1.jakitze
[jakin, jakite]
.
du
ad.
(TE).
Saber,
tener conocimiento,
saber,
conocer,
dominar.
Jira askon ondoren, jakiñ eban nun zan bere seme galdua. / Después de muchas diligencias supo dónde estaba su hijo perdido. /
Jakin guria da espirituan, gosia korputzian bezela. / El deseo de saber es al espíritu como el hambre al cuerpo. /
Jakitzia onerako bihar da jakiñ, ez txarrerako. / El saber es necesario saberlo para el bien, no para el mal. /
Euskal-dantzariak euskeraz ez jakitzia. (Zirik 41).
Ik.batek badaki,
nork daki.
2.jakitze
[jakin, jakite]
.
du
ad.
(AN).
Acostumbrar,
soler.
Ohitturia izan.
--Hau dok hotza! Hau ez dok normala! --Ezeik pentsau. Bajakik maietzian hotz egitten.
/
Harek badaki zapatu-domeketan mendira juaten.Baiezko perpausetan erabiltzen da: zeozeren baieztapena edo konfirmaziñua berresteko, zenbaitten ohitturian barri emoteko, egualdixaz be bai.
badaki bost.
esap.
(TE).
"Se dice para denotar que el referido ya dejó el estado de inocencia" (TE,209).
dakidanez.
esap.
(OEH).
Que yo sepa.
Neuk dakidanez bahintzat. (Zirik 53).
ez dakizu asko.(ez dakik/n asko).
esap.
(EEE).
No sabes bien.
"Ezustekoren bat iragartzeko erabili ohi den esaldia" (EEE, 33)
hasteko berbia zelan emon be jakiñ ez.
(EEE).
No saber ni por donde empezar.
"Egonezina edo urduritasuna dela eta, berbetan nondik hasi ere jakin ez" (EEE,22)
Aspaldi ebillen Joxe neska baten atzetik; baiña hain zan lotsatixa, ez ekixan hasteko berbia zelan emon be
jakin erain.
[jakin eragin]
.
dio
esap.
(OEH).
Hacer saber.
Ez eban denporarik galdu bere zorionan poza jakin eraitzeko lagun saskarrari. (Ibilt 457).
jakin-maña.
iz.
(TE).
Destreza,
técnica,
método.
Gauza guztiak dabe euren jakin-mañia. / Todas las cosas tienen su técnica.
jakiña (ba).
interj.
(IL).
¡claro!,
por supuesto,
indudablemente,
por supuestísimo,
sin duda,
sin lugar a duda,
¡hombre!.
-Berba hori "klaro ba" baiño jatorragua da ala? - Jakiña ba! /
Laiño itzala eguan eta, jakiña, galdu egin giñan. /
-Ez dozu, hori, zure alabia izango?! -Jakiña baietz! /
-Ez dozu zeuk apurtu? -Jakiña ezetz!. /
Baiña, jakiña, basarriko lanak egitten be norbaitt gelditu bihar. (Zirik 108).
Ik.erregular.
jakiñan gaiñian jarri / ipini.
[jakinaren gainean jarri / ipini]
.
du
esap.
(OEH).
Poner sobre aviso.
Galdos jakiñaren gaiñian ipiñi zanian azkar jaso ei zittuan hankak. (Zirik 90).
jakiñian.
[jakinean]
.
adlag.
(TE).
A sabiendas.
Jakiñian juan zan zer erantzun hartuko eban zeken haregandik. / Se fue a sabiendas de la respuesta que había de recibir de aquel tacaño. /
Erregina, jakiñian bihotzari ezin jakona aindu maitte edo ez maitte izatia. (Ibilt 460).
/
Jakiñian hau zuzena zana eta ixillik gordeko ebana. (Ibilt 482).
jakiñian egon / izan.
[jakinean egon / izan]
.
da
esap.
(OEH).
Saber,
estar enterado,-a.
Oiñ jakiñian zirala Jauregi hartan. (Ibilt 486).
jakiñian ipini.
[jakinean ipini]
.
du
esap.
(TE).
Poner al corriente,
informar,
poner sobre aviso.
Abixau, aitzen emon.
Jakiñian ipiñi genduan zer etorren harrokerixa haren ondoren. / Le pusimos sobre aviso de lo que vendría después de aquellos alardes. /
Partidua ordu erdi lehenago hasiko dala jakiñian ipintzia ahaztu ein jata. /
Eta hala, jakiñian ipiñi eban Bernat horrek Sandras lagunori. (Ibilt 456).
2.
izond.
(TE).
Sabido,-a,
notorio,-a,
determinado,-a,
preciso,-a.
Jakiñekua; mugatua, ziheztu izan dana.
Gauza jakiña zan zerek urtengo eban nahaste hartatik. / Era cosa sabida lo que había de resultar de aquel embrollo. /
Ez giñan geratu egun jakin baterako. /
Leku jakiñian laga giltzia.
jakinbihar
[jakinbehar]
.
iz.
(TE).
Curiosidad,
deseo de saber,
ansia de saber,
interés.
Jakin-nahixa, jakinguria.
Gazterik, gauza guztien jakinbiharra agertu eban. / Muy joven, reveló curiosidad por todas las cosas.
jakintasun
iz.
(TE).
Sabiduría,
ciencia,
saber.
Jakintasunan hasieria edo oiñarrixa da, Jaungoikuan bildurra (Esak. 1. 7). / El principio de la sabiduría es el temor de Dios.Ik.jakitturixa,
jakintza.
jakintsu
izond.
(TE).
Sabio,-a,
docto,-a,
que demuestra sabiduría.
Jakintza gaien gaiñian edo gai jakin baten gaiñian asko dakixana.
Alfonso Hamargarrena errege jakintsua izan zan. / Alfonso X fue rey sabio. /
Salamancatik etorri jaku jakintsu hori. /
Nik liburu batian irakorri najuan, jakintsu bati gaiñera. (Zirik 108).
Ik.jakittun.
jakintza
iz.
(TE).
Ciencia,
saber.
Gaurko jakintzak hainbeste luzetu dira eze, laburrenantzat nahikua ez gizonak bizixa. / Las ciencias modernas se han desarrollado tanto, que para la más modesta no basta la vida del hombre.Ik.jakitturixa,
jakintasun.
1.
[jakitun]
.
iz. / izond.
(TE).
Sabio,-a,
culto,-a,
erudito,-a.
Asko dakixana, jakintsua.
Gizon jakittuna galdu genduan haren heriotziakin. / Con su muerte perdimos un hombre sabio. /
Bada Plaentxian gizon bat herriko guztiak jakittuntzat daukena; baiña jakintsu gehixenen antzera "despistau" haundi bat ei da. (Zirik 111).
Ik.jakintsu.
2.
[jakitun]
.
(OEH).
Sabedor,-a,
conocedor,-a,
que está al corriente.
Jakittun egin. (Zirik 98).
Egin, egon, ipini, jarri aditzekin erabiltzen da.
jakittunkerixa
[jakitunkeria]
.
iz.
(AN).
Pedanteria,
sabihondez.
Baiña alde batera utzitta hónek jakintsukerixok... (Ibilt 150).
jakitturixa
[jakituria]
(jakiturixa, jakitxurixa).
iz.
(TE).
Sabiduría,
sapiencia,
saber,
erudición.
Sokratesen jakiturixia zan, ezer ez ekixala jakitzia. / La sabiduría de Sócrates, consistía en saber que no sabía nada. /
Jaungoikuan bildurtasuna, jakitturixian hasieria (Esak. 1. 7). / El temor de Dios es el principio de la sabiduría. /
Horretarako dittuk hire batxillerrok, jakiturixok eta medikuntzok? (Zirik 52). /
Hau dok donostiarren jakitturixia ta adelantua. (Zirik 81).
/
Mozoluak illunian ikusten dabelako, Atenasen Jakitturixian idurixa zan. (Ibilt 246).
Ik.jakintasun,
jakintza.
jamoi
iz.
(NA).
Jamón.
Gixarria jamoia da, e? Guk "urdazpikua" ero "jamoia" esaten detsau; baiña gehixao esaten detsau "jamoia" "urdaiazpikua" baiño.Ik.urdaiazpiko,
pernil,
urdaigixarra,
urdai,
hirugixarra,
gixarra.
Asko erabiltzen dan maillegua da.
1.jate
.
du
ad.
(TE).
Comer,
alimentarse.
Jan bizi izateko; ez bizi izan jateko. / Comer para vivir; no vivir para comer. /
Ondo jatia, gauza ederra. / Cosa hermosa es el comer bien.Ik.bazkaldu.
2.jate
.
du
ad.
(ETNO).
Comer,
rebajar,
quitar material.
Erremintta baten bittartez materixala kendu.
Hori hortzori motza darabik eta jan eziñik bihar gitxiago egitten diharduk; gaiñera piezak be latz-latz lagatzen jittuk. /
Horri trankil jan heikixo beste pare bat milimetro gehixago, hainbeste perdoi bajaukak-eta. /
Erreminttiak ganoraz jango badau ahua zorrotza bihar.
Ik.ikutu bat emon,
kuriosotu,
hur bat emon.
3.jate
.
du
ad.
(OEH).
Corroer,
carcomer,
remorder.
Artadi han euan gallego artian tripak jaten. (Zirik 117).
jan barri.
[jan-berri]
.
adlag.
(TE).
Recién comido,-a.
Jan-barri nago eta ezerk ez desta gogorik emoten. / Estoy recién comido y nada me apetece.
jan zaharrian.
esap.
(VO).
Horas después de haber comido.
Orduak jan barik. Baiña ez dau denporia aitzen emoten, personia zelan daguan baiño (VO). "Significa el estado de unas pocas horas después de comer, terminando quizá la digestión. No quiere decir "en ayunas", que se dice: baraurik" (VO).
Gosia ez: jan zaharrian, ba ero gatx eiñ ero zeozer agertu jan zaharrian. Jan zaharrian da denporatxo bat pasau eta gero, jan, bazkaldu eta handik ordu bira ero gehixao. Baiña "jan zaharrian" eta "baraurik" ez dira igualak. /
Jan zaharrian ba korroskadak ero bata ero bestia ero, jan zaharrian..Ik.baraurik.
jan-eranian.
[jan-edanean]
.
adlag.
(OEH).
Comiendo y bebiendo.
Jan-eranian ta umore onian parerik bakua. (Zirik 102).
jan-jan.
esap.
(TE).
Comer hasta hartarse,
comer hasta saciarse.
"Comer a hartura" (TE, 459).
Eguardixan, jan-jan babak eta kitto egun guztirako. / Comiendo al mediodía habas hasta hartarse, basta para todo el día.
zer jan.
iz.
(OEH).
Qué comer,
comida.
Laukuakin zer jan dagok, baiña holákuekin ez jan ta ez jantzi. (Zirik 41).
/
Zer jan eta zer erana ugari. (Ibilt 466).
2.
iz.
(TE).
Comida,
alimento.
Ondra-jan hartan, jana eta erarixa nahi beste. / En aquel banquete funeral, había comida y bebida a discreción.Ik.jateko,
janari.
janaldi
iz.
(OEH).
Comida,
acción de comer.
Patxiku Garratzaren janaldixa ikusi nahixan. (Zirik 71).
janari
iz.
(TE).
Comida,
alimento.
Hango lurrak bihar baiño gehixago emoten dau janarixa. / Las tierras de allá producen más alimentos que los que necesitan.Ik.jateko,
jan.
jangarka
izond.
(NA).
Inapetente,
desganado,-a.
Jateko gogorik ez dabena; jaten mizkiña dana.
Gure txarrixa jatuna izen da gero!, baiña Argiñaokuak aurten jangarkak..., Oskarrena eta, jangarkia lehelenguetan, oiñ azkenian ez dakit baiña...Ik.mizkin,
mika,
jangartxu.
jangartxu
izond.
(JME).
De poco comer,
inapetente.
Jateko gogorik bakua, jaten mizkiña dana, jangarkia.
Ik.jangarka,
mika,
mizkin.
jangille
[jangile]
.
iz.
(TE).
Cocinero,-a.
Mendixan, txandaka eitten genduan jangille. / En el monte, hacíamos por turno de cocinero.Ik.koziñero.
Ez da erabiltzen.
jantegi(jantei).
iz.
(TE).
Comedor,
lugar donde se come.
Tabernan jatekuari gehixago begiratzen jako janteixari baiño. / En la taberna se mira más a la comida que al comedor.Ik.taberna.
jantzaille
[jantzaile]
.
iz.
(TE).
Comensal.
Azkenengo Afaitxan, hamairu ziran jantzailliak. / En la Última Cena, eran trece los comensales.Ik.jatun.
Ez da erabiltzen.
1.janzte
.
du
ad.
(TE).
Vestir(se),
poner(se) ropa,
disfrazarse de.
Gorputzian jantzixak jarri.
Zu baiño lehen jantzi naiz. / Me he vestido antes que tú. /
Zuk aurreratu destazunakin, alabia jantzi dot. / Con lo que me has prestado, he vestido a la hija. /
Ibilgonia jazten badabe. (Zirik 28).
/
Nahiz tximiño jantzi edo odoloste jantzi. (Zirik 103).
/
Zalduna neskame jantzitta. (Ibilt 473).
Ik.koko jantzi,
koko-moko jantzi.
Anton.erantzi.
1.
iz.
(TE).
El vestir.
Jantzixa (janztia) personiak daukan premiñetako bat.
Jantzixa, batzuentzat, ardurarik nausiña. / El vestir, para algunos, es la mayor preocupación. /
Etxe honetako zerbitzailliak dauke jana, jantzixa eta soldatia. / La servidumbre de esta casa tiene comida, vestido y sueldo.
2.
iz.
(TE).
Ropa,
vestido,
traje,
prenda de vestir.
Janzteko erabiltzen dan erropia, jantzixa.
Jantzirik onenakin zabiz sukaldian zeregiñetan. / Con el mejor vestido estás en los quehaceres de la cocina.Ik.janzteko,
soiñeko,
erropa.
3.
iz.
(TE).
Ayuda,
apoyo,
sostén.
Hartu daben gizonan jantzixagaz, ez da helduko urriñ. / Con la ayuda del marido que ha tomado, no llegará lejos.Ik.jantzittasun.
jantzigille
[jantzigile]
.
iz.
(TE).
Sastre,
modisto,-a.
Alabia, Parisen ikasi eta jantzigille abilla dau. / La hija, enseñada en París, es una hábil modista.Ik.jostun.
jantzittasun
[jantzitasun]
.
iz.
(TE).
Ayuda,
apoyo,
sostén.
Umiok hazi dittuanian, jantzittasun haundixa hartu dau. / Cuando ya ha criado los niños, ha cobrado gran ayuda.Ik.jantzi.