
"Larunbata, precristiano y que parece aludir a un cuarto de luna, es conocido en Eibar, pero en el léxico común se dice el cristianizado sapatua" (TE, 647).
zapatu ingles.
iz.
(
ETNO).
Sábado inglés,
fiesta los sábados a la tarde.
Zapatu arratsaldez biharrik ez egittiari esaten jakon zapatu inglesa. XX. mende hasieran sindikatuak eskatzen zeben. Republika sasoian hasi ziran leku batzuetan; gero galdu, eta 1950etik aurrera zabaldu zan barriro.
Orduan horarixua zan, zortziretatik hamabixetara, ta ordubixetatik sei t'erdietara; zazpiretara be iñoiz. Edo zortzirak arte askotan. Eta zapatuan biharra egun guztian. Zapatu inglesa Alfan hasi zan lehelengo! Zapatu arrasaldian jai! Alfan, gauza soziala inportantia, badakizu, ta "mejoratzen juan bihar gaittuk; Inglaterran zera eitten juek?". Harek "sábado ingles", ba "geuk be ipini ein bihar juagu!". Hori izango zan, 1958. Lehelengo udan bakarrik, eta gero urte guztirako. Orduan logro haundixa zan! Bueno...! Zapatu inglesa izan zuan...! Uste eze aste guztia jai zekagula!. /
Lehelengo "las tres 8 horas" heldu zittunan: 8 biharra, 8 lo eta 8 disfrutau. Eta gero zapatu inglesa, zapatu arratsaldian jai eukitzia. Hori sekulakua izan zonan! Badakin zer dan zapatu arratsaldian mendira juan ahal izatia! Amama!.
zapero
iz.
(
TE).
Masa de harina de maíz.
"Masa de harina de maíz con agua, para alimento de las gallinas" (TE, 647).
Zaperua eta aza orrixak, oilluendako janari onena.
Ik.
zuku.
zapi
1.
iz.
(
TE).
Ropa,
trozo de lienzo,
trapo.
Zapixak esegitzeko leku ederra dauka etxe harek. / Aquella casa tiene un buen lugar para tender la ropa. /
Erreka baztarrian, harri bat lagun zala, joten ziran zapixak. Eta gero, bedartzan ipini eguzkixak zurittu zeixan. Urki eta Ubitxa inguruko zelaixak zapiz jositta egoten zittuan eguzkixak urtetzen eban bakotxian. Politta izaten zuan. /
Nora euzkixa, hara zapixak
/ A donde el sol, allá la ropa. /
Oge on biguna, ogeko zapi danak barrixak. (Ibilt 466).
Antxiñako esaeriak beste aldaera bixok be badittu: euzkixa nora, zapixak hara / euzkixa nora dan, hara zapixak.
2.
iz.
(
TE).
La ropa en sentido genérico.
Zapixak zikiñak badira, hobe etxian garbitzia. / Si la ropa es sucia, mejor lavarla en casa.
zapixak jo.
esap.
(
TE).
Aclarar la ropa,
golpeándola.
"Aclarar la ropa en el agua corriente, después de jabonada" (TE, 725).
Erreka baztarrian, harri bat lagun zala, joten ziran zapixak. / A la orilla del río, sirviéndose de una piedra se sacudía la ropa.
zapla
onomat.
(
ETNO).
Bofetada.
Zaplastekua.
Gaztetan euki genduan maixu batek, zapla! joten eban hutsagaittik.
Ik.
zipli-zapla.
zaplada
iz.
(
JSM).
Azotaina,
paliza,
bofetada,
torta.
Emoixozu zaplada bat eta ikusiko dozu zelan ixilduko dan. /
Behiñ aittak emon zetsan zapladia ez jakon sekula ahaztu.
Ik.
pasara,
zaplateko.
zaplatazo
iz.
(
NA).
Torta,
tortazo,
bofetada,
bofetón.
Honen aittari, arrebiari "agur" esan etsalako, euskeraz, zaplatazua emon etsen!.
Ik.
zaplateko.
zaplateko
(zaplasteko).
iz.
(
EEE).
Bofetada,
torta,
guantazo.
Behin baten, Edurnek, holaxen laguna eta, dantzarako "ez" esan etsalako ikutu ero eiñ ei etsan, eta plaa!, mutillorri zaplatekua emon etsan!. /
Maixuak emon detsan zaplatekuakin, zati baterako berotuta dauka matrailla. /
Hori umiori txarto hazitta dago; ha zelako zaplatekuak merezi dittuan!.
1. zapo
1.
iz.
(
TE).
Sapo.
(Bufo bufo).
Zapuan bizkar gaiñeko likiña baiño igoingarrixagua. /
Zapua dok, ba, tronpoiño-tronpoiño bat, ikubilla lakotxia.
2.
iz.
(
ETNO).
Rape.
(Lophius sp.).
Zapua modoko arrain fiñik gitxi. Gozua benetan. Larruskaiñen ipintzen zeben ona. Han, Markiñatik Berritturako bidian gorutz hartuta. Han primeran ipintzen zeben zapua.
zapo-bedar.
(zapedar).
iz.
(
ETNO).
Pamplina.
(
Stellaria media).
1.
(zapa-perretxiko, zapu-perretxiko).
iz.
(
TE).
Seta no comestible.
(Clitocybe sp., Collybia sp., Micena sp., Hygrophorus sp., Hygrocybe sp., eta beste batzuk).
"Setas que se suponen venenosas" (TE, 647), " / "Se dice de las especies que se suponen venenosas" (TE, 647).
Zapo-perretxikuak, zintzuak baiño gehixago izaten dira. / Las setas venenosas son más abundantes que las comestibles. /
Oin jaso dozuna, zapa-perretxikua!. /
Piskat esateko benenosuak dirala, orduan zapo-perretxikuak. Zapu-perretxikua! Lehen, esaten detsut ba, gerra aurrian, piñarixakorik iñork ez eban hartzen. Ezta pentsau bez! Pagukua, haritxakuak... Ta piñarikua zapu-perretxikua. Piñarixan sartu bez! Nahix eta dana jositta egon.
Ik.
suba-perretxiko.
Perretxiko klase bati baiño, jateko balio ez daben perretxiko txiki eta ganorabako guztiekieri esaten jakue.
2.
iz.
(
ETNO).
Marasmio.
(Marasmius sp.).
Ik.
senderuela.
Izen horregaz ezagutzen dira Marasmius generoko perretxiko gehixenak: M. rotula, M. scorodonius, M. collinus...
2. zapo
2.
iz.
(
TE).
Odio oculto en el pecho,
rencor,
resentimiento.
Gorrotua.
Ondo gordeta, baiña zapua detsa bere bizi guztian. / Bien oculto, pero le guarda rencor toda la vida. /
Ño! ze zapua detsagun alkarri gaur egunian! Ezin leike holan bizi. /
Eta honegaz, lehengo zapuan gaiñ, sortu jakozen andra gaiztuari zelo haundixak. (Ibilt 482).
/
Zapua gordetzen eban mendakorra zan ha gaiztua.
/ Aquel malo era un vengativo que guardaba los rencores. /
Eta honegaz, lehengo zapuan gaiñ, sortu jakozen andra gaiztuari zelo haundixak. (Ibilt 482).
/
[...] Zentzunik bakua hiltzen dau zapuak. (Ibilt 449).
Ik.
harra,
gorroto,
mendakor.
zapoburutx
(zapaburutx).
iz.
(
ETNO).
Renacuajo.
"Específicamente el renacuajo" (TE, 725).
Zapaburutxak beti zapaburu irauntzen dau. / El renacuajo queda siempre en renacuajo.
Ik.
zapaburu.
zapotsu
(zaputsu).
izond.
(
TE).
Rencoroso,-a,
que guarda rencor.
Urtetan bere gaizkiñak ahaztutzen ez dittuan zapotsua jatzu ha gizona. / Aquel hombre es un rencoroso, que guarda sus agravios años enteros. /
Zaputsuak zaittuanian eiñ Jaun Mendakarixa. (Ibilt 114).
Ik.
gorrototsu,
zapo,
gorroto.
zapu-berba
iz.
(
ETNO).
Hablar en clave.
Neska-mutillen artian "klabian" berba egitteko modu bat da, ingurukuak aittu ez deixen. Gehixenetan silaben artian beste silaba bat sartzen da.
'p'-kin: Bi-pi; to-po; ri-pi; xa-pa = Bitorixa.