Eibarko euskara hiztegia
Z LETRA
zabal
1.
izond.
(
TE).
Ancho,-a,
amplio,-a,
extenso,-a.
Durangokua, ibar zabala eta argixa. / El de Durango, valle ancho y luminoso. /
Eta errixua, Frantzian zabaletarikoren dala [...]. (Ibilt 455).
Anton.
bedar,
estu.
2.
izond.
(
-).
Tolerante,
de espíritu abierto.
Pentsakeraz estua ez dana.
Pentsakera zabalekua, alkarrizketarako egokixa.
Ik.
eregi.
3.
adlag.
(
TE).
A sus anchas,
holgadamente,
cómodamente,
tranquilamente.
Gu estututa ibilli arren, zabal bizi zan ha. / Aunque nosotros anduviéramos en estrecheces, aquél vivía a sus anchas.
Ik.
nasai.
4.
iz.
(
ETNO).
Llano,
llanada.
Guria modoko inguru gora-beheratsuan, maldarik ez daukan lau-unia, leku lau eta zabala.
Goimendi-Galdaramiño inguruan eitten genduan beti perretxikotan. Inguru horretan Beizuko Zabala eta Buztingorri Zabala dittuk onenetakuak.
zabaldu
1.
zabaltze
( zabaldutze)
.
du
ad.
(
TE).
Ensanchar,
ampliar.
Zabalera haundixagua emon.
Arraterako bidia, zabaldu dabe ixa metro bi. / Casi dos metros han ensanchado el camino a Arrate.
2.
zabaltze
( zabaldutze)
.
du
ad.
(
TE).
Abrir(se),
desplegar(se).
Batuta daguana edo itxitta daguana eregi.
Zabaldu dabe elixako atia. / Han abierto la puerta de la iglesia. /
Goizian goizago atia zabaltzia, nere zeregiña. / El abrir la puerta temprano es mi obligación.
3.
zabaltze
( zabaldutze)
.
du
ad.
(
TE).
Extender(se),
esparcir,
propagar(se).
Erreza da guzurra zabaldutzia. / Es fácil propagar la mentira. /
Guzur haura zabaldu da herri guztian. / Aquella falsedad se ha extendido a todo el pueblo. /
Hazixa zabaldu dabe soluan. / Han esparcido la simiente en la heredad. /
Plaentxiatarren batek laster zabaldu eban autua, esanaz: [...]. (Zirik
110).
4.
zabaltze
.
du
ad.
(
AS).
Desparramar(se),
esparcir(se).
Uruna zabaldu jata lurrian zihar.
zabalera
iz.
(
TE).
Anchura,
amplitud.
Ibai haren zabaleria, egun da berrogei metro. / La anchura de aquel río, ciento cuarenta metros.
zabaletara
adlag.
(
TE).
A lo ancho.
Luzetara eta zabaletara neurtu bihar dozu salgei daguan sailla. / A lo largo y a lo ancho tienes que medir el terreno en venta.
zabalik
adlag.
(
TE).
Abierto.
Zabalik laga dot ataiko atia. / He dejado abierta la puerta de la calle. /
Hendaian nago txoraturikan zabal-zabalik begira...
/
Lagaik atia zabalik. (Zirik 25).
/
Matraillan eskua zabalik ebala. (Ibilt 468).
/
[Zalduna] begixak zabalik. (Ibilt 468).
Indartzia nahi danian repetiduta erabiltzen da: zabal-zabalik.
zabalki
adlag.
(
TE).
Abiertamente,
tranquilamente.
Zabal, ardura barik.
Zabalki dabill alde guztietara, iñon bildur barik. / Tranquilamente anda por todos los lados, sin miedo a nadie.
Ik.
zabal,
nasai.
Gitxi erabiltzen da.
zabalkote
izond.
(
TE).
Bastante ancho,-a.
Haundikote, lorikote, sendokote, zabalkote... /
Gizon lorikotia; etxe zabalkotia; mutill haundikotia.
zabaltasun
1.
iz.
(
TE).
Anchura,
amplitud.
Zeruen zabaltasuna betetzen eban argi bat. / Una luz que llenaba la anchura de los cielos.
2.
iz.
(
TE).
Alivio,
tranquilidad,
desahogo,
sosiego,
paz.
Legorrera heldutzerakuan hartu genduan zabaltasuna ez da neurtzekua... / El alivio que tuvimos cuando llegamos a tierra no es de decir...
zabaluna
[zabalgune]
.
iz.
(
TE).
Explanada,
llanura,
ensanchamiento.
"Parte ancha de una cosa" (TE, 722).
Garai dagon zabaluna baten da herrixa. / En una explanada de lo alto está el pueblo.
zabur
[zabor]
.
iz.
(
TE).
Desecho,
basura,
residuo,
detritus,
detrito.
Damaskiñoko bihar-lekuetan batzen ziran zaburrak, frantses batek erosten zittuan urria ataratzeko. / Las barreduras de los obradores del damasquinado las compraba un francés para extraer el oro.
Ik.
zakar.
Normalian pluralian.
zaburrerixa
[zaborreria]
(zaburrikerixa).
iz.
(
TE).
Basura,
desecho,
residuo,
desperdicio.
"Toda clase de desechos y basura" (TE, 640).
Herri guztiko zaburrerixia soluetan zabaltzen eben ongarritzat. / Los desechos de todo el pueblo se extendían en las heredades como abono. /
Tximiñueri abillanak, hurrak, ezkurrak, naranja azalak eta horretariko zaburrikerixak emon ezkero. (Zirik 112).
zahar
izond.
(
TE).
Viejo,-a,
anciano,-a,
mayor,
antiguo,-a,
viejo,-a.
Adin haundikua; norbaittekin konparauta, harek baiño urte gehixago dittuana; seme-alaben artian urte gehixen dittuana; antxiñakua, aspaldikua.
Esaten dabe diabruak asko dakixala, zaharra dalako. / Dicen que el diablo sabe mucho, porque es viejo. /
Nere onerako edo txarrerako, ni zu baiño zaharrago naiz. / Para mi bien o para mi mal, yo soy más viejo que tú. /
[Fraille] gaztienak laga eban zaharrena eskubide honetan lehelengotzat. (Ibilt 455).
Ik.
zahartxo.
zahardade
iz.
(
NA).
Vejez.
Adin batetik aurrera, zahardadeko ajiak. / A partir de una edad, los achaques de la vejez.
zahartasun
iz.
(
TE).
Vejez,
ancianidad,
senectud,
senilidad.
Zahartasuna da illunabarra leztxe, onenian be zegozer tristia dabena. / Es la vejez como el atardecer, que aun en lo mejor, no deja de tener algo triste.
zahartu
zahartze
( zahartutze)
.
du
ad.
(
TE).
Envejecer(se),
hacerse viejo,-a.
Zahar bihurtu; zahartzarora heldu.
Danok bizi gura dogu, eta iñok bez zahartu gura. / Todos queremos vivir y nadie envejecer. /
Zahartutzia, siñalia gazterik hill ez zarana. / El envejecer, señal de que no has muerto joven. /
Zahartzia ederra (da) ondrautasunian bizi izanda. / Envejecer es hermoso, habiendo vivido honradamente. /
Zahartu, gaztetu, aurreratu, hurreratu, amandratu, gaiztotu.
zahartxo
izond.
(
OEH).
Viejito,-a.
Eibarko atso zahartxo bat, burutik eitten ebala ta, eruan eben Santa Agedako zoro-etxera. (Zirik 21).
Ik.
zahar.
zahartzara
adlag.
(
TE).
A la vejez.
Zahartzara ez dogu barri onik. / A la vejez no tenemos buenas noticias.
Ik.
zahartzaro.
zahartzaro
iz.
(
JSM).
Vejez,
senectud,
ancianidad [tiempo].
Zer dau zahartzaruak? (Tit. Zirik 109).
/
Han eiñ eban bere zahartzaro baketsua. (Ibilt 490).
Ik.
zahartzara.
zahi
1.
iz.
(
TE).
Salvado,
afrecho.
Zahixakin eta birriñagaz eitten jakue jatekua txarrixeri. / Con salvado y afrecho se hace la comida de los cerdos. /
Zahixa birriña baiño larrixagua da; birriña ezebezagua.
2.
iz.
(
NA).
Caspa.
Buruko zahixa euki ezkero sarri garbittu bihar
zahittu
zahitze
[zahitu]
(zahittutze)
(zahitxu).
du
ad.
(
TE).
Alterar(se)/echarse a perder los alimentos.
Jatekua hondatu; alperrik galdu.
Gaur erosi dozun arraiña zahittuta dago. / El pescado que hoy has comprado está echado a perder. /
Bero zatar honekin ez da gatxa arraiña zahitxutzia. / Con este calorazo, no es difícil que se eche a perder el pescado. /
Errekako arraiñak ariñago dau zahitzia itsasokuak baiño. / El pescado de río se echa a perder antes que el de mar.
Ik.
usaindu,
antsittu,
usteldu.
zaia
iz.
(
AN).
Saya.
Orkatilletariñoko antxiñako jantzi-klasia. Azpiko gonia.
Saya (EOYE, 1496, 439. or. (JEL)).
zail
1.
izond.
(
TE).
Perseverante,
incansable,
duro,-a,
firme,
inflexible,
terco,-a.
Nekatzen ez dan personia, gogorra, errenditzen ez dana.
Zailla eta ugarixa lanian zure semia. / Perseverante y abundante en el trabajo ése tu hijo. /
Nahixago dorala hill eta hartariko senar zaillagandik urten. (Ibilt 485).
2.
izond.
(
TE).
Duro,-a,
resistente,
correoso,-a.
Etxekoandra! Gaurko okelia zailla dago.
zaildu
zailtze
( zaildutze)
.
du
ad.
(
TE).
Empeñarse,
esforzarse,
hacer lo posible.
Ahalegindu.
Zaildu zan baiña, bestiak irabazi zetsan. / Se esforzó, pero le ganó el otro. /
Zaildu da azkeneraiñok. / Ha perseverado hasta el fin. /
Zaildutziak balio dau munduan. / El perseverar vale en el mundo. /
Gauzak gaizki doiazenian zailtzia, bi bidar (da) ospagarrixa. / El esforzarse cuando las cosas van mal es dos veces meritorio.
Ik.
ahalegindu.
zailtasun
iz.
(
NA).
Resistencia,
aguante,
preparación,
entrenamiento,
tenacidad.
Idixa, lotuta eotia dok onena! lehengo moruan: lehen biharra eta biharra eta biharra eitten juen eta idixa eoten zuan ba, gogor!, hantxe jarritta jeuazen haraxe eta, egun guztian lotuta! ha jarritta daok. Oiñ e, egun guztian kortan lo! eta gero zailtasuna falta!.