Eibarko euskara hiztegia
T LETRA
txarrikerixa
1.
[txerrikeria]
.
iz.
(TE).
Porquería,
suciedad,
mierda.
Baztar guztietan dago hamen txarrikerixia. / Aquí hay porquería en todos los rincones.
2.
[txerrikeria]
.
iz.
(TE).
Marranada,
cochinada,
guarrada,
cerdada,
canallada,
jugada sucia.
Harek ein destan txarrikerixia, ez da ahaztutzekua. / La marranada que me ha hecho aquél, no es de echarla al olvido.
txarriki
[txerriki]
.
iz.
(TE).
Carne de cerdo.
"Carne o porción de cerdo" (TE, 688).
Egunero txarrikixa ez ei da ona. / Se dice que no es bueno cochino a diario. /
Txorixuak urte guztien eukitzen genduzen, olixotan. Bai, bai, lurrezko ontzi batzuetan, bai. Ta, a! Ez dot esan, txarrixan koipiek be, ba, urtu eitten zien orduen, ta gorde. Orduan olixo gitxi gastatzen zan, koipia egoten zan ta koipiakin! Ta ha koipia, trapu garbi baten estutu ta harek txitxarruak esaten jakuen... Harek urdai erretakuak ta gure aittak "Hau dok gauzia edarra, izan!" Eta txarrixan okelia gatzetan urte guztirako, e? Emon gatza, hiru egunien euki, ta gero ipintzen jakozen losa haundi batzuk saka. Iguel hillebetien egoten zien han, ta gero esegi eitten zien. Ta gero urte guztirako! Edo bera erreta jateko, edo babak eitteko edo... bueno, zuk bihar dozunerako, harek esegitta egoten zien ta.... /
Ohitturia zan auzo ta senidieri txerrikixa erregalatzia. (Zirik 59).
txarrikuma
[txerrikume]
.
iz.
(TE).
Cochinillo,
cerdito,-a.
Behin baten, Eitzako bentan txarrikumia ososorik jan genduan erreta. / En cierta ocasión, en la venta de Eizaga, comimos un cochinillo enterito asado. /
Txerrikumok merke hartziakin gangaren bat ein ebalakuan. (Zirik 59).
/
Erratxu zanak erosi ei zetsezen pasadizuan zoiazen motxaillaren batzuri txerrikumeren batzuek. (Zirik 59).
txarritoki
[txerritoki]
.
iz.
(TE).
Cochiquera,
pocilga.
Kelle, gure eskolako denboran umezurtz bat zan; eta jabetasunik ez ebanetik, Txantxa Zelaiko txarritoki baten batzen zan.
Ik.
txarri-korta.
txartel
2.
iz.
(AN).
Papeleta,
boleto.
Itsuan ataratzeko paper idatzixa, alkate aukeraketan erabiltzen zana.
"Erdiarotik hasita luzaroan, iraileko San Migel egunaz izaten zan alkate aukeraketia. Horretarako ordura arteko alkatiak, piela eta juraduekin batera, hiru pertsona kale bakoitzeko izendatzen zittuen. Bederatzi guztira. Gero hárek beste bederatzi izendatzen saiatzen ziran. Hori lortu ezkerio, hautaketa egiten zan: paper idatzixak izaten ziran, lapiko edo kapela baten sartu, hautagai bakoitzaren izenaz eta, alkategai beroien artean, bat aukeratzen zan. Hamabost urte baiño gazteagoa zan mutiko batek etaratzen eban txartel bat eta ha izaten zan alkate barrixa:" (AN).
(...) "Y entre los así nombrados de la tierra se fagan nuebe charteles de sus nombres... (...) "y le manden sacar un chartel de entre los otros" (EOYE. 1500, 458 or. (JEL)).
3.
iz.
(AN).
Participación para el aprovechamiento de un terreno comunal.
"Konzejuak auzotar bakoitzari txartel bat emoten zetsan, euno baten erabiltzeko denporaldi baterako" (AN). Lurraren hedaduraren arabera, banatzen zan txartel kopurua (EOYE, 99. orr. (JEL)).
(...) "Por quoanto muchas bezes acaesçe que en los eunos que se acostunbran rrepartir entre todos los vezinos del dicho conçejo, e así rrepartidos algunos duennos de los tales charteles e heunos suelen traer algunos en más tienpo e otros en menos, mandaron que fasta los seys annos desde que començaren a labrar..., sean obligados los duennos de los dichos charteles de dexar a lo menos, la parte de su seto que antes tenía". (EOYE, 1501, 481. or. (JEL)).
txarto
adlag.
(TE).
Mal,
malamente,
de mala manera.
Txarto be txarto, nausixeri ez entzutzia. / Está muy mal el no escuchar a los mayores. /
Ederto, hobeto, txarto. /
Eta, emakumiok parkatu oin be zuek txarto laga biharra. Nik al dakit zergaittik, baiña beti andrak dozue kulpia. (Zirik 119).
/
Egixak izan arren, beste bixak ezin holakorik sinistu. Ta dinotse alkarri: --Hau gu baiño txartuago jakarrene. (Zirik 21).
/
Txarto pentsau eraitzeko. (Ibilt 480).
txarto egin.
du
ad.
(TE).
Obrar mal,
hacer daño.
Txarto eiña beti pagatzen da, lehenago edo geruago. / Lo mal hecho se paga siempre, más tarde o más temprano.
txarto jausi.
da
ad.
(TE).
Caer mal,
sentar mal,
disgustar.
Txarto jausi da herrixan hainbeste gura eben alkatia kentzia. / Ha caído mal en el pueblo el destituir un alcalde que querían tanto.
txarto-hazi.
izond.
(TE).
Malcriado,-a,
maleducado,-a,
consentido,-a,
mimado,-a.
Txarto-hazittako umia, okerra; eta gizon izan deiñian, okerragua. / El niño mal criado malo, y cuando sea hombre peor.
txartxa
(txertxa).
iz.
(ETNO).
Estructura de madera que forma la prensa en el lagar.
Aurten sagardaua egitterakuan jo-ta txartxak be apurtu dittue gurian.
Txasi
iz. ber.
(AN).
Nombre de mujer.
Andrazko izena.
"Chasi de Yzarraga, criada y molinera de la casa Ibarra de Suso" (EOYE, 1522, 138 or. (JEL)).
txatal
1.
(txantel).
iz.
(TE).
Parcela pequeña,
pedazo de terreno.
Lur txatal bategaittik, zenbat gerra eta heriotza alperriko!. / Por un pequeño trozo de tierra, ¡qué de guerras y muertes inútiles! /
Etxaburuan bazenkagun lur-txataltxo bat, eta hantxe jasotzen genduzen patatak eta piparrak.
2.
(txantel).
iz.
(ETNO).
Partícula,
trozo,
punta.
Edozeren zatixa: pastel txatala, ohial txatala, egur txatala...
Eitza eta Sallabente bittartian badago erreka txataltxo bat, bai? Ba hantxe egoten ziran uroilluak. /
Atzo eskuan sartu jatan burdiña txatala ezin izan neban atara, eta gaur inguru guztian haragixa zihero zolduta daukat. /
Urlixak zelbian-zelbez (maltzur, ziniko) zer egin be ez daki, txataltxo bat be ez detsa iñori opa; bai, bere zelbekerixaz zittalduta dago.
txatar
1.
iz.
(TE).
Chatarra.
"Hierro viejo" (TE, 689).
Guda ondorian, txatarrak emon dau dirua. / Después de la guerra, ¡ya ha dado dinero la chatarra! /
Txatarrok pillatixak han hirutxurrian. /
Hau ez dok gero txatarra holan erabiltzeko! /
Gaur erdeldun asko dabill hemen errekan txatar billa, eta dirua ataratzen dabe gaiñera.
Mugagabian: txátar eta mugatuan: txátarra, txátarrak...
2.
iz.
(TE).
Pacotilla.
Gauza ederrez beteta zalakuan, dana zan txatarra. / Creyendo que estaba lleno de tesoros, todo era pacotilla.
txatxa
iz.
(TE).
Niño en edad de echar a andar.
Ume txikixak, oiñaz hasten diranian. TEk holan dakar: "Se dice de los niños balbucientes cuando echan a andar" (TE, 689).
Hamen dator gure txatxa, bakar-bakarrik!
Ik.
dagoka,
mantetako ume,
hankagorri,
ojalietako ume.
txatxala
1.
izond.
(TE).
Mujer casquivana,
mujer de poco juicio,
charlatana,
necia.
Txatxala galanta da bera behintzat!. / ¡Valiente sosa está ella! /
-Zer andra! gizona be barrixa billau don ala? Norekin habil hi txatxaliori halakuori?. (Zirik 68).
Ik.
txaplata,
txotxolo.
Andrakumiekin bakarrik erabiltzen da: "Se dice de las hembras, y parece ser la forma femenina de txotxolua, que se aplica a varones. Hay varias otras excepciones a la regla de la terminación común de los adjetivos" (TE, 689).
2.
izond.
(TE).
Soso,-a,
insípedo,-a,
sin gusto.
Salda hau txatxalia dago. / ¡Este caldo está insípido!
txatxan
izond.
(TE).
Pequeño.
Hauxe da nere bihotzeko txatxana! /
Txepetx txiki txatxan batek... (Ibilt 245).
txatxar
izond.
(TE).
Diminuto,-a,
muy pequeño,-a.
Txiki-txikixa.
Txatxarra dago dittuan urtietarako. / Está pequeño para los años que tiene.
txatxara
(xaxara).
iz.
(TE).
Despreocupación,
descuido.
Txatxaria berana, dogun egualdixagaz hor zihar! /
[Ardatz txikixak] Kontuz ez bazabiz errez apurtuko jatzuz; ze xaxara barik ibiltziarren takian-potian apurtu izan dira.
/
Hurrengo gabian be hor azaldu zan aurreko gabeko moduko orduren batian. Andriak diño: --Baiña, gizon, hori dok xaxaria. Auzuak zer esango juek? (Zirik 26).
/
Hori dok familixako gizonan xaxaria; astelehen guztietan bardin. (Zirik 93).
/
Hori da xaxaria..., hau ezta etxeko jiria..., hori al da ba etxeko gizonan ganoria ta errespetua. (Zirik 120).
txatxarkerixa
[txatxarkeria]
.
iz.
(OEH).
Menudencia,
insignificancia,
nimiedad,
nadería.
Plaentxian ba ei ziran kazari amorratu bi, eurak txatxarkeriekin ez ekela ezer eta kaza-nausira bakarrik urtetzen ziranak. (Zirik 86).
txatxarti
izond.
(TE).
Propenso a empequeñecer,
propenso a no crecer.
Txatxartzeko joeria daukana.
Guzurti, lapurti, txatxarti, uzkarti...
Ez da erabiltzen eta T.Etxebarriak berak ez detsa sarrerarik egin.
txatxartu
txatxartze
( txatxartutze)
.
du
ad.
(TE).
Empequeñecer(se),
reducir(se),
disminuir(se),
mermar(se).
Zeozer txatxar bihurtu, gitxittu, laburtu; baitta norberan burua be.
Uretan sartu eta txatxartu ein jako soiñekua. / Metiéndolo en agua se le ha acortado el vestido. /
Apur bat txatxartizu gonia, luzegi daukazu ba. / Acorta un poco la saya, pues la tienes demasiado larga. /
Horretara pentsatzia, darabigun auzixa txatxartutzia da. / Pensar así es empequeñecer el asunto que cuestionamos. /
Hori esatia norberan burua txatxartzia da. / Decir eso es empequeñecerse uno mismo.
Ik.
txikittu.
Txatxingua
[Txatxingoa]
.
b. iz.
(TE).
Txatxingua (caserío).
Eibarkua, Urki aldian euan.
Txatxingo mutilzaharra.
txepetx
iz.
(TE).
Chochín,
reyezuelo.
(Troglodytes troglodytes).
Gure aldietako txori txikixena, txepetxa. / El pájaro más pequeño de nuestros términos, el reyezuelo. /
Eitten genduan... pikuak jatera etortzen ziran zozo-birigarruak ta "a distancia" txabola txiki bat eiñ. Harek pikuak jatera ta distanziatik txabola bat einda ta handittik eitten genduan tirua... Txantxagorrixak eta txepetxak txori txiki-txikixak izaten dira. Horreri kasurik bez.