T Letra

txirristada (txirristara, txirrixtada, txirrixtara). iz. (NA). Chirrido, ruido chirriante.

Txirristenekua l. iz. (TE). Txirristenekua (bar). "Clásica taberna en Eibar de otros tiempos" (TE, 696). Txirristenekua Elgeta-kalian zan.

txirrixo [txirri] (txirixo). iz. (TE). Escape, derrame, fuga. "Vía de agua de un recipiente" (TE, 696). Txirrixua dauka zadari horrek.. / Ese odre tiene un derrame. / Ur txirixua ero ur jarixua bazeukan itturrixak, gauza gitxi baiña... Ik. jarixo.

txirs-txr onomat. (NA). Sonido que se produce al trabajar la lana [onomatopeya]. Ardi-lania erabiltziana. Ardixan illia ebai, ezta? eta etortzen bajatzu berari gustatzen jakona: -"Hori da ille ederra!", ha zuri-zurixa eta... Oiñ ahaztu zan hori be, eta kitto! Gure ama zanak baekixan, holan hartu altzuan eta "txirss-ttrxx-txx..."..

txirta iz. (ETNO). Escribano cerillo. (Emberiza citrinella). Txori izena da.

1. txirtxil

Jaione Isazelaia

1. [txirtxir] . iz. (TE). Grillo. (Gryllus sp.). Txirtxilla, burrukalari gogorra bere kidekuegaz. / El grillo, gran batallador con los de su especie. / Txirtxillak harrapatzia... hori dan-danak eitten eben. Txirtxillak harrapatzia. Zulora sartzen ziran ta zerakin, bedarrakin eragin ta....

txirtxil eme. iz. (TE). Grillo hembra. Arran kantuak tiratzen dau bere ingurura txirtxill-emia. / El canto del macho atrae al grillo hembra hacia su habitación.

txirtxil-kaixola. iz. (TE). Jaula de grillo. Euzkittan ipiñi bihar da txirtxil-kaixolia soiñua jo deixan. / Hay que poner al sol la jaula del grillo para que cante.

txirtxil-kantu. iz. (TE). Canto del grillo. Sanjuanetan, milla askon baterako txirtxil-kantua zelaixetan, udian diagarra bezela da. / Por San Juan, el coro de los cantos del grillo en las praderas es como la voz del verano.

txirtxil-lora. (txirtxil-bedar). iz. (ETNO). (Rhinantus mediterraneus).

txirtxil-zulo. iz. (TE). Nido del grillo. "Pabellón excavado por el grillo" (TE, 696). Txirtxil-zulua, ezkutuan eta bihurrixa izaten da, jabia seguruago aurkittu dein. / El pabellón del grillo suele ser escondido y torcido, para mayor seguridad del dueño.

2. txirtxil

2. iz. (IL). Pito, pene. Lagun artian esaten dan berbia da. Ik. txitxil.

txiskero iz. (JSM). Mechero, encendedor. Poxpolorikan ez dezu baiña bai horraittiok txiskerua. (In Zirik 97).

txispa

1. [zizpa] . iz. (OEH). Fusil, escopeta. Okelerrek berak bakarrik, zazpi txispa hasi ta akabau eitten ei jittuk. Sinistiak pe kontuak jaukaz. (Zirik 37).

2. iz. (TE). Llave, gatillo. "Llave o mecanismo que en las armas provoca la ignición" (TE, 696). Atxa anaiak ziran Ermuan onenak txispia ataratzen. / Los hermanos Atxa eran en Ermua los mejores en hacer llaves. Ik. sugiltz.

txispagin iz. (TE). Chispero, llavero. Txispak egitteko lanbidia edo ofiziua dabena (ETNO). "El que hace el dispositivo de la chispa para las armas. Era especialidad de los armeros de Ermua" (TE, 696). Txispagiñak ziran Ermuan. Ik. txispalari, txispero.

txispak iz. (ETNO). Platinas laterales de escopeta. Eskopetiak albuetan daroiazen platinak. Oso dotore grabauta dauaz eskopetian txispak.

txispalari iz. (ETNO). Llavero, chispero. Txispak egitten dittuana. Txispak egitteko lanbidia edo ofiziua dabena. Ik. txispero, txispagin.

txispero iz. (TE). Llavero, chispero. Txispak egitten dittuana. Txispak egitteko lanbidia edo ofiziua dabena. Armerixako berbia da. Iraltserua, abarketerua, zapaterua, txisperua. Ik. txispalari, txispagin.

txist

1. onomat. (IL). Sonido del silbido. Norbaitti txistadia botatzen jakonian: "Hagiñak alkartuta egiñaz botatzen dan txistadazko deixa" (IL, 74). "Txist" eta "txist" egitten zetsan mutillak, baiña neskiak kasurik bez. / Txist-txist! zu! hau papelau jausi jatzu!.

2. interj. (ETNO). ¡silencio!, ¡a callar!. Isildu eraitteko. "Txist!, txist!" ibiltzen da maistria eskolan, umiak ixillian bihar egitteko. Ik. xxiii.

txist egin. esap. (TE). Llamar (onomat). "Llamar la atención del que está a cierta distancia" (TE, 698). Txist ein detsat ateraiñok hurreratu deiñ. / Le he hecho una señal para que venga a la puerta. Ik. txistada bat egin.

txistik bez. (txistik be ez, txist bat bez). zenbtz. (TE). Ni mú, nada, ni pío, ni palabra. Esan zittuanian esan biharrekuak, txistik bez bestiak. / Después que dijo las cosas que tenía que decir, los demás no dijeron ni pío. / Ixil-ixilik egon nintzan; ez neban txist bat be egin. Txistik be ez. Ezezkuan erabiltzen da.

txistada (txistara). iz. (TE). Llamada inarticulada, ¡chss!. "Onomatopeya con que se llama la atención del que está a cierta distancia" (TE, 698). Txistadia entzun neban eta burua bueltau neban. / Oí una señal y volví la cabeza. / Ha zan txistadia bota zenduana! Danak begiratu eben.

txistada bat egin. esap. (AS). Llamar (onomat). Ik. txist egin.

txistada baten. adlag. (TE). En un instante, al momento, enseguida. Etorri eta txistada baten konpondu zestan kutxia. / Vino y en un momento me compuso el arcón.

txisten iz. (ETNO). Tallo, palo que crece al desarrollarse las verduras. Txistena egitten jakue porrueri eta kipuleri, esate baterako.

txistu

1. iz. (TE). Chistu, flauta de pico de tres agujeros. Zurezko haixe instrumentua. Hiru zulo dittu, bi aurrekaldian eta bat atzian. Txistua joten agertu zan erromerixara. / Apareció en la romería tocando el silbo. / Ha egon zan udaletxian enpleau moduan, uran kontadoriak begiratzen zittuan eta gero jaixetan txistua jotera. "Con acento prosódico en la í" (TE, 696). Txístu, txístua... esaten da.

2. iz. (TE). Silbido. Txistua jo zetsan beste basoko arzaiñari. / Le dio un silbido al pastor que estaba en el otro monte. "Con acento prosódico en la í" (TE, 696). Txístu, txístua... esaten da.

3. iz. (TE). Saliva. Alperrik gastauko dozu txistuá, horrí bere temia burutik kendu nahixan. / En vano gastarás saliva si pretendes sacarle a ése de su manía. Artikulodun formia: txistúa/txistuá esaten da, esaldixa zelan dan. "Con acento prosódico en la ú" (TE, 696).

4. iz. (OEH). Pene. Kontzeju osterutz juan zan eta hasi zan nasai, txistua atarata hormara zarra-zarra txixaeiñan. (Zirik 80). Ik. txakil, pitilin, pitto, buztan, txilibito.

txistua jaurti. (txistua bota). du ad. (TE). Escupir. Alkarri txistua jaurtitzia, Judas-ak izatia beste. / Escupir el uno al otro, es tanto como ser Judas.

txistua jo.

1. du ad. (TE). Tocar el chistu. Txistua joten eban tanbordunagaz, kalietako egunetan. / Tocaba el chistu con el del tambor, en los días patronales de las calles. / Ha egon zan udaletxian enpleau moduan, uran kontadoriak begiratzen zittuan eta gero jaixetan txistua jotera.

2. du ad. (TE). Silbar. Txistu egin. "Producir un silbido" (TE, 697). Txistua joixozu soluan dan morroiari. / Dale un silbido al criado que está en la era. Ik. txistuetan egin.

txistuetan egin. esap. (TE). Silbar (melodía). "Silbar alguna melodía con los labios" (TE, 697). Lana eiñaz, txistuetan eitten eban zoragarri. / Mientras trabajaba, silbaba admirablemente. Ik. txistua jo.

txistuka adlag. (OEH). Silbando. Trapu-trapu bai han majo, kanpokaldian txistuka pasiauaz. (Zirik 35).

txistulari

1. iz. (TE). Tamborilero, chistulari. Txistua (eta tanboliña) joten dittuan musikua (ETNO). / "Músico juglar" (TE, 697). Aurten, kanpotik ekarri dittue txistularixak herriko jaixetarako. / Este año han traído de fuera los tamborileros para las fiestas del pueblo. / Bera Eibarko txistularixa izandakua zan, baiña gero, zelan abertzalia zan, gerran kendu egiñ etsen, kastigo moduan. Ik. tanbolintero.

2. izond. (TE). Silbador,-a. "Aficionado a silbar con los labios" (TE, 697). Ertzillenian danak ziran txistularixak. Hortik "Zozua" háren gatxizena. / En casa de los Ertzil todos eran silbadores.

juanito txistularixa. iz. ber. (TE). Txistulari (personaje mítico, leyenda del cura cazador). "Euskal Herri osuan dago zabalduta hau ipoiñau. Herririk herri izena eta historixia zeozer aldatzen dan arren, ipoiña hauxe da: ehizan egittia gustatzen jakon abadia ei zan Juanito. Egun baten mezia emoten zeguala, diabrua erbi itxuriakin agertu jakon parian, eta mezia lagata, txakurrak hartu eta mendira urten ei eban. Harrezkero mendixan entzuten da sarri, txistuka txakurreri deika. Batzuek ikusi be egin izan dabe" (ETNO). / "En la expirante mitología vasca, fuera de las brujas y la Dama de Amboto, que sobrevivían con fuerza en el caserío, sólo he oido mentar en nuestro medio a un genio de los vientos y de las tempestades, que apellidaban Txistularixa" (TE, 697). Juanito Txistularixan hotsak entzutzen ziran haixe, euri eta trumoi artian. Ik. Periko ta bere txakurrak.

txit (txito). adlag. (TE). Muy, totalmente. Graduatzaillia da. Gizon txit jakittuna eta oso ondraua. Ik. oso. Txit ezaguna dan arren ez da Eibarren erabiltzen. "No se usa en Eibar, si bien se conoce y suena bien. Le sustituye el sinón. oso" (TE, 697).

txitxa [txita] . iz. (TE). Pollito, polluelo. Txorixen kumak, gehixenetan oilluenak (ETNO). / "Pollito; por antonomasia el de la gallina" (TE, 698). Abenduak eruan deskuz txitxarik gehixenak. / El milano nos ha llevado los más de los pollitos.

eibarko txitxak, oilluak. esr. Los pollitos de eibar, gallinas. Ingurukuen ahotan eibartarrak esajerauak garala esateko. "Dicho con que en los pueblos vecinos se nos achaca de exagerados" (TE, 307). Eibarko txitxak oilluak; baiña beste leku batzuetako oilluak, arranuak. / Los pollitos de Eibar, gallinas; pero las gallinas de otros lados, buitres. / Baña politxo-politxo juan ziran kontuan jausten eibartarrak buztanik ez eukela; atzian bahintzat. Eta plaentxiatarrak esaten eben moduan "Eibarko txitxia, ollo". (Zirik 124).

txitxak atara. (txittak etara). esap. (TE). Incubar. "Sacar la pollada" (TE, 697). Oillo horrek, lokatzen dan bakotxian hogei bat txitxa ataratzen dittu ondo. / Esa gallina, cada vez que se pone clueca, saca unos veinte pollos muy bien. Ik. umiak atara.

txitxak hazi. esap. (TE). Criar pollos/polluelos. Txitxak hazten emoten dau bere denboria, beste zeregiñik ez dabenetik. / Se dedica a criar pollos, desde el momento que no tiene otro quehacer. / Kukuak ez dittu bere txitxak hazten. Kukuak, txantxagorrixari arrautzak habixan laga, eta gero ospa! Alde egitten dau, eta kukukumak txantxagorrixak hazi!.

txitxiak beste jan ez. esap. (TE). Comer poquísimo. "Se usa esta locución para poner de manifiesto a la persona melindrosa que apenas come" (TE, 698). Txitxiak beste jaten ez daben hamar arruako gizona. / Una persona de diez arrobas que no come lo que un pollito.

txitxaka iz. (JSM). Juego de pillar a la pata coja, juego de cazar a la pata coja, juego de dar caza a la pata coja. Umien jokua da: "txingor gainean ibiliz bata bestia harrapatzen jarduten da" (EEE, 146). Txitxaka ordutan jardun eta gero, gure umiak gosetuta etorri dira. / Guk edozein lekutan jokatzen genduan astoka-txitxaka, baiña gehixen be Estaziño kalian, orduan ez zan automobillik be ixa ibiltzen eta kalia libre eukitzen genduan. Lehelengo txitxaka hasi eta ha zelako jokualdi luziak egitten genduzen gero astoka-txitxaka jarraittuz!.

txitxalapur

1. iz. (TE). Gavilán, rapaz, ave rapaz. Gure txitxak ostu dittuan txitxalapurra, luma bako hankabikua. / El gavilán que ha robado nuestros pollos es uno sin plumas, bípedo. Ik. miru, gabillara, arrai.

2. iz. (ETNO). Ratonero. (Buteo buteo). Txitxalapurren artian horretxek, abenduak dittuk gehixenbat hamen inguruan. Hortxe eitten juek urtero-urtero habixia, Urkuzegi inguruan. Kantuan, "ki-ki-ki-ki!" Gabillara batzuk be bai, noizipeiñian, gabillarak, baiña horrek gitxi. Udabarrixan gehixago; hor habixa-sasoian azaltzen dok. Oin ezebez; persegiduta be bai, eta.... Ik. gabillara, arrano, arrai. Hegazti harrapakari guztiendako izena da, baiña gehixenbat honendako darabigu gaur egun, espezierik ugarixena hamen bera dalako.

txitxara [zizare] . iz. (TE). Lombriz. (Lumbricus terrestris, eta beste batzuk). "Lombriz de tierra" (TE, 697). Jatxi zaittez ortura, ia ataratzen dittuzun txitxara batzuk arraiñetara juateko. / Baja a la huerta a ver si me procuras algunas lombrices para ir a pescar. Ik. har.

1. txitxarra

1. [txitxar] . iz. (TE). Cigarra. Txitxarria, ez nausiña kokuen artian, baiña bai burrundaratsuena. / La cigarra no es el mayor de los insectos, pero sí el más vibrador.

Eibarko euskara hiztegia