Eibarko euskara hiztegia
I LETRA
idizil
(irizill).
iz.
(
TE).
Verga,
vergajo,
azote,
látigo,
zurriago.
Zigorra. / (Miembro viril del toro.)" (TE, 439).
Asko dira esaten dabenak, iri-zilla bihar dala... bestientzat. / Son muchos los que dicen que hace falta el látigo... para los demás. /
Etxian aitxak "iri-zilla" esaten eban: bai, "iri-zillakin emongo deuat berandu bahator!" ero bai-bai, iñoix. Iñoix nere anai nausixa eta ni, orduan legau ez eta bera ba arduratuta total, oso arduratuta aitxa: "nun ete ditxuk horrek mutillok?!" eta, agertzen giñanian "iri-zillakin! emongo detsuet! iri-zillakin!" eta... Iri-zilla, zer bat, korrea bat!, narruzko korrea batekin, bai....
Ik.
zigor.
idor
izond.
(
TE).
Seco,-a,
árido,-a.
Orduan Espirituak eruan eban legarre idor batera, diabruak tentau zeixan (Mat. 4. 1). / Entonces el Espíritu le llevó a un desierto para ser tentado por el diablo.
Ik.
lihor.
Ez da Eibarren erabiltzen; TEk be, "Raro en Eibar" diño (TE, 420).
idortu
idortze
( idortutze)
.
du
ad.
(
TE).
Secar(se),
agotar(se).
... begiratu eta ikusi eban lur gaiña idortu zala (Gen. 8. 13). / ... y vió que la tierra estaba seca. /
Zerek ekarri dau lur hárek idortutzia? / ¿Qué ha ocasionado la sequedad de aquellas tierras? /
Zugaztixak bota eta etorri zan ibaixak idortzia. / Después de talar los bosques vino el agotamiento de los ríos.
Ik.
agortu.
Ez da Eibarko berbia.
iduri
(iruri).
iz.
(
TE).
Cisco,
carbón menudo,
carbonilla,
restos quemados.
Ikatza ale txikittan zatittuta.
Irurixa jirau biharra dogu, pabonua eitteko. /
Botatzen bajako ikatza edo idurixa garbitzen da erateko ura.
Ik.
lurrauts,
txondor,
subegi,
ikaztoi,
betegarri.
idurijela
iz.
(
ETNO).
Pared de fragua.
Sutegixan albuetako bat. Haiza-harri edo bergamalluari begira eskumako albua, ziarzuluan parian daguana. Burdiñoletako berbia da.
Ziarzuluan aurre-aldeko albuak "idurijela" dau izena.
ie
interj.
(
TE).
Voz para arrear a caballos o mulos: ¡arre!.
Zamarixak xaxatzeko diarra. /
"Interj. con que se acucia a las caballerías" (TE, 421).
Lotan be, ie! manduari, Elgeta errekadistiak.
Ik.
arre,
aida.
ifar
[ipar]
(ipar).
iz.
(
TE).
Viento seco y frío de componente norte o este.
Lekuko bakotxandako (eta basarri bakotxian), ifarrak ez dau leku beretik joten. Iparretik edo ipar-ekialdetik jo leike. Dana dala, haixe hotz eta lehorra da, udan sargorixa freskatzen dabena (N edo NE), eta neguan izotza dakarrena (NE gehixenbat, baiña baitta E be). TEk be antzera dakar: "Se dice de las brisas que proceden del Cantábrico y en verano refrescan los lugares en que se deja sentir (TE,421)" (ETNO).
Ifarra dabil gaur eta gozua da Arraten egotia. / Hoy soplan las brisas del mar y es grato estar en Arrate. /
Gure ataixan, iparrak joten dau bazkalostietan. / Por las tardes, la brisa del mar da en nuestro portal.
Ik.
norde,
napar-hegoi,
hegoi,
haixe.
ifar-haixe.
[ipar-haize]
(ipar-haixe).
iz.
(
TE).
Viento seco y frío de componente norte o este.
Haixe hotza eta lehorra, iparretik edo ekialdetik joten dabena (ETNO). / "Se dice de las brisas que proceden del Cantábrico y en verano refrescan los lugares en que se deja sentir" (TE, 421).
Baserri haretan, ifar-haixia Arno aldetik. / En aquel caserío reina la brisa del mar, soplando del lado del Arno. /
Ifar-haixe ederrak joten dau haren ataixan.
Ik.
ifar,
norde,
napar-hegoi,
ifar-mendabal,
hegoi.
ifar-laiño.
[ipar-laino]
(ipar-laiño).
iz.
(
ETNO).
Cúmulos,
estratos,
nubes que anuncian mal tiempo.
Itsasaldetik sartzen diran laiñuak. TEk be antzera: cúmulos.
Ik.
ifar-lauso,
ifar,
behe-laiño.
Ifar-laiño eta ifar-lauso berben esanguria ez dago garbi; nahastian jaso doguz, esangura antzerakuakin lekukuan arabera.
ifar-lauso.
[ipar-lauso]
(ipar-lauso).
iz.
(
TE).
Neblina que entra desde el mar.
Itsasotik, udabarrixan gehixenbat, sartzen dan behe-laiñua; Eibarrera Agiñagatik sartu eta Ixuraiño bakarrik heltzen da gehixenetan. Mendarotik aurrera sarri egoten da (ETNO).
Ifar-lausuak agiri dira Arrate aldetik. /
Euskal Bizikleta dan bakotxian, ifar-lausua egoten dok Ixua inguruan. Eibarren euzki-galdatan, eta Arraten behelaiñua. Eta karreria ezin ikusi! Badakik, helikopteruendako problemak, eta....
Ik.
ifar-laiño,
ifar,
behe-laiño.
ifarralde
[iparralde]
(iparralde).
iz.
(
TE).
Norte.
Ifarraldietatik etorri ziran keltak, ule argixa eta begi urdiñekin. / Del norte vinieron los celtas, con el pelo rubio y los ojos azules.
Ik.
ifar.
Lekua adierazteko, Iparralde eta Hego(alde) erabiltzen doguz gehixenbat, baiña haixiak hegoia, ifarra eta nordia dira jeneralian (ETNO).
Ifarralderri
iz. ber.
(
AN).
Naciones del norte de europa (escandinavia).
Eskandinabiako naziñueri deittu zetsen Toribiok Ifarralderri.
(Ibilt 318).
igabera
[igaraba]
(igarabera).
iz.
(
TE).
Nutria.
(
Lutra lutra).
Gu gaztiak giñala hill eben Errebaleko zubipian gure errekako azkenengo igaberia. / Siendo chicos nosotros, mataron bajo el puente del Rabal la última nutria que criara nuestro río. /
Igaraberiak leztxe eitten eban murgillian. / Nadaba bajo el agua como una nutria.
Ik.
ur-txakur.
Hau berbiau TEk dauka batuta, eta inguruko herrixetan be batu izan da hiztegixetan (Arrasaten, Markiñan, Oñatin...), forma askotan: igaribai, igaribi... Mogelek be (Peru Abarka-n) Igarabija dakar. Gaur egunian erabiltzen dan berba bakarra ur-txakur da, bai Eibarren eta bai inguruko herrixetan (ETNO).
igande
iz.
(
TE).
Domingo.
Ik.
domeka.
Eibarren erabiltzen dan berbia domeka da ("de influencia cristiana" TE, 293) eta ez igande.
igar
[ihar]
(iger, iar, ier).
izond.
(
TE).
Seco,-a,
arrugado,-a,
marchito,-a,
árido,-a.
Hezia ez dana, bizittasuna galtzeraiño sikatu dana.
Egur igarra sutarako. / Leña seca para el fuego. /
Agura igar txiki bat. / Un arrugado viejecito. /
Kokota, igarra ta ximela eukan. (Zirik 88).
Igarate
l. iz.
(
TE).
Igarate (molino).
"Molino en Ibarrola-erreka" (TE, 421), Plazentzian.
Igarate, Plazenziako Fabrikiana.
igari
[igeri]
.
iz.
(
JME).
Acción de nadar,
natación.
Igarixa ona da osasunandako.
/
Egunero juaten naiz igarira.
igarixan.
[igerian]
.
adlag.
A nado,
nadando.
Txiki-txikittatik hasten dira oin umiak igarixan.
igarixan egin.
[igerian egin]
.
du
ad.
(
ETNO).
Nadar.
Hamen Amañan eguan presa bat eta han be bai Txontan, Txontan gora juanda, holan, presa txiki batzuk, igarixan ikasteko! Baiña gero hamen, igarixan ikasi ta hamen, pentseizu zelan egongo zan Maltzan zubixa...! Handik salto eitten eben errekara e! Ya nausixak, e? Ya nausixak haratxe juaten zian, traje de bañua jantzitta igarixan eittera. Baiña oiñ ezin leike eiñ. Han ezin leike sartu! Han salto eitten dabena oin juan da! Baiña lehen ura juaten zan "rrrr"... Ta hamentxe ikasten eben igarixan!.
Ik.
igari egin,
murgil,
igarileku,
farrastada,
aratian egin.
igarilari
[igerilari]
.
iz. / izond.
(
TE).
Nadador,-a.
Animalixarik gehixenak, jaixotzatik igarilarixak. / La mayoría de los animales, desde que nacen son nadadores.
igarileku
[igerileku]
.
iz.
(
TE).
Piscina,
lugar donde se nada.
Gaurko egunian, alde guztietan dira aukeran igarilekuak. / Hoy en día, en todas partes hay oportunos sitios de nadar.
Ik.
murgil,
igarixan egin,
igari egin,
farrastada,
aratian egin.
Azken urtiotan asko indartu da erdel jatorriko pizina berbia, baiña jente nagusixak natural-natural darabil igarileku berbia. Kontuan izan 1934an Amañako presa onduan, Barrenengua basarri azpixan egin zala Eibarko lehenengo igarilekua, eta izen horrekin ezagutzen zala (ETNO).
igaro
igarotze
.
du
ad.
(
TE).
Pasar,
transcurrir.
Gazte urtiak igaro, buruan edurrak agertu, eta heriotzian ataira heldu. / Pasar los años jóvenes, aparecer las nieves en la cabeza y llegar a la antepuerta de la muerte.
Ik.
irago,
pasau.
Ez da Eibarren erabiltzen.
/ "Voz culta en Eibar, que tiende a restablecerse por la literatura, poniendo en evidencia pasau" (TE, 421); "se conoce en Eibar por la literatura pero no usa el común" (TE, 621).
igarri
igartze
(igerri).
du
ad.
(
TE).
Acertar,
adivinar.
Lehenengo egunetik igarri netsan zer asmu ekarren gaizto harek. / Desde el primer día conocí qué propósito traía aquel malvado. /
Berihala igarri zestan zer gaitz neban. / En seguida me conoció el mal que padecía. /
Eskuko erreixetatik igarri zetsan zer izango eban bizimoduan. / Le adivinó por las rayas de la mano lo que le iba a suceder en la vida. /
Ahal balitza izan gauzak aurretik igartzia, danok irabazle. / Si fuera posible el conocer las cosas por anticipado, todos seríamos ganadores.
Ik.
asmau.
igartu
igartze
[ihartu]
(igartutze)
(igertu, iartu, iertu).
du
ad.
(
TE).
Secar(se),
marchitarse,
arrugarse.
Euzkittan ziran lorak igartu dira illuna baiño lehen. / Los flores que estaban al sol, se han marchitado antes del anochecer. /
Sutonduan igartu dogu arto-saillian batu dogun baba barrixa. / Junto al fuego hemos secado las alubias frescas que hemos recogido en el maizal. /
Egurrak igartutzia bihar izaten da, gar ona ein deixen. / La leña necesita secarse para que dé buena llama. /
Urtien ondorena, zimeldu eta igartzia. / Es consecuencia de los años el arrugarse y el secarse. /
Lehen sagarrak egoten zittuan sanuak! Ta arbolak be oiñ, ihartu eitten dittuk gazterik asko. Lehenago, berriz, arbolak egoten zittuan... Ta oin gazterik ihartzen dittuk. Neri sagarrak, hor kanpoko sagar klasiak, mordua ihartu jatazak. /
Garixa igarra badago segiduan juaten jako alia: jo ta "raa!". Hezia badago ezin leike jo!. /
Umiak haztiak eta urtien jarraixak [...] igartu zetsan hainbat emazte maittia. (Ibilt 473).
igartzaille
[igartzaile]
.
iz.
(
TE).
Adivino,-a,
adivinador,-a.
Ezkutuan, kartekin eitten eban igartzaille. / A escondidas, hacía de adivinadora con las cartas.
igeltserixa
[igeltserotza]
(idaltserixa, ideltserixa, iraltserixa, ireltserixa).
iz.
(
ETNO).
Albañilería (oficio).
Gaztetan arotzerixan egon nitzan tiokin; gero ideltserixan hortxe eta gero kamioiakin ekin netsan, gaur arte.
igeltsero
(ideltsero, ireltsero, iraltsero, ieltsero, ialtsero).
iz.
(
TE).
Albañil.
Iñazio iraltseruak ainduta desku etxe-zuritzia aste honetan eittia. / Ignacio el albañil nos tiene prometido hacernos esta semana el blanqueo de la casa.
Ik.
hargin,
hormagin.
igeltsu
(idaltso, idaltsu, igaltsu, iraltso, iraltsu, ireltso, ireltsu).
iz.
(
TE).
Yeso,
escayola.
Etxe nagusi horretan harrilanduak dirudixan aurria, iraltsua (da); eta barrutik haundixagua engaiñua. / En ese gran edificio, lo que parecen mármoles es yeso, y por dentro es mayor el engaño.
igeltsuzko
(idaltsuzko, ideltsuzko, iraltsuzko, ireltsuzko).
izlag.
(
TE).
De yeso.
Iraltsuzko Sokratesen irudixa aurrian zala, papelera aldatu bihar izaten genduan dibujuan. / En el dibujo, solíamos tener que trasladar al papel un Sócrates de yeso.
igesi
[ihesi]
(iges).
iz.
(
TE).
Escape,
fuga [gas,
líquido],
huída,
fuga,
escapada,
evasión.
Jarixua (gas eta likiduetan); nunbaittetik alde egitteko ekintzia.
Kunbo horrek igesixa dauka, eta ez makala. / Ese depósito tiene un escape, y no pequeño. /
Bixen artian preparau zeben Segoviako igesa. /
Maitte kontuko trinforik haundiña: igesixa. (Zirik 126).
Igesa baiño gehixago darabigu igesixa.
iges egin.
[ihes egin]
.
du
ad.
(
TE).
Huir,
escaparse,
fugarse.
Iñori aitzen emon barik, iges eiñ eban gorrotautako gizajo harek. / Sin decir a nadie, huyó aquel pobre mal visto. /
Eta frailliak esanaz bere errezuak, laga eban bake baketan sinisturik diabruari iges erain zetsala. (Ibilt 465).
Ik.
hanka egin,
ospa egin,
keiana egin.
igesixari emon.
[ihesari eman]
.
dio
ad.
(
TE).
Huir,
escaparse,
darse a la fuga.
Kontua eitteko orduan, etxekoandria sukaldian zan artian, igesixari emon zetsan eta nun danik bez. / A la hora de hacer la cuenta, mientras la ama de casa estaba en la cocina, se dio a la fuga y no se le vio más.