I Letra

ikaskizun iz. (OEH). Lección, doctrina, enseñanza, ejemplo. Lau berbatan haze ikaskizuna izan dodan. (Zirik 115).

ikaslari iz. (TE). Aprendiz, estudiante, discípulo,-a, alumno,-a. Ikasle. Baserrittik jatxi zan ikaslari armerixara. / Bajó de aprendiz del caserío a la armería. / Salamancan zan ikaslari, abade eitteko. / Era estudiante en Salamanca, para cura. / Orduan, deitturik bere hamabi ikaslarixeri... / Entonces, llamando a sus doce discípulos... / [...] eta Azpiri anaiak ikaslari Ardantzan... (Ibilt 49).

ikastegi (ikastei). iz. (TE). Escuela, centro de enseñanza. Ikasteixan ikasten dana da eskolia. / Godoiñeko etxian zan gure eskolia, edo beste batzuk esaten daben ikasteixa. "En Eibar decimos eskolia, lo mismo por la función y por el órgano" (TE, 424).

ikatz (iketz). iz. (TE). Carbón. Ikatza baiño baltzago ibiltzen zan Anton "Baltz" ikatz neurtzen. / Más negro que el carbón solía andar Antón "Baltz" midiendo carbón. / "Aurrera" fundiziñoko laba haundixak ikatza toneladaka bihar jok. Han ikatz ugari ez badagok, jai dagok. / Urtzailliak, bete bihar dau sutegixa miaz (burdingaixaz); ezarri bihar da ikatza eta egiñ, bihar dan guztia agoia ataratzeko prestau artian. Ik. harrikatz. Burdiñoletan, egur-ikatza zan erabiltzen zana.

egur-ikatz. (egur-iketz). iz. (ETNO). Carbón vegetal. Ai, ai, ai! paguakin egindako egur-ikatzak juan zittuan pikutara; oiñ ezertarako balio ez daben egur-ikatzak dabixak, sua hartu orduko -bape indar barik- fixt! juaten dok berotasunik be barik! (JSM. / Egurrikatza da fiña, bildotsa erretzeko eta plantxa barruan botatzeko...; baiña harriketza da txapiandako, zuk ez dakizu hori?, ba nik bai!. Ik. ikatz, harrikatz.

ikatz egin. da ad. (TE). Carbonizarse, quemarse. Bart, ikatz ein da haren etxia. / Anoche se ha carbonizado su casa. Ik. ikatza egin.

ikatz-bahe. iz. (ETNO). Cedazo para limpiar el carbón. Ik. ikatz-galbahe, bahe.

ikatz-galbahe. iz. (ETNO). Cedazo para carbón, cernedor para carbón. Ik. ikatz-bahe, galbahe, bahe.

ikatz-neurtzaille. [ikatz-neurtzaile] . iz. (TE). Medidor,-a del carbón. Herriko abastos-politikan, ogixa pixau eta esnia graduau egitten zan moduan, ikatza neurtu egitten zan eta hori egitten ebana zan ikatz-neurtzaillia (ETNO). / "En la política de abastos del municipio, entraba el medir el carbón, como el pesar el pan y graduar las leches" (TE, 425). Anton "Baltz" zan ikatz-neurtzaillia.

ikatza egin. du ad. (TE). Hacer carbón. Basuan egur-ikatza egin. Ikatza eitten dira basuan, juan daneko hiru hillabetian. / Hace tres meses que están en el monte haciendo carbón. / Eingo ez zan ba Eibarren ikatza? Ene! Baitta hor be Ipuruan ta edozein lekutan eitten zan ikatza orduan! Eitten eben, ba, pagua bota, paguak eta egurrak, bota egur pillo haundixa: pago-adarrak, pago-buruak... ta erdixan zulo bat lagatzen etsen. Ta gero, eitten eben bueltan lurrakin tapau dana. Ta gero, zohixak; zerak, lurra bedarrekin ebagi atxurrakin ta tapau ondo. Ta gero eitten eben albuan brasa bat, brasa haundi bat, erretako egurra, ez dakizu? Ta ha paliakin botatzen etsen erdi-erdira. Ta gero tapau ta denporiakin harek su hartzen dau ta harek egurrak danak erretzen diaz. Erre ez, egosi! Tapatzen ez bazan ondo, su hartzen eban ta erre eitten zan, ta gero ez daka indarrik! Egosi ein bihar zan ha! Bai hor Tutulunguan ta han Arraoz-tik aurrera.... Ik. ikatz egin, ikatz, harrikatz, egur-ikatz.

ikazdun (ikatzdun). iz. (TE). Carbonero,-a, que vende carbón. Ikatzduna zan deika kaletik, ikatzik bihar ete dozun. / El carbonero estaba requiriéndote desde la calle, a ver si necesitabas carbón.

ikazgei iz. (ETNO). Material preparado para hacer carbón. Ikatza egitteko gertautako egur zatixak.

ikazgela iz. (ETNO). Almacén del carbón, carbonera. Burdiñoletako berbia da. Miategixa baiño sarrixago bete bihar izaten zan ikaztegixa, galda bakotxian mia baiño askoz ikatz gehixago jarri bihar izaten zan eta. Ik. ikaztoki, ikaztegi.

ikazgin [ikazkin] (ikatzgin). iz. (TE). Carbonero,-a, persona que hace carbón. "el que hace carbón" (TE, 425). / Txondorrian egurrikatza egitten dabena (ETNO). Ikatzgiñak hilletan ziran herrira jatxi barik. / Estaban los carboneros, meses sin bajar a la calle. / Bueno... ikazgiñak danerakuak. Eibartarrak asko ez, e! Izaten zian kanpoko basarrixetako jentia hori, jeneralmente.

ikazgintza [ikazkintza] (ikatzgintza). iz. (TE). Industria del carbón, oficio de carbonero. Neurri bariko ikatzgintziak galdu dittu gure basuak. / El hacer carbón sin medida ha perdido nuestros montes.

ikaztegi (ikaztei, ikatztei). iz. (TE). Carbonera, sitio donde se construye la pira, almacén de carbón. Txondorra jasotzen dan tokixa, lau-unia; ikatza gordetzeko tokixa be bai (ETNO). Miategixa baiño sarrixago bete bihar izaten zan ikaztegixa, galda bakotxian mia baiño askoz ikatz gehixago jarri bihar izaten zan eta. Ik. ikazgela, ikaztoki, txondor, subegi, illintti, ikaztoi, iduri.

ikaztoi iz. (ETNO). Carbonera. Ikatza egosteko egitten dan egur-pillua. Bai, bai, iketza. Atzenengo ikaztoixa ein neban nik 80 zakukue. Ta San Blasetarako, San Blasetarako saldu Eibarren iketzak eta Abadiñora perixara San Blas egunien. Hori ama zanak esan ostan: "Abadiñora? Zapata barrixak erosiko baebazan...". Ik. txondor, subegi, illintti, ikaztegi, iduri, betegarri.

ikaztoki (ikatztoki). iz. (TE). Carbonera. Ondo beteta dogu ikatztokixa, negua berihala datorrenetik. / Tenemos bien provista la carbonera ya que en seguida viene el invierno. Ik. ikazgela, ikaztegi.

ikubil [ukabil] (ukubil). iz. (TE). Puño. Haren ikubillari, askok zetsen bildurra. / Muchos tenían miedo a su puño. / Tabernan berotu eta ukubilla jaso zetsan. / Habiéndose airado en la taberna, le levantó el puño. / Han geldittu zan gizon morrozkua ikubilla altzauta. (Zirik 90). Ikubilla erabiltzen da ukubilla baiño gehixago.

ikubilla jaso. [ukabila jaso] . esap. (TE). Levantar el puño, amenazar. Amenazu modura. Berbetan hasi orduko, ikubilla jaso desta eta ixildu ein bihar izan dot. / Nada más que empezar a hablar, me ha levantado el puño y he tenido que callar. Ik. eskua jaso.

ikubilka [ukabilka] . adlag. (TE). A puñetazos. Gure aldietako hasarrerik gogorrenak, ikubilka erabagitzen dira, ezertariko burdiña barik. / Las más enconadas disputas de nuestra tierra se resuelven a puñetazos sin recurrir al hierro.

ikubilkada [ukabilkada] . iz. (TE). Puñetazo, puñete. Jaurti zetsan ikubilkadiak harrapau baleu, ez zan jaikiko lurretik aldi baten. / Si le hubiera alcanzado el puñetazo que le tiró, no se hubiese levantado de tierra en un rato.

ikumen [ukimen] . iz. (TE). Tacto, sentido. Ikumena galdu eta hilda leztxe eukan alderdi guztia, . / Tenía como muerto la mitad del cuerpo, habiendo perdido el tacto.

ikusgarri

1. izond. (TE). Admirable, digno,-a de verse, de admirar. Alaba ikusgarrixa eban berakin. / Tenía con ella una hija admirable.

2. adlag. (TE). Muy bien, admirablemente. Ikusgarri jausten jatzu soiñeku hori. / Ese vestido te cae admirablemente.

ikusi ikuste . du ad. (TE). Ver, mirar, observar. Ikusi deigun oin zer dabillen bestekaldian. / Veamos ahora lo que sucede al otro lado. / Ointxe ikusi da gizona dana. / Ahora se ha visto que es hombre. / Gura eban bere begixegaz ikustia. / Quería verlo con sus propios ojos. / Ikusteka dago ondiok zertan amaittuko dan hori. / Está por ver en qué terminará eso.

ez ikusi egin. (ez ikusixa egin). esap. (AS). Hacer la vista gorda, simular no ver, hacer como que no ve. Aldamenetik pasau zan baiña ez ikusi egin zestan. / Pasó junto a mí pero hizo como que no me vio. / Batzuekin ez ikusixa egittia hobe, geratu eta háren barriketia aguantatzia baiño. / Con algunos, mejor hacer la vista gorda que quedarse y aguantar su verborrea. / Parkatu baiña ez detsut ez ikusirik egin, ez naiz konturatu. / Perdona pero no he pasado de largo a propósito, es que no me he dado cuenta. Ezezko testuinguruetan: ez ikusirik egin

ikusi erain. [ikusi eragin] . dio esap. (OEH). Mostrar, hacer ver. Betiko moduan laguntzako banozu, ikusi eraingo detsut zein dan nere ixilleko maittia. (Ibilt 459). Ik. erakutsi.

ikusi ezin. [ezin ikusi] . du ad. (TE). Odiar, aborrecer. Sarrittan, txikixak haundixa ikusi eziñ izaten dau. / Muchas veces el pequeño no puede ver al grande. / Alkar ikusi eziñik gabiltzak. (Zirik 22). Ik. gorrotau, alkar ikusi ezin, gorrotua hartu.

ikusixan bistan / behian. [ikusiaren behean] . esap. (TE). Por lo visto, al parecer, bajo examen. Ikusixan bistan, harek esan ebana, guzurra. / Por lo visto, lo que dijo aquél era mentira. / Ikusixan behian, ez da egixa harek esan ebana. / Bajo examen, no resulta verdad lo dicho por aquél. Ik. itxuria dan lez.

ikusten danez. [ikusten denez] . esap. (OEH). Por lo visto, a lo que parece. Ikusten danez ordutik hona etzera aldatu zu bate. (Zirik 100). Adibidian ikusten da, bertsuetan egitteko plazentziarren gipuzkerazko joeria.

iñor ondo ikusi ezin.

1. esap. (TE). Envidiar, tener envidia, tener celos. Begi ederrak eta iñor ondo ikusi eziñ, gauza tristia. / Triste cosa el tener buenos ojos y no poder ver bien a nadie. Ik. alkar ikusi ezin, ikusi ezin.

2. esap. (TE). Envidia, celos. Bere bizi guztian izan dau iñor ondo ikusi eziña. / Toda la vida ha vivido no pudiendo ver bien a nadie. Ik. alkar ikusi ezin, ikusiezin.

nik ikusten doranan letria. esap. (TE). Veo-veo. "Juego de adivinanza que consiste en revelar la primera sílaba del objeto a la vista y por el que se pregunta, para que lo acierten los demás" (TE, 576). Nik ikusten doranan letra letria... "Me".

ikusiezin iz. (TE). Aversión, odio, enemistad, envidia. Herririk txikixenetan be izaten dira ikusieziñak. / Aun en los pueblos más pequeños, suele haber rencores. / Hain hartu detsat gorrotua eta ikusieziña, gehixago ezin detsat(ela) arpegira begiratu. (Ibilt 479). Ik. iñor ondo ikusi ezin, alkar ikusi ezin.

ikuskizun iz. (TE). Cosas que ver, espectáculo. Ikustekuak. Ikuskizuna bada jauregi hartan. / En aquel palacio ya hay cosas de ver.

ikusmen iz. (TE). Visión (sentido), vista (sentido). Jaungoikuak deskuzen ondasun guztien artian, ikusmena gehixen estimatzekua. / Nabarmena, adimena, ikusmena, oroimena... Ik. ikuste, bista. Ez da asko erabiltzen, bista askoz gehixago. / "Ikusmena: no se usa sino en lenguaje literario" (TE, 265).

ikusmira iz. (TE). Maravilla. Herri hartako ikusmiria, oin dala milla urteko elixia da. / La maravilla de aquel pueblo, su iglesia de hace mil años. Mirari edo gauza miragarri-xan esanahixa emoten detsa TEk; baiña ez da zentzu horretan erabiltzen.

ikuste iz. (TE). Vista (sentido), visión (sentido). Itsuak ikustia baleu, askotan bere kalterako gaur dogun munduan. / Si el ciego tuviera vista, muchas veces para su perjuicio en el mundo de hoy. Ik. ikusmen.

1. ikutu

1. ikutze [ukitu] ( ikututze) . du ad. (TE). Tocar. Orduan ziran gauza batzuk ikututzia zan, norberan buruari harrixa batzia. / El tocar algunas cosas que entonces se daban, era atraerse la desgracia. / Itsuen ikustia da, ikutzia. / El ver de los ciegos es el tocar. / Urruku-tuku-tuku, ez neri ikutu, ama ganbaran da eta, sentiduko gaittu. / Gure "teknikuori" hor hasi zan, koillaria ta tenedorakin, batian ikutu ta bestian ikutu, ta halakoren baten ipini eban martxan erlojuori. (Zirik 67).

2. ikutu

2. [ukitu] . iz. (NA). Toque, retoque, tendencia. Gurian joterako ikutua euki dabenak, mordua idixak eon dia, tentaziñua euki dabenak; honek oinguok ez!, eta tulankuak bez baiña...

ikutu bat emon. esap. (ETNO). Retocar. Arotzen berbia da. Ik. kuriosotu, hur bat emon.

ikutu biharra euki. esap. (TE). Tener necesidad de un retoque / de un arreglo. "Faltarle unos toques a alguna cosa" (TE, 426). Ederto dago pinttura hori, baiña ondiokan ikutu biharra dauka. / Está muy bien esa pintura, pero todavía le faltan algunos retoques.

ikutu bihotzian. [ukitu bihotzean] . du esap. (TE). Conmover, tocarle en el corazón. Esan zetsazen berba samurregaz ikutu eban bihotzian. / Con las tiernas palabras que le dijo, le tocó en el corazón. / Nornahiri bihotza ikutzeko erakua izan zan [kantua]. (Zirik 85).

Eibarko euskara hiztegia