Logo Eibarko Udala

N LETRA

narrutu
1. narrutze . du ad. (NA). Despellejar, quitar la piel.   Hildako animalixei narrua kentzia: konejuei, bildotsei... Eta bildotsa zeiñek narrutu bihar dau?.
2. narrutze . du ad. (JME). Desplumar, dejar sin blanca.   Xemeiko barik laga. Argixa zan jokuan, baiña majo narrutu dabe oinguan. Ik. narrugorrittu, xemeiko barik, narrua kendu.
nasai
1. adlag. (TE). Holgado,-a, holgadamente, tranquilo,-a, , tranquilamente. Nasai agertzen zan eukazen aberastasunekin. / Se encontraba holgado con los bienes que tenía. / Egon hari nasai. (Zirik 71). Ik. zabal.
2. adlag. (TE). Suelto,-a, flojo,-a, con holgura. Nasai dator ziri hau. / Este pasador viene flojo.
3. izond. (TE). Tranquilo,-a, sosegado,-a, reposado,-a.   Esangura figuradua dauka. Ez dot ikusi gizon nasaixagorik ha baiño. / No he visto persona más tranquila que aquélla. Ik. trankil, tenplau, mantso, baketsu, bakerako.
4. izond. (TE). Ancho,-a, holgado,-a, suelto,-a, flojo,-a, desahogado,-a. Oiñ eregi daben bidia nasaixa da. / El camino que ahora han abierto es ancho.
nasai asko. adlag. (OEH). Tranquilamente, holgadamente. Bestiak nasai asko esan ei zetsan. (Zirik 46).
nasaigarri izond. (TE). Tranquilizador,-a, tranquilizante, relajante. Gaur han erabagi dana, munduantzat nasaigarrixa. / Lo que hoy se ha resuelto allí es tranquilizador para el mundo.
nasaittasun [nasaitasun] . iz. (TE). Tranquilidad, calma, sosiego, alivio, desahogo, paz. Orduan ahalegindutako alkartasunak ekarri dabe mundura nasaittasun apur bat bihargiñendako. / Las uniones que entonces se procuraron han traído al mundo un poco de holgura para los trabajadores. Ik. poz, kontentuz.
nasaittu
1. nasaitze [nasaitu] (nasaittutze) . du ad. (TE). Tranquilizar(se), aliviar(se), calmar(se), relajar(se).   Larrittasuna, kezkia, estuasuna gitxittu. Gerria amaittu zanian, nahiz galdu, nasaittu giñan. / Cuando terminó la guerra, aunque derrotados, nos sirvió de tranquilidad. / Ameriketara heldu giñanian, ha zan nasaitzia! / Cuando llegamos a América, ¡qué tranquilidad! / Berba honegaz Dukia nasaittu zan biziko onduen. (Ibilt 483). / Gure Pernando urtebeterako nasaittuko ahal zan. (Zirik 50). Anton. estutu.
2. nasaitze [nasaitu] (nasaittutze) . du ad. (TE). Ensanchar, soltar(se), aflojar(se), distender(se).   Estutasuna gitxittu; zabaldu. Bihar eban zubi harek apur bat nasaittutzia. / Ya necesitaba aquel puente que fuera ensanchado un poco. / Oingo aldi guztian kaliak nasaitzen dihardue. / Esta temporada están ensanchando las calles. Anton. estutu.
3. nasaitze [nasaitu] . du ad. (ETNO). Hinchar(se).   Egurrak bere bolumena, buelua, haztia. Ohol sikua umedadiak hartzen bajok nasaittu egitten dok. Ik. eregi, kipula, hazi, harrotu.
Natibittate [Natibitate] (Natibitxate). iz. (TE). Natividad.   Abenduaren 25a. / "Fiesta de la Natividad" (TE, 572). Natibitxate biharamonian jaixo zan gure txikiña.
naturaleza iz. (TE). Naturaleza. Berezko dana eta honen zergaittixa da Naturalezia esaten doguna. / A todo lo que es de por sí y a sus causas, llamamos Naturaleza.
nausi
1. [nagusi] . iz. (TE). Jefe,-a, patrón,-a, superior,-a.   Etxe, erakunde, talde, lantegi edo taillar bateko burua edo jabia; lehentasuna dabena, agintzen dabena, agintarixa. Gure lanteiko nausixa, gizon ona da. / El jefe de nuestro taller es buena persona. / "Pelotia" eitte alde, bere lagun bati esan zetsan eruateko ha aingiria fabrikako nausixari. (Zirik 101). / [Etxekoandra bat] nausi eskubide guztiak zittuana bere etxian. (Ibilt 465).
2. [nagusi] . izond. (OEH). Principal, mayor, general, superior,-a. Estuasunian, deittu bihar izan zetsan [...] Nafarruako erregiñan botikarixo nausi lehelenari. (Ibilt 473).
3. [nagusi] . izond. (TE). Mayor, de más edad, primogénito,-a.   Adiñez lehelengua dana; zaharrena. Hau da famelixako nausixa, baserrixan geldittuko dana. / Éste es el mayor de la familia, que habrá de suceder en el caserío. / Handik lasterrera, basarriko seme nausixa jetxi zan botikara atia bizkarrian zeroiala. (Zirik 81). Ik. nausin.
4. [nagusi] . izond. (NA). Mayor, anciano,-a, viejo,-a.   Adin haundikua, zaharra. Gaztia danian ba "txintxua" esaten da; eta gero persona nausi batgaittik berba eitten danian ba "ha zintzua zan" ero...
5. izond. (JME). Mayor de edad.   Adiñez heldua. Nausixak bakarrik pagatzen dabe, umiak ez. / Pelikula hori nausixendako da.
6. [nagusi] . izond. (TE). Mayúscula.   (letra)larrixa, maiúskulia. Hasierako 'peia', nausixa eta apainduz beteta eiñ eban. / La 'p' del comienzo la hizo mayúscula y llena de adornos.  Gitxi erabiltzen da; pe letrian sarreran darabil TEk izenondo hau, baiña ez detsa sarrerarik egin.
nausi izan / jarri. [nagusi izan / jarri] . du esap. (OEH). Ser el/la que manda, ser el/la mejor, poner(se) por encima. Foballian Bartzelona eta pelotan Irujo dira nausi. / Ikusi diat jarri haizala, bertso lanean nagusi. (In Zirik 96).
nausin [nagusien] (nausixen). izond. (TE). El mayor, la mayor, primogénito,-a.   Adiñez zaharrena. Zu nausiña izanda, bestieri gaizki erakusten diharduzu. / Tú que eres el mayor estás enseñando mal a los demás. / Jauregixan [...] bere seme nausiña bere ondoren jaun izteko bide onian. (Ibilt 490). Ik. nausi.  Mugatuan: náusiña (náusixena).
nausintasun [nagusientasun] (nagusintasun). iz. (TE). Primogenitura. Esauk saldu zetsan Jakoberi bere nausintasuna, jatordu bateko kontentu argalan ordez. / Esaú vendió a Jacob su primogenitura por el flaco gusto de una hora de comer.
naziño [nazio] . iz. (TE). Nación. Herrixa, probintzia eta naziñua.
neba iz. (NA). Hermano, de mujer. Ik. neba-arrebak.  Ez da Eibarren erabiltzen. Eibarren gizonezkuana izan edo andrazkuana izan anai esaten da, eta mugatzailliaz anaia.
neba-arrebak iz. (TE). Hermanos de ambos sexos. Ik. anai-arrebak, neba.  Eibarren anai-arrebak adieria erabiltzen dogu.  AZ: "los hermanos de ambos sexos (De neba + arreba)".
negar
1. iz. (TE). Llanto, llanto, sollozo. Mundu honetan negarra ez dogu urriñ onenian be. / En este mundo el llanto nos sigue de cerca aun en lo mejor.
2. iz. (JSM). Lamento, queja.
negar egin. du ad. (TE). Llorar. Negar eittia ez da itxuria gizonian; baiña zergaittik badago ez eittia, itxura gitxiagokua. / Llorar no parece bien en el hombre, pero el no hacerlo habiendo causa parece menos bien. / Emon zestan zartadiakin nola ez najuan ba negarrik egingo? (Zirik 17). / Negar haundixak egin da gero, ogeratu zan gaitzen bat baleu letz. (Ibilt 478). Ik. malkuak urten.
negar erain. [negar eragin] . dio ad. (TE). Hacer llorar, provocar el llanto. Emotian hartzian baiño zorion gehixago dagon bezela, negar eraittian astuntasun asko haundixagua dago negar eittian baiño. / De la misma manera que hay más ventura en dar que en recibir, hay mayor carga en hacer llorar que en llorar. / Kuadro galanta zuan da nahikua negar erain jestan... (Zirik 16). Ik. malkuak atara.
negar erreza euki. esap. (TE). Tener el llanto fácil. Negarra erreza dabenak Jaungoikuagandik dabe hau, bihotzan bittartez, . / Los que tienen fácil el llanto lo deben a Dios mediante el corazón.
negar-malko. iz. (TE). Lágrima. Hari bere tristurak entzun , eta negar-malkuak etortzen jatazen begixetara. / Oyéndole sus tristezas, las lágrimas acudían a sus ojos. / Besarkatzen eban senarra negar-malkoz arpegixa bustitzen zetsala. (Ibilt 485). Ik. malko.
negar-muzkurixo. [negar-muzkurio] . iz. (TE). Lloriqueo, sollozo. Negar-muzkurixuetan dago egun guztian ume koittau hori. / Esa pobre criatura está lloriqueando todo el día.
negarrak urten. [negarrak irten] . dio ad. (TE). Saltar las lágrimas. Zeiñi negarrak ez urten ha hondamendixa ikusirik ? / ¿A quién no habrían de saltarle las lágrimas viendo aquel desastre?
negarrari emon. [negarrari eman] . dio esap. (OEH). Echarse a llorar, ponerse a llorar. Berriz be negarrari emon zetsan. (Zirik 27).
negarrez. adlag. (OEH). Llorando. Umia arrantza batian negarrez euan. (Zirik 89).
negargarri izond. (TE). Deplorable, lamentable, triste.   Penagarrixa. Gauza negargarrixa jendia gosiak ikustia. / Cosa lamentable ver a la gente de hambre. Ik. penagarri, tamalgarri.
negargura iz. (TE). Ganas de llorar. Zeiñi esango detsaguz geure negargurak, geure Aitta Zeruetakuari ez bada? / ¿A quién diremos nuestra congoja, si no es al Padre que está en los cielos? / Loguria, atzkuria, negarguria, barreguria, kakaguria...
negarkiro adlag. (OEH). Llorosamente. Besartian estutzen eban esanaz negarkiro [...]. (Ibilt 488).  Ez da berba arrunta eta ez da Eibarren erabiltzen.
negarti izond. (TE). Llorón,-a.   Sarrittan edo errez negar egitten dabena. Ume negartixa izan zan txikittan. / De pequeño fue niño llorón. / Ume negartixeri erregiak eztetse ( ez detse) kopiñik pe ekartzen. (Zirik 89).
negrilla
1. iz. (ETNO). Capuchina. (Tricholoma portentosum).  Orain gitxira arte ezezaguna.
2. iz. (ETNO). Negrilla. (Tricholoma terreum). Beste horri be "negrillia" esaten jakok (T. portentosum), baiña benetako negrillia beste hauxe dok (T. terreum). Negrillia jende gitxik ezagutzen jok; guk be, lehen ez genduan hartzen. Baiña oin bai! Gozua dok, fiña!.  Orain gitxira arte ezezaguna.
negu iz. (TE). Invierno. Gauza gogorra kanpuan lan ein biharra neguan. / Es duro el tener que trabajar a cielo abierto en el invierno.
negu gorri. iz. (TE). Pleno invierno, invierno crudo, invierno duro. Aurtengua, negu gorrixa. / Crudo invierno el de este año. / Negu gorrixan juan bihar izan giñan. / Tuvimos que ir en pleno invierno.
Jaione Isazelaia
1. iz. (ETNO). Variedad de pera tardía.   Neguko madarixak, oso gogorrak eta erreta edo egositta jateko, Gabonetan, esate baterako, konpotia eginda. San Juanetan makatzak, udan madarixak, eta udazkenian negukuak. Ixa urte guztian eukitzen genduan madariren bat. Ik. makatz.
2. iz. (EEE). Guardia civil. Gaur be hor dabiz neguko madarixak.
neguko paranda. iz. (ETNO). Pinzón real. (Fringilia montfringilia). Paseko parandiari "neguko paranda" be esaten jako, neguan hotz haundixa daguanian bakarrik etortzen dalako Euskal Herrira, Europa iparraldetik igesik. Ik. paseko paranda.
neguko txitxi. iz. (ETNO). Bisbita común. (Anthus pratensis). Ik. paseko txitxi, txitxi, bertako txitxi.  UZ: negu-txirta.
neguko txori. [negu-txori] . iz. (TE). Solitario,-a, alicaído,-a como pájaro en invierno.   Gogo barik, kokilduta eta bakarrik ibiltzen danari esate jako. Neguko txorixa dirudi, hotzak kukulduta.
nekatsu [neketsu] (neketsu). izond. (TE). Agotador,-a, fatigoso,-a, cansado,-a, trabajoso,-a.   Neke edo ahalegin haundixa eskatzen dabena; nekosua, nekeza. Ha dan haitz zorrotzan gaiñera igotzia, benetan nekatsua. / Es verdaderamente fatigoso subir a la cima de aquel peñón erguido. Ik. nekoso, nekez.  Arruntagua neketsu edo nekoso.
nekatu nekatze ( nekatutze) . du ad. (TE). Cansar(se), fatigar(se). Zortzi orduko lana, bihar dan bezela jardun ezkero, nahikua ta larregi erozein nekatzeko. / Ocho horas de trabajo, cumpliendo como es debido, son bastantes para fatigar a cualquiera. / Osasuna galdu arte diru ondoren nekatutzia, zorakerixa haundixa. / El fatigarse tras el dinero hasta perder la salud, es gran locura. / Baserriko lanak, bai benetan nekatzia! / Los trabajos del caserío, eso sí que es fatigarse de veras. / Ia Periko,... Jarraittu holaxe!... Ez obeidu!, hi baiño lehenago nekatukok-eta (nekatuko dok-eta). Ik. kantsau, gobaitt erain, gobaitt egin.
nekazari iz. (TE). Labrador,-a, campesino,-a agricultor,-a casero,-a. Kalian ofiziuan baiño, nahixago eban baserrixan nekazari. / Prefería ser labrador en el caserío a maestro en los oficios de la calle.
neke iz. (TE). Fatiga, cansancio, trabajo, esfuerzo, dificultad.   Biharran ondorengo kantsaziñua; lana, ahalegin neketsua. Bihargiñak hartzen dittuan nekien kontura emoten jakon sarixa, jornala; hau ez bada bardiña, hor lapurretia. / En compensación de las fatigas que se toma el obrero es el jornal; si éste no es justo, he ahí un robo. / Neke bako biharra. (Zirik 57).
neke eta abar. esap. (TE). A trancas y a barrancas.   Ahal dan moduan, kostata. Neke ta abar, umiak hazi dittu behintzat. / A trancas y a barrancas, al menos ha criado los hijos.
nekian jardun. esap. (AN). Trabajar penosamente, trabajar duramente. Horrek nekian jiharduk. / Ése está trabajando penosamente.
nekeka adlag. (TE). Con dificultad, a duras penas, trabajosamente.   Nekez, zailtasun haundiz. Nekeka, halakoren baten, amaittu genduan taria. / Fatigosamente, por fin, terminamos la tarea.