Logo Eibarko Udala

Eibarko euskara hiztegia

T LETRA

txapel
1. iz. (TE). Boina. Gure herrixan iñoiz ikusi zan txapelik haundiña, sasoi baten Apotxek erabiltzen ebana. / La boina más grande que se vio en nuestro pueblo, la que en un tiempo llevaba Apotx. / Plazentzian bururik haundiña eukala diñue. Bere txapela, kirten bat ipiñi ezkero, guardasoltzat erabili ei zeikian. (Zirik 60).
2. iz. (ETNO). Nube en la cumbre de un monte.   Mendi tontorretan gelditzen diran laiño edo hodiak. Karakatek txapela dakanian, gatxa Deban egualdi ona egittia!.
3. iz. (ETNO). Pieza sobre poste.   Zutabian gaiñian ipintzen dan egur zatixa. Zutabian zabaleria haundittu eta frontalak nun ezarri euki deixan.
txapel-kasko. iz. (TE). Visera, gorra.   "Gorra de visera" (TE, 686). Euskaldunik (ez da) ikusi iñoiz txapel-kaskuakin. / No se ha visto a ningún vasco con visera.
txapeldun iz. / izond. (OEH). Campeón,-ona. Uztapide atara zan txapeldun. (Zirik 109).
txapelgorri iz. (TE). Liberal de las carlistadas.   "Boina de color grana, que en las guerras carlistas caracterizó a los liberales" (TE, 686). Txapelgorrixak eta txapelzurixak, Bergaran eiñ eben bakia. / Los de la boina roja y los de la boina blanca hicieron paces en Bergara. Ik. txapelzuri, rekete, miliziano, gudari.
txapelketa iz. (OEH). Competición. Bertsolarixen txapelketa. (Zirik 109).
txapelzuri iz. (TE). Carlista de las carlistadas.   Politikako berbia da. Harek, danak ziran txapel-zurixak. / Aquéllos, todos eran carlistas. Ik. txapelgorri.
txapetan iz. (TE). A las chapas, juego.   "Juego que consistía en tirar dos monedas acopladas a lo alto para ver si quedaban cara o cruz en el suelo" (TE, 687). Maskuelok, txapetan be, tranpia ekixan. / Maskuelo, aun a las chapas, tenía su técnica.
txapiño (sapiño). iz. (ETNO). Chapín, escarpín, tela de hilo que se pone en los pies al calzar abarcas.
txapittula (txapitxula). iz. (ETNO). Choza, cobijo provisional y endeble.
1. txaplata
1. izond. (TE). Sosa, tonta, sin gracia.   Gatzik bakua, ganora haundirik barik berba egitten dabena; neskei esaten jakue (EEE). / "Se aplica a hembras" (TE, 687), "adjetivo que se aplica a hembras" (TE, 653). Txaplata haren esaneri begira bazagoz... / Si estás mirando a los dichos de aquella sosa... Ik. txatxala.
2. izond. (AZ). Impertinente, empalagosa, molesta, habladora. (AZ).   Lotsagabe samarra. (Batez be neskei esaten jakue) (JME).  "Empalagoso, molesto, hablador; se dice más de las mujeres" (AZ, 1044).
2. txaplata
2. iz. (JSM). Trozo, remiendo, petacho.   Adabakiña. Jakiari ukanduetan txaplatak ipiñi biharko detsazuz, harilduta daukazuz eta. Ik. adabakin.
txapligu (txapligo). iz. (TE). Cohete. San Bartolome egunian, txapliuak eta tanboliña Txirixo-kalian. / El día de San Bartolomé, cohetes y tamboril en Txirio-kale. / Ezagun dok Urkiko jaixak dirana, goixeko hamarretatik txapliguak bota eta bota jiharduek eta!. Ik. suzko erroberak.
txapuleros se le ve iz. (ETNO). Txapuleros se le ve [juego].   Buztiñazko bolekin jokatzen zan; neskak eta mutillak. Katillu baten moruan ipiñi; ipurdixa mehia jartzen jakon. Eskuan hartuta esaten zan sí edo no. Botatzen zan. No esaten baeban eta zulua egitten bajakon, bestiak lokatziakin tapau egin bihar ha. Eta ez bazan apurtzen, norberak emon bihar berari zati bat.
txapuzerixa iz. (NA). Chapuza.   Txarto edo erdi-txarto egindako edozer. "Berori" esaten jako ba alkatiari eta... konzejalak, ba, konzejalei ez jakue esan. Eta ertzaiñeri eta guardia-zibillak be "uste" berba eitten jakuen. Oiñ ez da usatzen; oin, dana txapuzerixia..
txar
1. izond. (TE). Malo,-a. Txarra dago arraiñ hori, eta hobe izango dogu katuari emotia. / Ese pescado está malo, y será mejor que se lo demos al gato. / Horixe dok iñondako desio txarra. (Zirik 125). / Ha be ez zonan ba hain gizon txarra. (Zirik 26).
2. iz. (TE). Mal.   "El mal metafísico" (TE, 687). Nundik sortutakua dan edo zergaittik daguan txarra munduan, ondiok zeresana emoten segiduko daben arazua. / De dónde se originó o por qué existe el mal en el mundo, problema que seguirá dando mucho que hablar.
3. iz. (OEH). Cosa mala, lo malo. --Txoriburu askok diñue, liburu onak eta txarrak, danak irakorri bihar dirala. Baiña, nik esango neskixue: [...] danak irakorri bihar badira, perretxikuak pe, onak eta txarrak, danak jan deixezela!! (Zirik 44). / Emaztiak ez zeixan txarrik pentsau, hasarre eitten zetsan askotan. (Ibilt 470). / Egon zaittez ziur zure txarrik ez dorala sinistu. (Ibilt 480).
txarrera hartu. du esap. (TE). Tomar a mal, malinterpretar. Intenziñorik onenagaz esan netsan esan netsana, baiña txarrera hartu zestan. / Lo que le dije se lo dije con la mejor intención, pero me lo tomó a mal. / [...] Zaharrentzat "ikusi juat" eta "ikusi jetsat" gauza bi dira. [...] Hortik pentsau zeike, irakorle, bati esan ezkero: "hire arrebiari ikusi jetsat", txarrera hartu leikiala. (Zirik 31). Ik. txarrera jo.
txarrera jo. esap. (TE). Ir a malas. Txarrera joko bagendu, ha galduta litzateke. / Si fuéramos a malas, aquél estaría perdido. Ik. txarrera hartu.
txarrian. adlag. (TE). A malas, a las malas, por las malas. Onian ona da, baiña txarrian gizon izugarrixa. / A buenas es bueno, pero a malas, es un hombre espantoso. Anton. onian.
txara
1. iz. (TE). Jaral, jaro, monte bajo.   Zuhaixkaz osatutako baso itxixa. Txara asko solo bihurtuta dira, baserri bizitzak gehitzerakuan. / Muchos jarales se han convertido en tierras de labrantío, al aumentar los caseríos. / Guztiz txara zarratu bat. (Ibilt 455).
2. iz. (NA). Mata tupida de pelo.   Ule asko eta edarra, sendua. "Horrek jakan txaria!": "ule ederra" esan biharrian, "txaria", lehenako kostrunbria. Hori ule edarra dakanari esaten jako, ez nere moruko memeluari.
txara huts. iz. (TE). Jaro, jaral. Hango aldia, txara hutsa. / Aquella parte, puro jaral.
txaratsu izond. (TE). Abundante en jaros. Ha sakona, txaratsua dago. / Aquella hondonada, abunda en jaros.
txarbide iz. (TE). Vicio, mal camino, perdición. Nagitasuna dala, esaten dabe Eskriturak, txarbide guztien aitta. / La pereza, dicen las Escrituras, es el padre de todos los vicios.
txargara iz. (ETNO). Variedad de castaña.   Gaztaiña klase eskasa; lokotz bakotxian 10 ale inguru eta oso txikixak. Ik. gaztaiña.
Txaría iz. ber. (AN). Nombre de mujer.   "Emakume izena" (AN).  Charía (EOYE, 1485, 404, or. (JEL)). Charia de Areta (EOYE, 1534, 365. or. (JEL)).
txarol iz. (ETNO). Pavón.   Piezak txarolatzeko taillarra. Armerixako berbia da. Ik. pabonu.
txarola emon. du ad. (ETNO). Pavonar.   Galtzairuzko piezen gaiñazala ugartu ez deiñ, oxido-kapa mehe urdiñ illunez tapatzia. Pabonatzia. Armerixako berbia da. Ik. txarolau, urdiñ-illundu, illundu.
txarolau txarolatze . du ad. (ETNO). Pavonar.   Taillarretako berbia da. Ik. txarola emon, urdiñ-illundu, illundu.
txarrantxa
Anaje Narbaiza
1. iz. (ETNO). Brazo lateral.   Etxian eskeletuan zati bat da. Itxuraz antzerakuak izan arren, eta zutabieri eusteko balio arren, txarrantxak eta besuak ez dauke bixak funziño bat: besuak frontalan pixuari eusten detsa, goittik beherako indarra; txarrantxiak, barriz, angulua mantentzen dau, zutabia aldietara mobidu ez deiñ. Ik. tenteko, habe, frontal.
Oñatiko Liburutegiko taldea
2. iz. (ETNO). Carda para limpiar el lino.   Liñuan prozesuan erabiltzen dan azkenengo erraminttia. Karda haundi bat da, liñua harrotu, gozatu eta harixa apartatzeko erabiltzen dana. Txarrantxiakin liño-azauetatik izpixak etaratzen dira: kirrua (fiña) eta amelutia (takarragua)
3. iz. (ETNO). Cepillo metálico para limpiar a los ganados. Ganauak iñora eruan baiño lehenago, txarrantxiakin ondo garbittu bihar dira, urakin. Ik. karda.
txarri
1. [txerri] . iz. (TE). Cerdo,-a, cochino,-a, puerco,-a, cocho,-a. Txarrixa, basurdian famelixako kidia. / El cerdo es de la familia del jabalí. / Txarri handixe hiltten gendun gaiñera! Hamabi arrukue! Erdibana, Itturraldekuek eta bixok erdibana. Lehelengo batana ta gero bestiana. Ta txarrixe... txarrikixe ona da. Lehenagokuek zer esate eben? Txarrixa hiltten dan astie ta ezkontzeko astie ziela onenak! Txarrixa hiltten zan astien solomue jan ta ona izen be! Txarri odol-hestiekin, ta solomue jan, ta... Gibel-barruek gastau artien, ta gero, ba, urdaixe; ha gitxitxuago. Urdai berdie, baiña txarrixan solomue-ta edarrak izeten die; odolostiek be bai! Hori aste bat edo bixen! Urte guztien hoba! / Txarrixa hildako astia eta ezkondutako urtia. / Semana de la matanza del cerdo y año del matrimonio. "Refrán que compara el primer año de matrimonio con la semana que sigue a la matanza" (TE, 689). / Txerri horrekin izandu dira bi familia partian. (In Zirik 60). Ik. urde, kurrin.
2. [txerri] . izond. (TE). Cerdo,-a, cochino,-a, desaseado,-a, sucio,-a, obsceno,-a.   Persona zikiña; ahozatarra; gaiztua. Lagun artian alkarri txarrixa esatia ez da sarrittan txartzat hartzen. Iñoiz arpegixa garbitzen ez eban txarrixa zan ha gizona. / Era un cerdo que nunca se limpiaba la cara. / Iñor (ez) ha baiño txarrixagorik berbetan. / Nadie tan obsceno como aquél hablando.
txarri eme. iz. (TE). Cerda, marrana. Txikixetatik, txarri eme bat alde batera laga bihar dogu amatzarako. / De los pequeños, debemos separar una hembra para marrana.
txarri-ama. iz. (ETNO). Cerda con crías, cerda madre.
txarri-bedar. iz. (ETNO). Sanícula. (Sanicula europaea). Ik. ur-bedar.
1. iz. (TE). Oreja de cerdo.   "Porción de la matanza" (TE, 688).
2. iz. (ETNO). Embutición defectuosa.   Enbutiziño txar baten formiari deitzen jako holan. Taillarretako berbia da. Hónek rodilluok ondo dagoz baiña txarri-belarri bat edo beste urten detse. Itxuria danez arra moztu edo egin da.
txarri-buru. iz. (TE). Cabeza de cerdo.   "porción de la matanza" (TE, 688). Txarri-buru erdi erosi dot, baberi sartzen juateko. / He comprado media cabeza de cerdo, para ir metiendo al puchero.
txarri-erregalo. iz. (ETNO). Porción de la matanza que se regala.   Txarrixa hildakuan auzo eta senide batzuei emoten jakuen zatixa: odolostiak, solomo zatixa, urdaixa... Aurten be txarri-erregalua bialdu dabe, odolostiak eta urdaixa. / Barrundikuak txarri-erregalua bialdu dabe.
txarri-galdara. iz. (ETNO). Caldero en el que se prepara la comida para el cerdo.
txarri-gibel. iz. (TE). Hígado de cerdo.   "porción de la matanza" (TE, 688). Txarri-gibela saltzailliak eruan dau, burdixan ekarri biharran ordez. / El hígado se lo ha llevado el vendedor, a cambio de haberlo tenido que traer en el carro.
1. iz. (TE). Colmillo saliente.   "Dícese del colmillo que viene saliente por defecto de naturaleza" (TE, 687). Horrek txarri-hagiñok atara ein biharko dittuzu. / Tendrás que extraer esos colmillos salientes.
2. iz. (ETNO). Elevador de martillos de expulsión.   Expulsorian kolpekarixak jasotzen dittuan piezia.
txarri-hanka. iz. (TE). Pata de cerdo.   "Porción de la matanza" (TE, 687). Eruaixozu txarri-hanka bat eta odolostia abade jaunari, txarri-hiltzia izan dogunetik. / Llévale una pata de cerdo y una morcilla al señor cura, ya que hemos tenido matanza.
txarri-hazte. iz. (TE). Crianza de cerdo. Txarri-haztiak, jatekua erosi bihar badozu, ez dauka konturik. / El criar cerdo, si tienes que comprar la comida, no tiene cuenta.
txarri-hiltze. (txarri-hiltte). iz. (TE). Matanza del cerdo. Oingo astian txarri-hiltzia dogu etxian. / Esta semana tenemos matanza en casa. / Gure semiek kazari batzuk dira. Ta txarri hiltzie behintzet, ta... "Hori geuk tiruakin past! hilko dogu ta kitto!" Agindu detsagu ta "brast!" eindde bai, baiña ja-ta odol dana kanpora! Harek kitto! Orduantxe gure odolostiok jun zien Tetuanera! Akabo!. Ik. txarriboda.
1. iz. (TE). Comida para cerdos.   "Lo que se cuece para los cerdos" (TE, 688).
2. iz. (TE). Bazofia, comida basura. Hau ez da kristauentzako janarixa, baizik txarri-jatekua. / Esto no es comida para cristianos, sino para cerdos.
txarri-korta. [txerri(-)korta] . iz. (TE). Cochiquera, pocilga. Ez da hau kristauentzako etxia; hau txarri-kortia da. / Esta no es habitación para personas; es una cochiquera. / Haragillia aizto zorrotzakin eta emaztia galdara haundixagaz
heldu ziran txarri-kortara. (Ibilt 462). Ik. txarritoki, arditoki, ardikorta, korta.
txarri-min. iz. (TE). Lengua de cerdo.   "Porción de la matanza" (TE, 688). Txarri-miña, iraun eraitzeko, gatzakin gertatzen da. / La lengua de cerdo, para que aguante, se prepara con sal.
txarri-onrak. iz. (NA). Banquete de matanza de cerdo. Ik. txarriboda.
txarri-urde. izond. (TE). Cochino cerdo.   Antxiña insulto bezela erabilia (JME). / "Pleonástico que se dice así para acentuar el calificativo de cerdo" (TE, 689). Egunaz zalduna; gabaz txarri-urdia. / De día caballero; de noche un puerco. / Bere diru guztiegaz, janzten, jaten eta berbetan, txarri-urde bat zan. / Con todo su dinero, en el vestir, en el comer y en el hablar era un cerdo.
txarriboda iz. (NA). Matanza del cerdo y banquete que se celebra por ese motivo. Txarri barrixa ekarri dozue? Koño! alegratzen naix! atzera be txarribodia dakau!. Ik. txarri-onrak, txarri-hiltze.
txarridun iz. (TE). Tratante de cerdos, vendedor,-a de cerdos. Txarriduna agertuko balitza, esaixozu bihar dogula bat hazteko eta gizentzeko. / Si apareciera el tratante de cerdos, dile que necesitamos uno para criar y engordar.