Eibarko euskara hiztegia
O LETRA
okozpe
[kokospe]
(okotzpe).
iz.
(
TE).
Parte inferior de la barbilla,
papada.
Okotzpian eukan, ahuntzen antzera, bizar luzia. / A la manera de las cabras, tenía bajo la barbilla, largas barbas.
okozpeko intxaur.
[kokospeko intxaur]
.
iz.
(
TE).
Nuez [del cuello].
Berbetan zanian, gora eta behera ibiltzen jakon okotzpeko intxaurra. / Cuando hablaba le andaba arriba y abajo la nuez de la garganta.
okozpeko
[kokospeko]
(okotzpeko).
iz.
(
TE).
Golpe en la barbilla,
golpe en la papada.
"Golpe bajo la mandíbula" (TE, 588).
Okotzpeko batekin eratxi eban kontrarixua. / Con un golpe bajo la quijada derribó a su contrario.
okulta
iz.
(
ETNO).
Escopeta de platinas.
Txispadun eskopetia.
Ókultak txispadunak dittuk.
ola
iz.
(
TE).
Ferrería,
taller,
fábrica.
"Obrador y también artefacto o aprovechamiento de agua" (TE, 589). / "Burdin-minerala landu eta burdiñia lortzen zaneko antxiñako lantegixa. Jeneralian burdiñia egitteko lantegixak edo burdiñolak. Agorrolak eta haizeolak (mendixetakuak) zeharrolak (urez mogitzen ziranak)"(ETNO).
Hau oiñ erreta agertzen dan etxia, olia zan. / Esta casa que ahora aparece incendiada, era un taller o fábrica. /
Ondo diñozu; heldu gara olara, eta eukiko dozu zer ikusi eta zeri berba egiñ. /
Atzenengo, holatxe sailkatzen ziran: ola-nagusixak edo zeharrolak eta ola-txikixak edo olatxuak.
Ik.
burdiñola,
zeharrola,
haizeola,
agorrola.
Toponimixan ugeri erabilli izan da, bigarren elementu moduan: "En palabras compuestas denota unas veces el lugar en que se trabaja el material a que se refiere el miembro antecedente, y otras, artefacto de la clase que asimismo determina el antecedente" (TE, 589): "Egurrola, Arriola, Burdiñola. Aixola, Urola, Mandiola, Mutiola, Gisasola" (TE, 589)."-ola guztiak ez dira fábrica, toponimian behintzat; lekua, borda... ere izan leizke. cf. Urkiola, Gisasola, hemen -ola etxola izan leike" (AN).
ola nausi.
[ola nagusi]
(ola nagusi).
iz.
(
ETNO).
Ferrería mayor.
Olak honetara sailkatzen ziran: ola nagusixak edo zeharrolak, eta ola txikixaguak edo tiraderak, eta ola txikixenak edo olatxuak.
Ik.
zeharrola,
tiradera,
olatxo,
ola txiki.
ola txiki.
iz.
(
ETNO).
Ferrería menor.
Ola nagusixa baiño txikixagua eta tiraderian neurri bardiñeko burdiñolia.
Eibarren 1752xan, ola bi egozen: bata ola nagusixa eta bestia txikixagua (tiradera / olatxo), bixak Salvatierrako Kondianak.
Ik.
tiradera,
zeharrola,
olatxo.
olatxo.
iz.
(
ETNO).
Ferrería menor.
Ola txikixen artian txikixenak, tiraderak baiño txikixaguak ziran.
Burdiñazko pieza zehia lantzen zan olatxuetan, goldiak, perrak..., baiña tiraderak ugarixago ziran pieza zehia be lantzen zeben-eta.
Ik.
zeharrola,
tiradera,
ola txiki.
olagarro
iz.
(
TE).
Pulpo.
Olagarrua erreta jaten dabe sardaunteixetan. / El pulpo se come asado en las sidrerías.
olagizon
iz.
(
ETNO).
Ferrón.
Olako bihargiña. Mogelen olan lau bihargiñ: ijelia (ola-burua), urtzaille bi eta gatzamallia.
Nun lo egitten dabe eta noiz olagizon hónek?. /
Olagizonak eta errementariak, prakatxu zaharrak eta begiak gorriak. /
Mende hasiera arte egon izan da Eibarren "Olagizongua" deitzen zan etxe bat.
Ik.
gatzamaille,
urtzaille,
ijela.
olajaun
iz.
(
ETNO).
Patrón de la ferrería,
jefe de ferrones.
Eta zenbat enparetan jakue olajaunei gauzak zuzen badabiz? Asteazkenian daukee edanaldi bat (ardaua) olajaunan lepora, eta noiz edo noiz, zu eta ni orain legez etorritta, zerbaitt emoten deutsenian euren izenian edateko.
olata
(oblata).
iz.
(
TE).
Oblea,
oblata.
"El pan que se ofrecía en la sepultura simbólica del familiar fallecido, en la iglesia, durante el año que seguía al óbito" (TE, 581), "Torta de pan para ofrendar en la iglesia a la intención de los muertos" (TE, 589).
Oblatia jasotzen zan abadiantzat. /
"-Ogirik eta andrarik bage izan laikiala deitxozu gizona, Joxe Manuel, zuk hainbeste ume izan dittuzunorrek?", "-Bai, abade jauna; olatiakin eta loibatzakuagaz". Agiñako San Migeletan pasautako ipoiña.
Ik.
asiento.
olatu
iz.
(
TE).
Ola.
Itsas gaiñian haixiak eitten daben bultziagaz sortutzen dira olatuak. / Con el empuje de los vientos sobre el mar se forman las olas.
olatu bizixak.
iz.
(
TE).
Mar picada,
mar revuelta,
marejada,
marejadilla.
Itsasua harrotua daguanian izaten diran olatuak.
Olatu bizixak dagoz gaur igarirako. / Hoy está la mar picada para nadar.
Pluralian erabiltzen da.
Olerria
[Olarreaga]
(Elorria, Olaerreaga).
l. iz.
(
TE).
Olarreaga (lugar).
Eibarko urteeran dago, Bizkairutz.
Olerrian dogu gaur afarixa hogei lagunek.
olgetan ibili
(olgetan ibilli).
esap.
(
TE).
Andar de broma,
bromear,
divertirse.
Olgetan ebizela, benetara jo eben eta hasarratu ziran betiko. / Estando bromeando, comenzaron de veras y se enfadaron para siempre.
Ik.
txantxetan ibili / egon,
apropos.
olixo
[olio]
(orixo).
iz.
(
TE).
Aceite.
Hamaika bidar, olixua karu eguala eta, nere perretxikuak juan ziran ostera. / No pocas veces, a pretexto de que el aceite estaba caro, mis setas fueron al corral. /
Orixua, koipia baiño merkiago erosten da. / El aceite se compra más barato que la manteca. /
Olixua ta biñagria, botilla baten sartu arren ezin alkartu. (Zirik 120).
olixo mehe.
(orixo mehe).
iz.
(
NA).
Aceite de girasol,
aceite fino.
Orixo mehiakin prejidizuz patatak.
olixo merke.
(orixo merke).
iz.
(
NA).
Aceite fino,
aceite de girasol.
Patatak prijidizuz orixo merkiakin.
olixo-aza.
(orixo-aza).
iz.
(
ETNO).
Cocido a base de berza y cerdo.
Behin baten amamakin juan pelegrinaziñora, eguna pasau edarki hantxe, eta bazkaltzen, olixo-azatan baria azaldu jakun!. /
Gabonetan, ba, orixo-azia, eta bakillaua be bai, eta intxaur-saltsia.... Eta horretxek gauzok.
olixontzi
[oliontzi]
.
iz.
(
TE).
Aceitera.
Ekarrirazu hona olixontzixa. / Tráeme acá la aceitera. /
Hartik olixontzixa eta makiñak koipeztixak.
olmo
iz.
(
ETNO).
Olmo.
(
Ulmus glabra, Ulmus minor).
Ik.
zumar.
Jatorrizko izena zumar izan arren, gaur egunian erderazko mailleguak leku haundixa jan detsa.
olo
1.
iz.
(
TE).
Avena.
(Avena sativa).
"Avena, pero como ordinariamente no se cultiva en nuestros términos, he oído usar esta voz genéricamente por las gramíneas del monte" (TE, 591).
Ota artian ernetzen zan olua. /
Oilluari ulua, astuari lastua. /
Bai, olua da-ta! Olua, garixa moduan eitten danori. Baiña hau da olo gaixtua. Hau da garixan artian urtetzen ebana, silbestria, balio ez dabena zertzeko. Garixa eitten zanian, garixan tartian banakia urtetzen zeban ta hau batu ein bihar ixaten zan aurretik, "ta-ta" garixan zabaldu ez dein; ostian, hau zabaldu eitten da soluan ta txarra da.
2.
iz.
(
ETNO).
Gramínea (nombre genérico).
Graminea guztiendako erabiltzen dan izena.
olo gaizto.
iz.
(
ETNO).
Avena silvestre.
(
Avena fatua).
on
1.
izond.
(
TE).
Bueno,-a.
Ona, bat bakarrik dala erantzun zetsan Jesusek gazte bati: Zeruko Aitta. / Bueno, contestó Jesús a un joven, uno sólo: el Padre del Cielo. /
Gure etxeko jabia ona da. / Nuestro dueño de casa es bueno. /
Txarra ez, baiña on-ona bez. / Malo no, pero tampoco muy bueno. /
Honetan, bururatu jakon asmu on bat. (Zirik 103).
/
[Kuadrua] Hire sentimentueri holako bihozkadia emoteko on-ona izan bihar. (Zirik 17).
Goi maillarako errepetiduta be erabiltzen da: on-ona. "Bueno con aumento o reiteración mayorativa. Muy bueno" (TE, 598).
2.
izond.
(
OEH).
Bueno,-a exclamativo con sentido irónico.
Ona dok ba bera isilik egoteko!
/
Nik egin juat ona!
/
Ointxe ikusiko dozue zer dan ona!
/
Onetik librau haiz; eztakik asko! (Zirik 35).
3.
izond.
(
OEH).
Bueno,-a,
grande,
abundante.
Poztu zan [...], autu honetan senarrari ziri on bat sartzeko aukeria ikusirik. (Ibilt 457).
4.
iz.
(el) bien.
Idea edo izaki abstraktua: ona, txarran kontrakua.
[Abadia] ona ta txarraren ejenpluak ipintzen hasi zanian [...]. (Zirik 44).
/
Eta nik, ez doranonek Bedorren ona baiño, [...]. (Ibilt 479).
on biharreko.
[on beharreko]
.
esap.
(
TE).
Beneficio.
Eskolia, on biharrekua gurasuendako eta umientzat. / La escuela es un beneficio para los padres y los hijos.
on billa, on billa, bonbilla.
esap.
Perder la ocasión por insistir en busca de lo perfecto.
On billa, on billa, bonbilla, esaten dan moduan, eta hor, mutil zahar geldittu da.
/ En busca de lo perfecto sin parar, y mira, ha quedado solterón. /
On billa, on billa, bonbilla.
/ Se dice de la posibilidad de perder en busca de lo mejor
on egin.
dio
ad.
(
TE).
Hacer bien,
sentar bien,
ser (algo) de provecho,
ser (algo) útil.
Zenbat gauza dira botikan on eitten dabenak? / ¿Cuántas cosas hay en la farmacia que hagan bien? /
Ardau apur honek on ein desta. / Este poco de vino me ha sentado bien. /
-Zer dozu? -Jan dogun arraiñak onik eiñ ez. / -¿Qué te pasa? -Que no me ha hecho bien el pescado que hemos comido. /
Ikustiak be, ez desta onik eitten. / No me hace bien ni el verlo.
Ik.
onik egin ez.
Ezezkuan be erabiltzen da: "(...) onik eiñ ez", "(...) ez desta onik eitten" aurreko adibidietan ikusi leikenez.
on-egin.
iz.
(
OEH).
Beneficio,
favor.
Bere on-eiñan sarixa izan zan. (Ibilt 465).
ona.
zenbtz.
(
AN).
Mucho,
muchísimo.
Asko. / Recalca o magnifica lo que dice el verbo principal.
Hori narrastu dok ona! / ¡Cómo ha envejecido ése!
ona egin.
du
ad.
(
TE).
Hacer el bien.
Ona eiñak ez dauka damurik. / El bien hecho no da lugar a arrepentimiento.
onaldixa erabili.
esap.
(
TE).
Estar de buen humor,
estar de buenas,
estar de buen temple.
Onaldixa darabill uezabak. / El patrón está de buenas.
1.
[onenean]
.
adlag.
(
TE).
Acaso,
a lo mejor.
Baserriko burubidia, sei hillabeteko lanak, onenian, ordubetian galdu txingorrada bategaz. / El destino del labrador es perder a lo mejor las labores de seis meses en una una hora, por culpa de una granizada. /
Onenian egixa izango da esan dabena, guzurra esatia ahaztu jakolako. / Acaso sea verdad lo que ha dicho, por haberse olvidado de mentir.
2.
[onenean]
.
adlag.
(
TE).
En el mejor de los casos.
Erremedixo horren ona, onenian, kalterik ez eittia. / Lo bueno de esa droga, en el mejor de los casos, que no haga daño.
3.
[onenean]
.
adlag.
(
OEH).
En lo mejor.
Jaixa ez zan oindiokan amaittu eta jolasak onenian irauntzen eban. (Ibilt 490).
/
Artian, jolasak onenian irauntzen eben Jauregiko (areto) nausixan. (Ibilt 488).
1.
postp.
(
OEH).
Para bien de,
para provecho de.
Parkatik, baiña bixon onerako ein juat. (Zirik 18).
2.
adlag.
(
OEH).
Para bien.
Baiña, Jaungoikuari eskerrak, azkenian [...] guztia izan zan onerako.
(Ibilt 474).
3.
izlag.
(
TE).
De bien,
buena persona.
Gizon onerakua jatzu uezaba. / Tu patrono es hombre de bien. /
Kristau onerakua zanetik erremedixua guran lehenago, haren zorokerixia mendakatzia baiño. (Ibilt 463).
onian.
[onean]
.
adlag.
(
TE).
A buenas,
a las buenas,
por las buenas.
Onian dana ataratzen jakon; txarrera ezer bez. / A buenas se le sacaba todo; nada a malas.
Anton.
txarrian.
onian edo txarrian.
[onean edo txarrean]
.
esap.
(
TE).
A buenas o a malas.
Onian edo txarrian ekarrizu nere aurrera!
/ A buenas o a malas tráele ante mí!
onian egon.
[onean egon]
.
(
OEH).
(estar) sosegado,-a,
tranquilo,-a,
sin perder el control.
[Alboko gelan] ebillen dukia harutz-honuzka nasai, berriz bere onian zanetik. (Ibilt 488).
Aurretik nere, bere... dittuala.
onik egin ez.
(egin ez onik).
dio
ad.
(
TE).
Sentarle mal alguien o algo.
Personaren edo gauzaren batek kalte egin. / "Loc. verbal para significar que una persona no es grata o una cosa hace daño" (TE, 308).
Haretxek gizonak ez desta onik eitten ikustiakin bakarrik. / Aquel hombre, con sólo verle me pone malo. /
Ardauak es desta eiñ onik. / No me ha sentado bien el vino. /
Euzkixa larregi hartzian ez detsa onik eiñ. /
Dagon hotzonekin errekan ikustiak ez jestak onik eitten eta urteik urten, neu begira egoten geixotu baiño lehen. (Zirik 36).
Ik.
on egin.
ontzat hartu.
du
esap.
(
OEH).
Dar por bueno,-a,
aceptar,
aprobar.
Orduan, gaitzizena ontzat hartzen ez eben guztieri adarjotze gehixago eitten ei zetsen. (Zirik 91).
onuts.
[on huts]
.
izond.
(
TE).
Buenazo,-a.
Onutsa onutsa, kakutsa.
/ De bueno bueno, tonto. /
Baiña, ziur nagon ha on utsa zeruetan izango dala. (Zirik 27).
Ik.
kakuts,
huts.
Oñati
l. iz.
(
TE).
Oñate (municipio).
Oñatiko kaztaiña heziagaz eindako zaria. / Una cesta fabricada con castaño verde de Oñate.
ondarri
iz.
(
JSM).
Canto rodado pequeño.
Ibaietako legar zehia.
Ondarrixan gaiñian ortozik ibilli zan eta ebagixa eiñ eban hankazpixan.
Ondarrua
[Ondarroa]
.
l. iz.
(
TE).
Ondarroa (municipio).
Ondarruara goiaz Andramarixetan.
ondasarda
iz.
Epecie de sostén de la rueda.
Errotetan (...) "Más de dos maderas para sostener la rueda que se dize ondasardia" (EOYE, 1522, 137. or. (JEL)).
ondasun
1.
iz.
(
TE).
Bien.
Osasuna bai ondasuna, eta ez dirua. / La salud es riqueza que no el dinero. /
Osasuna, munduko ondasuna.
/ La salud es lo primero.
2.
iz.
(
TE).
Bien,
hacienda,
riqueza,
fortuna.
Ondasunen ondoren, gizonak mundu guztia aztartu dau. / El hombre ha hurgado todos los rincones de la tierra en busca de las riquezas. /
Norendako ete dira haren ondasunak? / ¿Para quién serán sus bienes?
Normalian pluralian.
ondiok
[oraindino]
(oindiok, onddiok).
adlag.
(
TE).
Todavía,
aún.
Oindiok ez ditturaz zorrak ordaindu. / Todavía no he pagado mis deudas. /
Ondiok estudixuetan dabill. / Todavía sigue en los estudios. /
Dudan zare oindiok! (Zirik 64).
/
Gizon zelebre hau ondiok eibarren bizi da. (Zirik 89).
/
Baiña Dukesia, Zaldunan talaixan, zein oindiok festara heldu ez zanez [...]. (Ibilt 486).
/
Ondiok gehixago mintzen eban bere maittia ete zan kulpagarri pentsatziak. (Ibilt 486).
Gehixen, ondiok formia erabilli izan da Eibarren, / "Comunmente" (TE, 585).
oindio be.
[oraindino ere]
(oindiok pe).
esap.
(
OEH).
Todavía.
Kriarak geldittu barik abasto emon eziñik dabillaz da hi oindiok pe triste hago. (Zirik 70).
/
Oindiok be konturatuko ez balitza bezela. (Ibilt 459).
ondiokan.
(oindiokan, onddiokan).
adlag.
(
TE).
Todavía,
aún.
Millaka urte batzuen ostian, badira ondiokan gure artian esanak, ohitturak eta trepetxuak beti lehenak diranak. / Después de algunos miles de años, hay todavía entre nosotros dichos, costumbres y útiles que siempre son los mismos. /
Oindiokan bertan irauntzen dot. / Todavía permanezco en el mismo lugar. /
Ondiokan ez da etorri. /
Jaixa ez zan oindiokan amaittu. (Ibilt 490)
-an- dakan formia ez da Eibarren gehixen erabiltzen dana.
ondiokuan.
[oraindinokoan]
(oindiokuan).
adlag.
(
TE).
En lo que va hasta ahora,
hasta la fecha,
todavía,
aún.
Ondiokuan ez da agertu beste bat ha lakua. / Todavía no ha aparecido otro igual que aquél. /
Oindiokuan behin be (ez dau) galdu harek iri-probarik. / En lo que va hasta ahora, ni una vez ha perdido aquél ninguna prueba de bueyes.
1. ondo
1.
adlag.
(
TE).
Bien,
buenamente.
Ezkondutako andren zeregiña, gizona ondo konpontzia. / Deber de las mujeres casadas, traer compuesto al marido. /
Beti-ondo da Ermuko baserri baten izena. /
[Lorak: eskupeteri eitten jakuezen dibujo apaingarrixak] Neguan zelan nahi dozuz ba udabarriko lorak eittia? Gaiñera, zertarako ondo ein; ondo-ondo eingo banittuke, benetako lorak diralakuan konejuren batek jango littuke-ta? (Zirik 13).
Ik.
ongi,
ongietorri.
Ondo da Eibarko forma arrunta, ez ongi.
2.
adlag.
(
OEH).
Bien,
muy.
[...] herriko akabatzaille ondo ezagunak. (Zirik 83).
/
Biziotxoren batzuek izanarren ondo gizon ona zonan. (Zirik 27).
2.
iz.
(
OEH).
Zona contigua,
lado.
ondo baiño hobeto.
esap.
Mejor que bien.
Ondo baiño hobeto bizi naiz, erretirua hartu nebanetik.
/ Vivo mejor que bien desde que me jubilé.
ondo be ondo.
[ondo ere ondo]
.
esap.
(
OEH).
Muy bien,
mejor imposible.
Lehelengo tantuetan ondo be ondo jokatu eban. (Zirik 30).
ondo egin.
du
ad.
(
OEH).
Hacer (el) bien,
bien hecho.
Ondo eiña, sutan badot miña, Ebanjelixoko aberats gaiztuak infarnuan bezela! Ondo eiña milla bidar, arranuak zatika jan bihar banabe! (Ibilt 488).
1.
esap.
(
TE).
Sentirse mal.
Ondo ez bazagoz, juan zaittez etxera. / Si no te sientes bien, vete a casa.
2.
esap.
(
TE).
No estar en lo cierto,
estar confundido.
Zuk esan dozun gauzan ez zagoz ondo; egixa beste modu batera da. / En lo que has dicho, no estás en lo cierto; la verdad es de otro modo.
ondo hartu.
du
ad.
(
TE).
Acoger bien,
recibir bien.
Hainbeste urtiango seme aritxalarixa gurasuak ondo hartu eben itxuli zanian. / Al hijo pródigo de tantos años los padres le acogieron bien a su vuelta.
ondo hazi.
izond.
(
TE).
Bien criado,-a,
de buena educación.
Ume ondo hazixa, bizi guztirako irabazixa. / Hijo bien criado, beneficio para toda la vida.
ondo jausi.
esap.
(
TE).
Caer bien,
sentar bien,
quedar bien (algo),
agradar (algo).
Ondo jausi jako esan detsazuna. / Le ha caído bien lo que le he dicho. /
Jakia ondo jausten jatzu; ez hala be frakak. / La chaqueta te cae bien, pero no así los pantalones
ondo zaindu.
esap.
(
TE).
Administrar,
gobernar.
Ondo zaindutako irabazi laburra hobe da, zaindu bako irabazi haundixa baiño. / Vale más una modesta ganancia administrada, que no una mayor de la que no se cuide.
ondo-egin.
iz.
(
OEH).
Buena obra,
buena acción,
favor,
bien hecho.
Ez neban iñoiz buruan erabilliko [...] garbatu biharrik izango nebana nere ondo-eiña. (Ibilt 479).
onduen.
[ondoen]
.
adlag.
(
OEH).
(lo) mejor,
(lo) más,
buenamente.
Berba honegaz dukia nasaittu zan biziko onduen. (Ibilt 483).
2. ondo
ondoko.
izlag.
(
OEH).
De al lado de,
próximo,-a,
contiguo,-a,
adjunto,-a.
Ohe bigun goxuan etzin zan gure Pernando, sukalde ondoko kuarto batian. (Zirik 118).
ondotik.
postp.
(
OEH).
De cerca.
Bentana ondotik erretirau heike. (Zirik 79).
/
--Telebisiñua be edozein etxetan dagok. --Oiñezkero hemen be laster izango juagu, --diño beste batek ondotik. (Zirik 22).
1.
[ondoan]
.
postp.
(
OEH).
Al lado (de),
muy cerca (de).
Jarri zaitte nere onduan.
2.
[ondoan]
.
postp.
(
OEH).
En comparación (a),
al lado (de).
[...] emakume bat, zeiñen onduan Dukesian eta bere inguruko Dama guztien edertasuna ezer be ez zala. (Ibilt 481).
/
Hire onduan txikixa dok ha.