U Letra

urritxak iz. (TE). Rúsulas. (Russula sp.). "Setas del género de las 'Russulas'" (TE, 715). Gure aldietan, urritxak ondduak baiño hobetzat dagoz. / Oin danetik hartzen juagu: pardillia, negrillia, senderuelia... Baiña lehen zuzak eta úrritxak besterik ez. Horretxek zittuan gure zerak. Baiña úrritxak be klasiak dagozak, kantidadia! Benetako úrritxak (R. cyanoxantha, R. heterophylla), urdin-berdiak diranak; gero, úrritx gorrixak be badagozak; eta gero "úrdiñak" esaten detsaguna (R. virescens), úrdiña be úrritx klasekua dok; eta teilla-perretxikua (Russula vesca), teilla-perretxikua be úrritxa dok. Azentua U gaiñian dauka [úrritxak] eta arboliak I gaiñian [hurrítxa]

urruma iz. (ETNO). Tipo de mugido.

urrumada iz. (ETNO). Bramido, mugido del ganado. "Urruma. Gizakiok egiten dugun kexazko hotsa. (...) Ganaduak eta baita usoek ateratzen dituzten hotsei ere esaten zaie" (EEE, 149). Txahal txikixa gosian gosez urrumadaka dago.

urrumizara iz. (NA). Mugido de dolor o apuro, bramido.

Urrupin [Errupiñe] . iz. ber. (TE). Rufina. "Estas formas euskerizadas de los nombres propios, se emplean en el caserío y no en la villa o en los estratos bilingües" (TE, 716).

urrusa iz. (ETNO). Animal joven hembra, animal hembra. Animalixa emia, baiña gehixenbat biai jaixo barrixa. Ik. zekor, bigantxa, biai. Gaur egunian ixa galduta dago hau berbiau; lehenago erabiltzen ei zan, baiña oin biai bakarrik erabiltzen dala dirudi. TEk be ez dauka jasota eta JMEk ohar honekin: Ia galdua. Begiratu biai sarrerako oharra.

urrutizkin iz. (OEH). (neologismo)teléfono. Noizik pehiñian botatzen ei zittuen euren batzuek: "Vamos a tomar un akeita"; "espera que he de hablar por urrutizkin". (Zirik 40). Ik. telefono.

urte iz. (TE). Año. Hiruregun eta hirurogeita bost egunek eitten dabe urtia. / Trescientos sesenta y cinco días hacen el año. / Euskeriak zenbat urte jaukaz? (Zirik 111). / Izan be urtiak eztabe parkatzen. (Zirik 12). / Urte mordoxka bat da Eibarren pelotari on bat sortu zala. (Zirik 116). / Bere hogetamar urtietan gora zala. (Ibilt 463).

urte luze. esap. (OEH). Largos años. [Zaldunak] zazpi urte luzian Maittiari gorde zetsan promesia. (Ibilt 482).

urte oneko. adlag. (TE). De buen año. Aurten urte oneko gara, Jainkuari eskerrak. / Este año, gracias a Dios, estamos de buen año. / Jauna, gure frailletzako relijiñua, haiñ ondo jarrittakua da eze, mundua mundu izan deiñ artian, iraungo dau osasun eta urte oneko. (Ibilt 469).

urtiak arren. esap. (EEE). A pesar de los años / de la edad. Pozik juango nintzake, dittudan urtiak arren, euskerak hartzera. Ik. adin, edade.

urtiak juan eta urtiak etorri. esap. (TE). Año tras año, año va año viene. Urtiak juan eta urtiak etorri, beti zaiñ... / Año tras año, siempre esperando... / Urtiak juan da urtiak etorri, aiskide bixen zoritxarrerako, legiak horrela jarraittu eben. (Zirik 12). Ik. egunak juan eta egunak etorri, orduak juan eta orduak etorri.

urtebarri [Urteberri] . iz. (TE). Año nuevo. Atzo Gabon zahar; gaur Urtebarri. / Urte barri barri, txarri belarri, daukanak ez daukanari zaria bete madari / Urte-barri eguna, ez da egun txarra, kortara jausi jaku, gure sapai zaharra

urtebete iz. (TE). Un año [completo]. "Enteramente un año" (TE, 716). Oiñ hurrengo zuen etxian izan nintzala urtebete da gaur. / La última vez que estuve en vuestra casa fue hace un año. / Gure Pernando urtebeterako nasaittuko ahal zan. (Zirik 50).

urteera [irteera] (urtera). iz. (TE). Salida. Goizian euzkixan urteriak dakarren poza, arrasian euzkixan sartueriak, tristuria. / La salida del sol a la mañana trae alegría; la puesta a la tarde da tristeza. / Eibarko urteeran. (Zirik 74). / Euren urtera zelebreren bat entzun nahixan. (Zirik 51). Anton. sartuera, sarrera.

urteka adlag. (TE). Por años, anualmente, cada año. Urteka ordaintzen zan etxe errentia. / Por años se pagaba el arriendo de la casa. / Urteka pagatzen da baserrixen errentia; hilleka kaleko bizitzena. / Por años se paga la renta de los caseríos; por meses las de las viviendas urbanas.

1. urten

1. urtetze [irten, irtete] (urtentze) . du ad. (TE). Salir. Egunsentixagaz urten genduan Urkiolarako. / Con el alba salimos para Urkiola. / Ez dau nahi izaten gabaz etxetik urtentzia. / No suele querer salir de noche de casa. / Horrelako biaje batera urten zanian. (Zirik 106). / Etxekoandra ona urten zanian hamaiketako mezetara. (Ibilt 471). / Estuasunetik urtentzeko asmuan. (Ibilt 477). Ik. aman gonapetik urten bako umia. Gehixenbatian urten dau erabiltzen da, baiña urten da be nahiko arrunta da.

2. urtetze [irten] . zaio ad. (AS). Tocar, tocar en suerte. Loterixiak urten desku.

2. urten

1. iz. Saliente (en objetos). Bihar dan lekua baiño kanporago daguan zeozer. Ik. koska. Adiera honekin erabilpen urrixa.

2. izond. (TE). Sobresaliente, listo,-a. Ofiziua ikasten zanerako, mutill argi eta urtena agertu zan. / Para cuando era aprendiz, se reveló como un muchacho listo y sobresaliente.

3. izond. (AZ). Orgulloso,-a, altivo,-a, echado,-a para adelante, osado,-a (demasiado). Zentzu txarrian bestien gaiñetik nabarmentzen dena, harrua, jaikixa, ausarta, tentia. Urtenegia jatorku mutilla eta geure ahalegiñok gora behera ez dakit ze atze itxiko daben (AZ-B-mu). / Nuestro muchacho viene demasiado osado, y a pesar de nuestros empeños, no sé que resultado va a dar. / Ez da persona txarra baiña urten samarra. / No es mala persona pero es orgulloso. / Aziak beria kirtena, ez dau gizonak izan bihar urtena (Per.Ab.). Anton. azkentxo. Urtentxo: urten samarra. Adiñekuak izan ezik gitxi erabiltzen da.

urtero adlag. (TE). Anualmente, todos los años. Urtero eitten dau agertua gurasuenera, nahiz itsasuen bestakaldera bizi. / Todos los años hace su visita a los padres, aunque vive al otro lado de los mares. / Egunero, astero, hillero, urtero juaten naiz euren etxera. / Cada día, semana, mes, año, voy a su casa. / [Bandia] Plaentxiakua be urtero ekartzen da. (Zirik 20). / Kondesiari eskatzeko asmuan, urtero emoten eban urdia, laguntasun letz. (Ibilt 468). / Aurten, konbentuari urteroko laguntasuna ukatzeko. (Ibilt 469).

urtetik urtera adlag. (OEH). Cada año, de un año a otro, anualmente. Euskaldunok, geure ahulkerixaz, urtetik urtera euskeria era guztietan makalduaz eta lordinduaz goiaz. (Zirik 30).

urtetsu izond. (JSM). Añejo,-a, de muchos años, viejo,-a.

urtetxo iz. (OEH). Dim de un año. Haren arteko batek urtetxuak zeroiazen Plaentxian. (Zirik 117).

urteurren iz. (NA). Cumpleaños, aniversario. "Urteurrena", dudia daukat Eibarren esaten dan..

urtsu izond. (TE). Acuoso,-a, abundante en agua. Ur asko daukana.

urtu

1. urtze ( urtutze) . da ad. (TE). Derretirse, fundirse. Aurtengo edurrok urtu dira berebiziko onduen egun honetako hego-haixiegaz. / Las nieves de este año se han derretido de una vez con el viento solano de estos días. / Hárek izotz guztien urtutziak gizaldi asko iraun eban. / El fundirse todos aquellos hielos duró muchos siglos.

2. urtze ( urtutze) . du ad. (TE). Fundir. Metalak likido bihurtu, galdatu (ETNO). Urtu zittuen eraztun eta urrezko pitxia guztiak, ordiazko Jainko baten idurixa eitteko. / Fundieron las sortijas y todas las prendas de oro para hacer la imagen de un dios falso. / Burdiñia urtziak berotasun haundixa eskatzen dau. / La fundición del hierro exige gran temperatura. / Sutegixan daguan burduntzalixan beruna ipiñik urtzen, baiña kontuz inguruan urik badagok; txarra dok urtutako berunetara ur tantan bat juatia. / Aurrera-ko labak urtzen ez dabenik ez dagok. / Urtutako burdiñiari "burdiña-saldia" deitzen jako. Ik. galdatu.

urtu biharrian. [urtu beharrean] . esap. (OEH). A punto de derritirse. Negar haundiz, makurtuaz hilldakuengana, parka eskatuaz laztantzen zittuan urtu biharrian. (Ibilt 489).

urtzaille [urtzaile] (urtzailla). iz. (ETNO). Fundidor. Lehengo oletan, burdingaittik edo miatik eta egur-ikatzakin, burdiña hutsa eta agoia sutegixan lortzeko zeregiña daben olagizona. Urtzaille bi izaten ziran, txandaka, sutegixan arduradun eta bakotxak labaldi bat zaintzen eban. Labaldi bakotxa lau ordukua. Gaurko taillarretan, galdaketan metalak urtzen diharduan bihargiña. Esaten da barriz "Urtzaillia", zeren urtu eragitten daben mia sutegixan. (...) Urtzailliak bete bihar dau sutegixa miaz; ezarri bihar dan ikatza; eta egin, bihar dan guztia, agoia ataratzeko prestau artian. (...) Halan, igunpian eta maillupian apaintzen dau agoia urtzailliak; gogortu eta txikitzen dau, eta (...). Amaittu dabenian, urtzailla agoia zaindu dabenak, esan dogun bihargintzia, doia lotara gura dabenian; eta hartzen dau bigarren urtzailliak beste agoi eta eginkizunen arazo eta arduria. Ik. galdari.

urun [irin] . iz. (TE). Harina. Errotara daroia zorro bat gari, aldi baterako uruna eittera. / Lleva al molino un saco de trigo, para hacer harina para una temporada.

us interj. (ETNO). Voz para espantar a los cerdos. Txarrixa bialtzeko diarra.

usa iz. (JSM). Monte o bosque comunal, ejido. "Usak: Herri lurrak" (AN). Antxiña Eibarren herri basueri "usa" esaten zetsen. Ik. su-egur, egurtza, egur-baso, ehuno, Usartza. Gaur egun lekuizenetan agertzen da: Usartza, eta Erdi Aroko idazkixetan. "Peru Abarka"n be bai. EOYE, XIV- mendea, 96. or. (JEL).

Eibarko euskara hiztegia