Eibarko euskara hiztegia
U LETRA
urkula
iz.
(ETNO).
Horquilla.
Erregaia labaratzeko tresnia. Hauspuak eragitteko mekanismo-sistemian piezetariko bat. Burdiñoletako berbia da.
urkuldu
urkultze
( urkuldutze)
.
du
ad.
(TE).
Desgranar.
Hurrengo egunerakuak, ogera baiño lehen urkuldu bihar izaten genduzen. /
Idarrak urkultzia aindu zetsan sukaldian sartutziaz bat. / Le mandó desgranar los guisantes en cuanto entró en la cocina. /
Artaburuak urkuldutzia kontuak esanaz eitten genduan. / El desgranar las mazorcas solíamos hacerlo contando cuentos. /
Babak urkultzia hobe lotara baiño lehen. / Mejor desgranar las alubias antes de acostarnos.
Ik.
oskoldu,
irakorri,
harrotu,
garaundu,
aletu.
Holakuekin erabiltzen da: idarrak, babak, artua...
uroillo
[uroilo]
.
iz.
(TE).
Polla de agua,
gallineta de agua.
(Gallinula chloropus).
"Ave de paso en el país" (TE, 712).
Noixian behiñ, ur-oilloren bat agertzen zan inguruan. / De vez en cuando aparecía por allí alguna gallineta de agua.
urrabotoi
iz.
(ETNO).
Matricaria.
(Tanacetum parthenium).
Hamen ez dogu berbia jaso, baiña Bergaran jasota dago eta Eibarren ezaguna da.
urraida
iz.
(ETNO).
Cobre.
Kolore gorriskia daben metala, oso harikorra eta xaflakorra eta bero eta elektrizidade eruaitaille ona (Cu).
Ik.
burdingorri.
1. urratu
1.
urratze
( urratutze)
.
du
ad.
(TE).
Rasgar,
desgarrar,
arañar,
raspar,
romper,
abrir,
hacer.
Urratu dozu azala, eta zaurittuko jatzu dana. / Has arañado la piel y se te va a enconar todo. /
Urratu destazu liburua, ganora barik. / Me has roto el libro sin fundamento. /
Lurra urratutzia goldiagaz, lehenengo lana. / La primera labor, el arañar la tierra con el arado. /
Osatu barri daguan zaurixa urratzia, izan leikian txarrena. / Lo peor es hurgar una herida recién restañada.
urre
iz.
(TE).
Oro.
Gure denborako urre gose madarikatu hau, antxiñako "auri sacra fames" bezelakua. /
Damaskiñaugintzan urriakin eitten diran dibujuak bai dirala benetan ikusgarrixak. /
Baiña nik ez dakitt zer ikusi bihar dogun, urriakin urri gabiz, eta damaskiñauko biharrok gelditzera doiaz.
urre-alanbre.
iz.
(ETNO).
Alambre de oro de 0'7 a 0'8 mm para el damasquinado en relieve,
alambre de oro,
hilo grueso de oro.
Damaskinatzailliak, erliebe-damaskinaurako erabiltzen zeben urre-hari lodixari "alanbria" deitzen zetsen.
Sarri 0,8 mmko hari lodixa saltzen gentsen damaskinatzaillieri erliebe biharretarako, eta gero, eurak, terrajan pasau eta nahi eben neurrira jartzen eben. /
Guk erliebe-damaskinaurako urre-hari lodixari "alanbria" deittu izan jetsagu beti.
Ik.
urre-hari.
urre-berde.
iz.
(TE).
Oro con aleación de plata,
aleación de oro y plata.
"El oro que tiene una fuerte dosis de plata para variar de tono" (TE, 713). Damaskiñauko berbia da.
Urre-berdia amaittu jaku, eta urredunanera juan biharko zara.
1.
iz.
(ETNO).
Hilo delgado de oro.
Urredunak damaskiñaurako prestatzen eban (normalian) 0,07 mm-ko hari meheia. Lodiera diferentetako harixak egitten ziran.
Geuk 400 gramoko karretian eukitzen genduan urre-harixa eta gramoka saldu. /
Urre-harixa (meheia) da damaskinauan 2. eragiketan erabiltzen dana.
2.
lodi
.
iz.
(ETNO).
Alambre de oro,
hilo grueso de oro.
Urredunak erliebe-damaskiñaurako prestatzen eban 0,7-0,8 mm-ko harixa.
Sarri 0,8 mmko harixa saltzen gentsen damaskinatzaillieri erliebe biharretarako, eta gero, eurak, terrajan pasau eta nahi eben neurrira jartzen eben.
Ik.
urre-alanbre,
erliebe-damaskinau.
urre-kolore.
izond.
(NA).
Dorado,-a,
color dorado.
Mozolua, klase bat da "gaberdikua" esaten jakona. Mozoluak, hamen hiru klase ero ibiltten dia, eta txiki-txiki bat da polittena, urre-koloreko zer bat.
urre-lingote.
iz.
(ETNO).
Lingote de oro.
Urrezko lingotia, urredunak, urre-orrixa eta urre-harixa prestatzeko lehengaitzat erabiltzen ebana.
Urre-lingotia Donostian erosten genduan eta Bilbon be bai. Laminau eitten genduzen orrixak eitteko eta trefilau alanbria eta harixa eitteko.
urre-orri.
iz.
(ETNO).
Lámina de oro.
Urredunak damaskiñaurako prestatzen eban (normalian) zentesima bateko (0,01 mm) urrezko txapa edo xafla mehia. Zentesima biraiñokuak (0,02 mm) be egitten ziran.
Gramoka saltzen gentsen urre-orrixa damaskinatzaillieri. /
Orrixa eittia zan sekretua, harixa eittia errezagua. /
Gero, reliebia eitteko erosten genduan alanbre lodixa; eta gero geuk eitten genduan mehetu, terrajekin. Segun zer reliebe edo zer figua, ba, neurrira mehetu. Segun zelan ein bihar zan, orri lodixagua edo mehiagua; eta harixa be lodixagua... Guk Txomiñenian onena erabiltzen genduan beti, baiña beste batzuek mehiagua erabiltzen juen, merkiago eitteko.
Ik.
urre-txapa.
urre-txapa.
iz.
(ETNO).
Lámina de oro.
Grabauko berbia da. Urredunak damaskiñaurako prestatzen eban (normalian) zentesima bateko (0,01 mm) urrezko txapa edo xafla mehia. Zentesima biraiñokuak (0,02 mm) be egitten ziran.
Ik.
urre-orri.
urre-txorta.
iz.
(ETNO).
Madeja de oro.
Urre-matazia, gitxi gorabehera gramo batekua.
Harixa saltzen genduan jeneralian txortia "madejia". Txortia gramo bat ingurukua, gramo bat. Ta txapia izaten zan, ba, eurak esaten eben. Batzuek esaten eben 30 zentimetro; beste batzuk, igual, 10 gramo. Gramoka. Harixa beti txortia. Ta gero eurak soltatzen eben, ta jeneralian batzen eben, orduan, harixa, karretian. Egurrezko karretia izaten zan. Hantxe batzen eben eurak. Karretia ipini han ultzeren baten-edo batuta, ta hantxe "ti-ti" harixa. Holaxe eitten eben. Apurtu be eitten zan sarrittan, e? Hain mehia, "ti", ikutua bakarrik bihar eban!.
urrebits
iz.
(AN).
Baño de oro,
cosa de valor (metáfora).
Balio haundiko zeozer.
Sari ordez ardi bat, da urrebits pusketa. (Ibilt 60)
urreduna
iz.
(TE).
Vendedor,-a de oro,
distribuidor,-a de oro,
preparador,-a de hilo y láminas de oro.
Urre-harixa eta urre-orrixa prestatzeko taillarra. Damaskinatzailliendako materixal hornitzaillia (ETNO).
Urre-berdia amaittu jaku, eta urredunanera juan biharko zara. /
"Urredunanekuak" jeken taillarra, hamen, badagok Iraolagoitia librerixia? Beherago zapaterixia? Hantxe bertan edifiziuan jeken "Urredunanekuak". Nik hantxe ezagutu najuan. Lehelengo Txirixokalian euki juen, harrizko etxian, gerra aurretik; eta gero Bidebarrixetan. Eurak eitten juen urria urtu, laminau, ta harixa ein. Hantxe bakarrik erosten zuan urria. Toledokuak be Eibarren erosten juen, "Urredunanian".
Eibarren Etxebarriatarrak izan dira 100 urtian urria urtu eta grabatzeko urre-harixa eta urre-orrixak gertau dabenak. Eurak izan diran urredun bakarrak, eta Toledo eta Frantziako damaskinatzaillieri be eurak bialtzen zetsen materixala. Lau belaunaldik jardun dabe bihar horretan, eta familixian gatxizena be horixe izan da "Urredunanekuak", eta halaxe ezagutu izan dittugu danak.
urregin
iz.
(ETNO).
Orfebre.
Urria lantzen dabena.
Urregiñen biharra be errez otxintzekua. Holaxe etorri jakok halako urregiñari be ondo bizitzia.
urregorri
iz.
(TE).
Oro,
oro puro.
Urre hutsa: 24 kilateko urria (ETNO)./ "El oro sin aleación" (TE, 713).
Urregorrixa ekarri biharko dogu, damaskiñauko biharrokin jarraittu nahi badogu. / Habremos de traer el oro (puro). /
Joierixako urria izaten dok hamazortzi kilatekua, eta damaskinaukua zuan purua, hogetalau kilatekua, urre gorrixa. Ta gero jeuan, urre berdia. Berdia zuan zidarra eta urria nahastian. Hori erabiltzen zan aldatzeko; etxe bat eittia, ezta? Ta teillatuan koloria aldatzeko, ba, berdia sartu, edo....
urregorrittu
urregorritze
.
du
ad.
(TE).
Dorar.
Esaten dittuan guzurrak milla berba ederregaz urregorritzen dittu. / Las mentiras que cuenta las suele dorar con mil bellas palabras.
Ik.
urretu.
urregorritze
iz.
(TE).
Doradura,
dorado.
"Operación de dorar" (TE, 713).
Nikelatzia bezela da urregorritzia.
urretxindor
iz.
(TE).
Ruiseñor.
(Luscinia megarrhynchos).
Ez jako entzutzen urretxindorrari Eibar aldian. / No se le oye al ruiseñor en las partes de Eibar.
"No forma parte del léxico común de Eibar, por no pertenecer la especie a la fauna ornitológica de la localidad, al menos desde hace mucho tiempo" (TE, 714).
urrezko
izlag.
(TE).
De oro.
Bihar ederrekin apaindutako urrezko eraztuna erosi dau bere maitiandako. / Una sortija de oro, adornada de hermosos trabajos, ha comprado para su amada.
1. urri
1.
izond.
(TE).
Escaso,-a,
poco,-a,
exiguo,-a,
parco,-a.
Itturri hau urrixa da udako denboran. / Esta fuente es escasa durante el verano. /
Fraisko, langille ona baiña urrixa. / Francisco es buen obrero, pero de poco rendimiento. /
Una libriak urri dittuen bizimodu estu baten sarturik. (Zirik 6).
2. urri
2.
iz.
(ETNO).
Octubre.
Agiñako eskolian gaiñian: (...) Ta orduantxe hasi giñan eskolan. Bai, estreiñau ein genduan, bai. Zertu zan urrixan hogeta bedratzixan, oin hirurogeta hamairu urte.
Ik.
abendu,
zemendi,
agor,
maietz,
april,
marti.
Euskaldun peto-petuen artian ez bada, gitxi erabilitakua eta gitxi darabiguna; halanda be, esan leike berreskuratzen dihardugula alfabetatzian eragiñez. Dana dala, gehixen darabiguna, duda barik, oktubre; alperriko erderakadia TEk esango leukianez. Mugatuan: urrixa.
urrin
1.
[urrun]
.
adlag.
(TE).
Lejos,
a distancia.
Lekuzko eta denporazko esanguria hartu leike.
Orduango kristauak denboren azkena urrin ez zalakuan bizi ziran. / Vivían los cristianos de aquel tiempo creyendo que no estaba lejos el fin de los tiempos. /
Urrindik nator ukat ein biharrian. / Vengo de lejos a punto de sucumbir. /
Ikusirik ez zala haiñ urriñ lurra, salto eiñ eban. (Ibilt 461).
/
Andra gaiztua haiñ urriñ heldu zan eze [...] etsi-etsixan
eiñ eban gauzia erabagitzeko asmua. (Ibilt 475). Kasu markak hartu leikez: urrindik /urriñetik, urriñeko...
eiñ eban gauzia erabagitzeko asmua. (Ibilt 475). Kasu markak hartu leikez: urrindik /urriñetik, urriñeko...
2.
[urrun]
.
iz.
(TE).
Lejanía,
distancia.
Aizgorri aldietako urriña, ez da gaur ondo ikusten. / La lejanía de las partes de Aizgorri hoy no se distingue bien.
3.
[urrun]
.
izond.
(TE).
Lejano,-a,
remoto,-a,
alejado,-a,
apartado,-a.
Normalian lekuzko esanguria dauka, baiña figuradua be bai: konparaziño baterako, "senide urriñak" esaterakuan.
Elorreta, basarri urriña negurako. / Elorreta es caserío distante para el invierno. /
Senide hurrak ba tiuak eta baitta bigarren lehengusuak ero hirugarren, baiña; beste batzuk ba, zeu be bai, Azpiri zaralako, senide urriñak. /
Jarraittu zetsan leiho urriñ bateraiñok. (Ibilt 476).
urrin barik.
[urrun gaberik]
.
adlag.
(OEH).
No lejos.
Handik urrin barik, alboko gela baten. (Ibilt 490).
urriñian.
[urrunean]
.
adlag.
(OEH).
A lo lejos,
en la lejanía.
Salto eiñ eban ausarki eta ezkutau zan urriñian. (Ibilt 461).
urrindu
urrintze
[urrundu]
( urrindutze)
.
du
ad.
(TE).
Alejar(se),
distanciar(se).
Oiñ asmau dittuen arma izugarrixak, urrindu ala hurreratu eiñ ete dabe gerria? / Con las espantosas armas que ahora han inventado, ¿han alejado o acercado la guerra? /
Ahal danik gehixenok urrindutzia gura eben. / Querían alejarnos a los más posibles. /
Bidekurutzian eskumara hartzia urrintzia da. / Tomar a la derecha en el crucero es alejarse. /
Dukian lurretatik urrindurik. (Ibilt 482).
urrittu
urritze
[urritu]
( urrittutze)
.
du
ad.
(TE).
Disminuir,
menguar,
reducir.
"Perder abundancia" (TE, 715).
Arboladixak botatziakin, basuetako itturriak urrittu ein dira. / Con talar los bosques, los manantiales se han amenguado. /
Urtiegaz danok dogu urrittutzia. / Es común a todos el menguarnos con los años. /
Zugatzak iñaustiakin etortzen da perretxikuak urritzia. / Con podar los árboles viene la disminución de las setas. /
Aizkorriko basuetan otsuak, basurdak eta bestelango priztixok urritu ziranian. (Zirik 86).
Ik.
gitxittu.
Anton.
ugarittu,
ugaldu.
urritx
iz.
(ETNO).
Rúsula,
carbonera.
(Russula heterophila, Russula cyanoxantha).
Gu gaztiak eta aittak ekartzen zittuan, astegunian, juan ta mahaixa, zerekua, komedorekua goixeko zazpi t'erdietarako, garbittuta danak, urritxak edarrak. Ta ama jaikitzen ta: "ene urritxak!" ta esaten etsan "emon laguneri, honek olixo asko gastatzen dabe-ta". /
Jentiak úrdiñak, úrritxak, kuletruak eta beste holako bost edo sei klase kendu ezkero, beste guztiak benenosotzat jaukaz. (Zirik 62).
Úrritxen artian ezagunenetakuak eta gozuenak. Úrritx, úrrirxa, úrritxak... esaten da.
urritx baltz.
iz.
(TE).
Rúsula ennegrecida.
(Russula nigricans).
"Especie venenosa, fácil de confundir con las comestibles, en ejemplares poco desarrollados" (TE, 715).
Urritx baltza, erne barri, errez huts eittekua.
urritx gorri.
iz.
(TE).
Rúsulas.
(Russula turci, R. lepida, R. mellioleus, R. sanguinea, eta beste batzuk).
"Especie comestible, fácil de confundir con variedades nocivas" (TE, 715).
Kontu haundixa bihar da urritx-gorrixa batzerakuan.
Úrritxen artian asko dira gorrizkarak. Gehixenak jateko balixo gitxikuak edo kaltegarrixak. Asko mingotzak. Beste úrritxengandik bereizteko úrritx gorri esaten detsegu (ETNO).
urritx-gibelurdin.
iz.
(TE).
Rúsula,
carbonera.
(Russula cyanoxantha).
Urritxen artian, gibelurdiña onena.