Logo Eibarko Udala

U LETRA

ufaldu ufaltze ( ufaldutze) . du ad. (TE). Empapar(se), calarse, inundar(se), anegar(se).   Mela-mela egin. / "Mojarse del todo, en absoluto" (TE, 703). Eurittan jardun biharragaz dana galdu gura ez baneban, ufaldu egin naiz oso. / Con haber tenido que trabajar bajo la lluvia si no quería perderlo todo, me he hecho una sopa. / Ufalduta laga dot zure laguna, pitxarkada ura jaurtirik burutik behera. / Le he dejado hecho una sopa a tu amigo, echándole un jarro de agua por la cabeza. / Landara harek, ez busti, ufaldutzia eskatzen dabe. / Aquellos plantones exigen no el mojarlos, sino el anegarlos. / Eurixak hartu giñuzen mendixan eta ha zan bai ufaltzia! / Nos cogió la lluvia en el monte, y aquello sí que era mojarse. Ik. melatu, mela-mela egin.
ufalte [uholde] (ujalte, ujelte, uielte). iz. (ETNO). Inundación, temporal de lluvias. Ik. ufalaldi, zaparrada, truxu, goixan-behian jardun, euritte, bota-ahalian jardun, eurizar, garratz bota / egin / jardun, mangia jardun, truxalak egin, zaldizkuak.
ugal
1. [uhal] (ubel). iz. (TE). Correa, cinto. Haren aittak, sarrittan erabilli bihar izaten eban ugala. / Su padre hubo de usar muchas veces la correa. / Txapelak barrukaldetik daroian ugalakin gerriko bat egittia. (Zirik 116).
2. [uhal] (ubel). iz. (TE). Correa de transmisión, cinta (de transmisión).   Makiña eta sistema batzuetan mogimentua burpil batetik bestera transmititzeko erabiltzen dan elementua (ETNO). / "Correa de transmisión" (TE, 703). Lehenago, makiña guztiak ziran ugalakin . / Antes todas las máquinas eran de correa. / Ugala sartzerakuan, poleiak hartu dau eta besua hausi detsa. / Al meter la correa, la polea le ha agarrado y le ha roto un brazo. / Ugala, estuegi apurtu, eta nasaiegi labandu. Ik. polea.
ugala sartu. esap. (TE). Meter la correa.   "Meter la correa en la transmisión" (TE, 704). Akabatzailliak, ugala sartzen, miñ hartzen eben sarri. / Los pulidores se desgraciaban muchas veces metiendo la correa.
1. esap. (TE). Salirse la correa.   "Salirse la correa (y pararse la máquina)" (TE, 704). Hor pareko makiñiori geldittu egin jakuk gaur goizian, ugalak urten detsalako.
2. esap. (TE). Trabarse, salirse del tema.   (Irud.)Berba barik geratu, jarduna moztu; antxiña, abadiak mezetan. Sermoiari ekiñ eta berihala, ugalak urten zetsan. / En seguida de empezar el discurso le salió la correa.
Ugalde abiz. (TE). Ugalde (apellido muy común en eibar). Sumendixan, bizitza batekuak ziran Ugaldetarrak.
ugaldu ugaltze . du ad. (ETNO). Aumentar, acrecentar (en número), multiplicarse, reproducirse. Ik. ugarittu. Anton. urrittu, gitxittu.
ugar
1. [uger] . iz. (TE). Roña, herrumbre, oxidación, corrosión.   Burdiñiari eta galtzairuari giro umeletan eukitzen diranian egitten jakuen azal gorri edo horixa. Oxidua (ETNO). Luzerora, burdiñia ugarrak jaten dau. / Con el tiempo, la herrumbre come el hierro. / Hórrek piezok baztarrian egoten ugarrez inkillau (bete, josi) dittuk. / Lehen pasau dan motxailliak jaroian ugarra. / Nekez kentzen jakuek barautseri ugarra.
2. [uger] . iz. (TE). Mugre, suciedad, costra de suciedad. Iñoiz baiñatzen ez zanetik, ugarra ez jakon falta soiñian. / Como no se bañaba nunca, no le faltaba roña en el cuerpo. Ik. tortika.
ugar-ugar egin. esap. (ETNO). Enroñar(se), oxidar(se). Heure neurtzeko erreminttok ez dittuk bihar dan moduan zaintzen eta ugar-ugar eginda dagozak. Ik. ugartu.
ugaramara iz. (TE). Capa de algas, verdín.   "Capa de algas verdes que se forma en la superficie de las aguas quietas" (TE, 704). Ur geldixetan leztxe, ugaramaria eitten jakon zorruan ardaurik eran ezik. / [ugaratxua] ur geldixan azpittik ta ugaramara gaiñian. (Ibilt 249).
ugaratxo [ugaraxo] (ugarixo, ugerixo, ugasixo). iz. (TE). Rana. (Rana ridibunda, Rana temporaria, eta beste batzuk). Ataiko potzuan ugaratxuak ein dira, eta gabaz badogu soiñua. / En el pozo del portal se han hecho ranas, y ya tenemos música por la noche. / Juan daneko hamabost egunian eurixa dihardu, eta ugaratxo bihurtu bihar gara. / Hace quince días que está lloviendo, y nos vamos a convertir en ranas. / Eibarren beti "ugaratxua". Eta Ermuan be bai. Bergaran, eta Elgetan, eta inguruan "ugarixua", eta "ugasixua" esaten dabe, ezta? Baiña Eibarren gehixenbat "ugaratxua". Normalian "ugaratxua".
ugari
1. zenbtz. (TE). Abundante, mucho, en abundancia. Aurten, artua ugari izan da. / Este año el maíz ha sido abundante. / Lehenago, gure ibai garbixetan ugari zan arraiña. / Antes, en nuestros limpios ríos, abundaba la pesca. / Lezeta, leiza lekua; Elorreta, elorra ugari izango zan lekua; Arrieta, "pedrera". / Jan eztakitt (ez dakitt) eingo eben, baña eran bai ugari. (Zirik 42). Ik. ondrau, ufala.
2. izond. (TE). Abundante, fecundo,-a, rico,-a, copioso,-a. Pol-pol, Elosu mendixan, itturi ugarixa. / Izan be, bixak [galleguak eta piñuak] gauza ugarixak. (Zirik 23).
ugarialdi iz. (TE). Abundancia, riqueza, profusión, desahogo, opulencia, esplendidez. Zazpi urtian iraun eban ugarialdixak. / Siete años duró la abundancia.
ugaritsu adlag. (OEH). Abundantemente. Nazkagarri ez egitteko, ugaritsu erabiltzen dittugun, amaieretako xa-rik gehixenak. (Zirik 7).
ugarittasun [ugaritasun] . iz. (TE). Abundancia, riqueza, profusión, fecundidad. Gizon onak, bihotzeko ugarittasunetik ataratzen dittu gauza onak (Mat. 12. 35). / El hombre bueno, de la abundancia de su corazón saca cosas buenas.
ugarittu ugaritze [ugaritu] (ugarittutze) . du ad. (TE). Aumentar, acrecentar (en número), multiplicarse, reproducirse. Diputaziñuari eskerrak, amorraiña ugarittu da ibai honetan. / Gracias a la Diputación, se han multiplicado las truchas en este río. / Makiñiak ugarittu dau gauzia. / La máquina ha hecho abundar las cosas. / Gauzak merkatzeko bidia, gauzak ugarittutzia. / La manera de abaratar las cosas consiste en multiplicarlas. / Zelan eingo dogu argixak ugaritzia? / ¿Cómo lograremos aumentar las luces? Ik. ugaldu. Anton. urrittu, gitxittu.
Ugarte abiz. (TE). Ugarte (apellido común en eibar). Ugartetarrak ugari dira Eibarren.
ugartu ugartze [ugertu] ( ugartutze) . du ad. (TE). Enroñar(se), oxidar(se).   Ugarrak jan edo ugarrak jo. Eibarko damaskiñua, arte politta, ugarra ez baleu beti gauzia hondatu guran. / Bonito arte el del damasquinado en Eibar, si no le amenazara siempre la roña del hierro. / Damaskiñuak ez baleu ugartutzia, gauza eder haundixak eittera gertatzen dan artia. / Si no fuera por la oxidación, el damasquinado es un arte que se presta a realizar cosas hermosas. / Burdiña larrixak lehenago dau ugartzia, galtzairu fiñak baiño. / Al hierro no trabajado le llega antes la oxidación que al acero fino. / Ugartu ez deittian busti barik erabilli (piezak). / Hire eskuetako izardixak aguro ugartuko jok heuk biharra egitten duan makiñia.
ugel [igel] . iz. (NA). Rana. "Correa" esateko "ugelak" ez! Ugelak dia "ranas"!. Ik. ugaratxo.  Ez da oso erabilia Eibarren.
ujentu [ukendu] (unjentu). iz. (JSM). Ungüento, poción, remedio, pomada casera.   "Ukendua, azalean emateko edo igurzteko erabiltzen den gai itsaskorra. Normalean sendatzeko izaten da, pomada, adibidez" (EEE, 148). Enorrak kentzeko sorgiñak ujentu bat ein detsa paparrian.
ujuju iz. (TE). Grito entre montañeros, grito de júbilo, grito de alegría.   "Gritos montañeses" (TE, 705). Irrintzilari bat honutz, ujuju gogor bat bialdu deixogun urriñeko hareri!. / Erromerixatik zetozen, pozik; haren ujuju eta aujixak itzalak ziran. / Gure mendi-ibillixetan ha zelako ujujuak eta irrintzixak botatzen genduzen!. Ik. lekaixo, zantzo, auji, irrintzi.  Normalian pluralian.
uka interj. (TE). ¡no!. Ik. uko.
uka, joxe, uka. esap. (TE).   Se dice de los que se encierran en la negativa, aun ante la evidencia, aludiendo a los gitanos, cuya defensa ante la ley es la negativa heróica. (TE, 705). Uka, Joxe, uka, eta egon zu horretan!
ukalondo (ukolondo, okulondo, ekulondo). iz. (TE). Codo. Ukalonduan dogu zan bat, ikutu ezkero txinbistian bezelako miña eitten deskuna. / En el codo tenemos un nervio, que en tocándole nos produce un dolor fulgurante. Ik. ondrau.
ukalonduari mun egin gura. esap. (TE). Querer y no poder, querer lo imposible.   Ezinezkua dana gura izan; nahi eta ezin. Ezkondu ezkero, ukalonduari mun egin gurarik bizi da. / Desde que se casó vive no pudiendo alcanzar a sus necesidades.
ukat egin
1. du ad. (TE). Sucumbir, rendirse.   "Arrio egin, errendidu" (AN). / "Rendirse a la fatiga o a otro exceso" (TE, 705). Kurutze astunan azpixan, hiru bidar ukat eiñ ei eban gure Jaunak urkamendiko tokira heldu aurretik. / Bajo la pesada cruz, se dice que sucumbió tres veces Nuestro Señor, antes de llegar al lugar de la crucifixión. / Urrindik nator ukat ein biharrian. / Vengo de lejos a punto de sucumbir. / Zaldunari besotik oraturik, makalikan Señora koittaua ukat eiñda balitz bezela. (Ibilt 475). / Eta gertau jakon ukat eiñda zeregiñ hartan... (Ibilt 412).
2. esap. (ETNO). Romperse, quebrarse, ceder, rendirse.   Hausi, apurtu, amore emon. Taillarretako berbia da. Hónek arrok ukat egitten juek; erretako itxurarik ez jakek baiña nik uste juat larregi berotu dittuela tenplian. / Ez eik ipini hor gauza gehixago, arasok ukat egin bihar juek-eta.
ukat erain dio ad. (AN). Hacer sucumbir, hacer que se rinda.   Zenbaitti arrio erain, errendidu erain. [...] ezta aldasgorako egunek eraingo ukat [zuri], guena orduko. (Ibilt 110).
ukatu
1. ukatze ( ukatutze) . du ad. (TE). Negar, desmentir.   Ezetz esan. Alperrik hartu eben estu, gauza guztiak ukatu zittuan. / A pesar de acosarle estrechamente, negó todas las cosas. / Dana ukatutzia, motxaillen igesigarririk onena. / El negarlo todo es el escape mejor de los gitanos. / Ukatziak gizonen artian balio badau be, ez Jaungoikuan aurrian. / Si el negar vale entre los hombres, no así ante Dios. / Eziñ ukaturik egixa. (Ibilt 466). Ik. uko.
2. ukatze . du ad. Denegar, retirar, rechazar.   Ezezkua emon, onartu ez. Errepublika denporan Plaentxiako alkate izatia ukatu ei eban. (Zirik 100n). / Ez zala munduan gauzarik ukatuko zetsenik. (Ibilt 455).
3. ukatze . du ad. Renegar.   Edozelako errazoiegaittik, loturia zor detsagun gauzia edo personia agirixan baztartu (fedia, Jaungoikua, norberan burua, idealak, idea politikuak...)
uko interj. (TE). ¡no!.   "Voz de germanía. ¡Niega, niega!" (TE, 705). Uko! uko!, Joxe-kastia bazara! Ik. ukatu, uka.
ule [ile] . iz. (TE). Pelo, cabello, vello. Ez da jakiña lotsagarrixa dala gizonak ulia ez moztia? Baiñan andrazkuan, ule luzia onerakua da, jantzigarri dabelako (1. Kor. 11. 14-15). / ¿No es sabido que es vergonzoso que el hombre no se corte el pelo? Pero en la mujer, el pelo largo es para bien, porque sirve para cubrirla.
ule-ebate. [ile-ebakitze] . iz. (TE). Corte de pelo. Gure eskolako sasoian, ule-ebatia hiru txiki; eta asko eskillarekin, hiru txakur txikixak aurreratziarren. / En nuestro tiempo de la escuela, el corte de pelo costaba quince céntimos, y muchos lo hacían en casa por ahorrárselos. / Hamazortzi urte nekazenian, orduan usatzen zan "a-lo-garson" usatzen zan ulia moztia. Oin be ikusten dia hamen atzian astuak jandako moduan!, ez dakit zelan jakon oiñ!.
ule-griña. iz. (NA). Greña(s), pelaje.  Batez be pluralian.
ule-txima. [ile-txima] . iz. (TE). Greña. Ule-txima guztiak harro zittuala, sorgiña zidurixan. / Con todas las greñas alborotadas, parecía una bruja. Ik. txima.  Batez be pluralian: ule-tximak.
ule-zapa. iz. (NA). Mata espesa de pelo. Ule-zapia ule asko da, e?.
ulia bota. esap. (ETNO). Mudar el pelo. Ik. mudau.
ulia-hazteko. [ilea hazteko] . iz. (TE). Tendón de ternera, nervio.   "Decíamos así los chicos, de los tendones con que el carnicero completa el peso de la carne" (TE, 706). Gaurko okeliak, ulia-hazteko asko ekarri dau.