Eibarko euskara hiztegia
I LETRA
Izarre
b. iz.
(TE).
Izarre (caserío).
Plaentxiakua.
Izarre zaharra, Gisasola, gure lagunan aitta, kaxagin garbi eta fin bat zan.
izate
1.
iz.
(TE).
Ser,
esencia,
naturaleza,
forma de ser,
carácter.
Jentillen jainkuak asko ziran eta izate guztietakuak.
/ Los dioses de los gentiles eran muchos y de toda suerte. /
Bizi modua aldatze horrek bere izate guztia aldatu eban. (Zirik 107).
/
Haren gizonan izatia, bildur emotekua.
/ La índole de aquel hombre es de dar miedo. /
Gure izatia, Jaungoikuagandik dogu.
/ Tenemos el ser, de Dios.
izatekua izan.
esap.
(TE).
Ser de lo que no hay,
ser especial,
ésto sí que es,
mira que eres.
Harridurazko esaldixetan erabiltzen da, norbaitti edo zerbaitti espeziala edo dala esateko, goratzeko edo gatxesteko.
Zu zara izatekua!; ezin dozu apur bat itxaiñ?. / ¡Mira que tú eres! ¿No puedes aguardar un poco? /
Hi haiz hi izatekua!
izatez.
adlag.
(JSM).
Natural de,
procedente de.
Azkoittiko semia izatez, Eibarren bizi da aspaldittik.
izeko
iz.
(TE).
Tía.
Izekuenera juan da Andramarixak pasatzera.
Ik.
tia,
tio,
osaba.
TEn sasoian gitxi, baiña erabiltzen zan: "En Eibar es menos frecuente que osabia, aunque las dos voces subsisten a pesar de la generalización de la voz erdérica" (TE, 452). Gaur egun, behintzat, oso gitxi erabiltzen da.
izen
iz.
(TE).
Nombre.
Izan zan gizon bat Jaungoikuak aindua, Juan bere izena (Juan, 1. 6).
izen haundiko.
[izen handiko]
.
izlag.
(OEH).
Afamado,-a,
renombrado,-a.
Artadi, izen haundiko medikuaz gaiñera, Plaentxia osuan... (Zirik 117).
izen ordezko.
iz.
(OEH).
Seudónimo,
apodo.
Aintziña baten danak edo gehixenak ei eben izen ordezko hori. (Zirik 82).
Ik.
gatxizen.
izenian.
[izenean]
.
postp.
(OEH).
De parte de,
en representación de,
en nombre de,
invocando a.
Ez! Hori ez Jaungoikuan izenian! (Ibilt 464).
izentau
1.
izentatze
[izendatu]
.
du
ad.
(TE).
Nombrar,
designar para un cargo.
Hainbesten artian izentau eben juan zanan ordiak eitteko. / Entre tantos, nombraron al que había de sustituir al que se fue. /
Bere anaia alkate izentatzia gura eban. / Quería nombrar alcalde a su hermano.
2.
izentatze
[izendatu]
.
du
ad.
(OEH).
Nombrar,
llamar por su nombre,
citar,
denominar.
Bere izen eta gatxizenegaz izentau eban lapurra.
/ Designó al ladrón con sus nombres y sus apodos. /
Ez dozu eiñ ondo pekatua esan eta pekatarixa izentatzia.
/ No has hecho bien nombrando al pecador después de decir el pecado. /
Izentatzeko zaldunorri emakumezko haren izena. (Ibilt 459).
3.
izentatze
[izendatu]
.
du
ad.
(OEH).
Indicar,
señalar,
fijar.
Aurretik izentau zetsan zenbat izango zan bere hilleroko irabazixa.
/ Le indicó por anticipado lo que ganaría por mes. /
Hartu-emonak, aurretik izentatzia hobe, auzirik ez dein sortu.
/ Es mejor señalar previamente las cuestiones de interés para que no haya pleitos. /
Orduan, [...] aldendu baiño lehen izendatzen dabela hurrengo agerturako eguna, edo, garbi esanda, gaba. (Ibilt 483).
izorra
(izurra).
izond.
(TE).
Embarazada,
encinta.
Umedun daguana.
Izorra aurkitzen zala. (Ibilt 484).
/
Susmau eban zerbait izorrana baiño gehixago eukala. (Ibilt 478).
/
Izorra (beteta) dago andra gaztia, Gabonetarako espero dabela. / La joven mujer está embarazada y espera para Navidad. /
Andra izorrak, datorren haurran esperantzan eruaten dittu bedratzi hilleko nekiak. / La mujer preñada, en la esperanza del ser que espera, lleva los trabajos de nueve meses. /
Emakume izurrak bere fueruak dittu legian. / La mujer preñada tiene sus derechos en la ley.
Ik.
beteta.
"No se usa en Eibar, donde se dice beteta" (TE, 453).
izorrau
izorratze
[izorratu]
(izurrau).
du
ad.
(TE).
Fastidiar(se),
joder(se),
estropear(se).
"Por eufemismo, fastidiar, pero es de notar que la voz ha perdido toda malicia en el léxico corriente" (TE, 453).
Droga eta abar, izorrau dabe gizajua. /
Hauxe dok alde guztietatik izurratzia! /
Oinguan, izurrau naiz. /
Batak eta bestiak, ondo izurrau eben gizajua! /
Estomangutik zihero izurrauta nabin da. (Zirik 15).
"De uso común debido al naturalismo de los antiguos" (TE, 454).
izotz
iz.
(TE).
Hielo,
helada,
escarcha.
Izar geldixa buru gaiñian jartzen dan tokixan, dana izotza. /
Han pasau eban, sekulako izotzakin [...] gau guztia. (Zirik 34).
izotz baltz.
[izotz beltz]
.
iz.
(TE).
Helada negra.
Ihintzik bako izotza, ikusten ez dana; lurra zurittu barik gogortzen dabena, oskarbi ez danian gertatzen dana.
Bart izotz baltza, izan leikian txarrena baserrirako.
izotz-kandela.
iz.
(TE).
Carámbano de hielo,
canelón.
Lurreraiñoko izotz-kandelak ein ziran teillatutik behera. /
Oin negurik be ez dau egitten eta, negurik bez oin; baiña lehen, etxeko ataixan be izotz-kandelak izaten ziran, gurian.
2.
du
ad.
(TE).
Fabricar hielo,
hacer hielo.
Atzo ez dabe eiñ izotzik, indarrik egon ez zalako. / Ayer no fabricaron hielo porque no hubo fluido.
izoztu
izozte
( izoztutze)
.
du
ad.
(TE).
Helar(se),
congelar(se),
enfriar(se),
quedarse frío.
Oiñ eta eskuak apurka-apurka zittuan izoztuaz. (Ibilt 487).
/
Edurretan, atiak gordetzen ziran hamar soldau izoztu ziran. / En las nieves, diez de los soldados que guardaban las puertas, se helaron. /
Errekak izoztutzia, askotan ikusi dogun gauzia. / Helarse los ríos, es cosa que hemos visto muchas veces.
izpittu
izpitze
[izpitu]
.
du
ad.
(TE).
Deshebrar,
desfibrar.
Zeozer harixetan zehetu: bakillaua, ardilania edo liñua esate baterako. / Ardilanatik edo liñutik, eskuz, izpixak etara, gero harixa egitteko (ETNO).
Zurrukutuna eitteko, bakillaua izpittu bihar izaten da. /
Ardilania hamen! Honi eitten jakon, neguan, astixa zeguanian, sukaldian, ba, izpittu esaten jakon. Holan-holan-holan, dana eiñ. Eta ondo izpittuta, lantzian zatitxo bat hartu, eta harixa eiñ!.
iztar
[izter]
.
iz.
(TE).
Muslo.
Haren iztarrak, zugatz tantai bi bezela. / Sus piernas como dos árboles bravos.
iztar-bakar.
[izter-bakar]
.
iz. / izond.
(TE).
Cojo,-a,
manco de una pierna,
tullido de una pierna,
falto de una pierna.
Bizkai aldetik agertzen ziran iztar-bakarrak, hango meatzetan lagarik bizi erdixa. / Los tullidos de una pierna llegaban de la parte de Vizcaya, después de haber dejado media vida en las minas.
iztar-lehengusu.
[izter-lehengusu]
.
iz.
(TE).
Primo hermano,
primo carnal.
Bixen aittak anaiak ziranetik, eurak iztar-lehengusuak. / Siendo hermanos sus padres, ellos eran primos carnales.
Ik.
lehengusu.
iztarra hausi.
du
ad.
(TE).
Quebrarse / romperse una pierna.
Jausi keixa arbolatik eta iztarra hausi dau. / Cayendo de un cerezo, se ha quebrado la pierna.
Iztar makilla
gatxiz.
(TE).
Iztar makila (apodo).
Mac Kinley Estatu Batuetako presidente izandako bategandik Eibarren ataratako gatxizena.
Zer jiñok gaur Iztar Makillak?
"Lectura que se hizo proverbial de Mister Mac Kinley, por Bittor Aundixa, cuando la guerra de Cuba" (TE, 443).
iztarri
[eztarri]
.
iz.
(TE).
Garganta.
Hainbeste orrua ein biharragaz, iztarrixa urratuta daukat. / Teniendo que gritar tanto, tengo irritada la garganta. /
[Tabernan] iztarria freskatuaz. (Zirik 64).
iztarriko katarro.
(eztarriko katarro).
iz.
(NA).
Infección de garganta.
Eztula da bat eta iztarriko katarrua beste bat.
iztarriko min.
[eztarriko min]
.
iz.
(TE).
Dolor de garganta,
anginas.
Iztarriko miña eukitzen zalia; eta azkenerako be, handittik galdu zan. / Era propenso a las anginas, y por fin de ello se perdió.
iztarriko zulo.
[eztarriko zulo]
.
iz.
(TE).
Gaznate.
Iztarriko zuluan juan ezindako zatixak bialtzen zittuan barrurutz. / Metía trozos que no le podían caber por el gaznate.
iztarrixa zerrau.
[eztarria zarratu]
(iztarrixa zarratu).
zaio
ad.
(TE).
Ponerse afónico,-a / ronco,-a.
Iztarrixa itxi, afonixia izan.
Hainbeste orruagaz, iztarrixa zerrau jata. / Con tanto gritar, me he vuelto afónico.
Asko erabiltzen da, eta zarratu gehixenbat.
kontrako iztarri.
[kontrako eztarri]
(kontrako eztarri).
iz.
(TE).
Tráquea.
Kontrako iztarrira juan jako ardau tantanen bat eta itto biharrian dago.
kontrako iztarrira juan.
[kontrako eztarritik joan]
(kontrako iztarrittik juan, kontrako iztarrittik sartu).
esap.
(ETNO).
Atragantarse.
Kontrako eztarrira juan jakon ogi zatixa, eta ixa jo-ta bertan geldittu jakun!.
Izua
(Ixua).
l. iz.
(TE).
Izua (caserío).
Mandiola ballekua.
Legarretik Izuraiñoko bide barrixa eregi eben armerixakuak, 1914ko uda-azkenian.
Deklinatzerakuan kasu batzuetan gehixenetan amaierako -a gorde egitten da: Izua, Izuak, Izuari, Izuan ...; baiña beste kasu batzuk -a barik egitten dira, leku-denporazko gehixenak, inesibua kenduta: Izutik, Izura, Izuraiño(k), Izurutz.
izugarri
izond.
(TE).
Espantoso,-a,
aterrador,-a,
terrible,
que asusta.
Izua, bildurra sartzen dabena.
Aindu zetsan [...] esan zeixola hasieratik azkenera, aittua eta ikusi eban guztia gela izugarri hartan. (Ibilt 489).
/
Gaur egualdi izugarrixa ein dau. / Hoy ha hecho un día espantoso.
Ik.
bildurgarri,
ikaragarri.
izugarrizko.
izlag.
(OEH).
Terrible,
espantoso,-a.
Itaundu zetsan [...] nola izan zan izugarrizko gaitz honen hasieria. (Ibilt 488).
izuki
(izuka, ixuka).
izond.
(TE).
Tímido,-a,
vergonzoso,-a,
retraído,-a,
asustadizo.
Izutixa, lagun gutxikua, bakartixa, lagun artian lotsatzen dana, lotsatixa.
Baserriko ume izukia kriau etorri zanian, baiña gero ondo kaletartu zan. / Tímido cuando vino de criado del caserío, pero luego bien se hizo de la ciudad. /
Arrakia, emakia, umekia, izukia... /
Ondo lotsatixa ta ixukia intzanan ba txikittan. /
[...] ni naiz mendixetako alaba izukia. (Ibilt 65).
Ik.
-ki / -ka,
izu.
Gitxi erabiltzen da.
izur
iz.
(TE).
Frunce,
pliegue.
Arratixako neskatillak, dana izurrezko gona urdiña erromerixarako. / Las muchachas de Arratia se ponen para la romería la falda toda de frunce.
izurra hartu.
dio
ad.
(TE).
Fruncir,
tomar un frunce,
coger el dobladillo.
Izurra josi.
Izur bat hartixozu barren guztian, apur bat laburtzeko, luzeegi dozu ba gona hori. / Tómale un frunce en todo el volante, para acortar un poco la falda que la tienes demasiado larga.
izurda
[izurde]
(izurde, ixurde, ixurda).
iz.
(TE).
Delfín,
puerco marino.
(Delphinus delphis).
Itsas zabalian, izurdiak zoiazen ontzixan ondoren, jolasetan balitzaz letz. / En el ancho mar, iban los delfines tras el barco como si jugaran.
izurrategi
[izorrategi]
(izurratei).
iz.
(TE).
Burdel,
casa de lenocinio,
casa de citas,
prostíbulo.
Hamen be, izurrateixa, eta hamar bat halantxe.
"Casi en desuso, lo recordé oyéndolo decir a uno, vasco, canónigo en la catedral de Toledo, con el significado de casa de lenocinio" (TE, 454).
izuta
iz.
(ETNO).
Lazo o ligadura.
Korapillua, kiribiztia. Gehixenbat gari-azauak lotzerakuan egitten zan korapillua.
Garixa igitaixakin ebagi, eta lurrian lagatzen zan hasiera baten. Baiña gero azauak egin bihar izaten ziran, eta horretarako ziritxo bat erabiltzen genduan, "txaberia" jako haren izena. Lasto batzuk hartu, eta ziri horrekin korapillua egitten genduan, "izutia" esaten dana. Eta holaxe azaua eginda. Gero pilluetan ipini, eta beste guztia. Garixak biharra daka demasa.
Izutia egitteko zirixari, txaberia edo txabillia esaten jako.