I Letra

ituntasun iz. (TE). Tristeza. Tristuria. Ituntasun haundi bat jausi da nere gaiñ. / Una gran tristeza ha caído sobre mí. Ik. tristura. Ez da erabiltzen.

Iturribide l. iz. (TE). Iturribide (calle). Eibarkua. Iturribidia zan, Mutiola eta Portalian bittartian.

Iturriño [Iturrino] (Itxurriño). l. iz. (TE). Iturrino (casa). Tanboliña, txikirriña, pitxiña, tartakariña, luzekiña, Iturriño.

itxain itxaitte [itxoin] (itxaitxe, itxaintze) . du ad. (TE). Esperar, aguardar. Itxairazu lagunegaz Txaltxanian. / Espérame con los amigos donde Txaltxa. / Gosiak bazan, jateko itxaintziak bihurtzen eban friztixa bildurgarri baten. / Si tenía bambre, el esperar a la comida le convertía en una fiera temible. / Luzeruan itxain eben baiña ez zan zaratarik. (Zirik 78). / Mezian azkena itxain gabe. (Ibilt 460).

itxaitten egon. (itxaintzen egon, itxoitten egon). da ad. (TE). Estar esperando / aguardando. Itxaintzen egon giñan ordubete baiño gehixaguan, Beizuko Zabalian. / Estuvimos esperando más de una hora en Beizuko Zabala. Ik. zain egon, luze juan. Itxaitten askoz be arruntagua da itxaintzen baiño.

Itxari gatxiz. (TE). Itxari (apodo). "Sobrenombre de una familia de Eibar" (TE, 444). Itxariñekuak baziran Eibarren. Izen normal moduan ez da erabiltzen: "En Eibar, Itxari perdura como sobrenombre" (TE, 308).

itxaro izan du esap. (OEH). Esperar, tener esperanza, confiar en. Zaldunagandik itxaro eban [erantzun pozgarria]. (Ibilt 476). Ik. espero izan.

itxaropen iz. (TE). Esperanza. Hobian itxaropenian daroiaguz badaezbada guztiak. / En la esperanza de algo mejor llevamos todas las contingencias. / Eskerrak emotia bihar detsagu Jaungoikuari, arnasia, argixa, osasuna, ogixa eta dogun itxaropenagaittik. / Zazpi urtian bizi izan banaiz ezeren itxaropen barik, nola ez bizi beste zazpi urtian espero doran sarixagaittik? (Ibilt 460). Ik. esperantza, espero. Ez da eibartar petuen berbia: "No se usa comunmente esta voz, pero suena a todos" (TE, 444).

itxaropenian. [itxaropenean] . adlag. (OEH). En la esperanza de, con la esperanza de. Juan zan eskerrak emonaz, erremedixo harekin milagruan itxaropenian. (Ibilt 472). Ik. esperuan.

1. itxi

1. ixte (itxitze) . du ad. (TE). Cerrar. Itxizu atia, haixe zorrotza dabill eta. / Cierra la puerta, porque corre un viento frío. / Atia itxitzia ez da ezer kostatzen sartzerakuan. / No cuesta nada cerrar la puerta al entrar. / Atia ixtia gura neuke bedratzirak ezkero. / Quisiera cerrar la puerta una vez las nueve.

2. itxi

2. ixte [utzi] ( itxitze) . du ad. (TE). Dejar. Itxi (utzi, laga) dot Elgoibarko bidian. / Le he dejado en el camino de Elgoibar. / Jokuari itxitzia gura neuke. / Quisiera dejar el fuego. / Gaizki eiña, andria ixtia harek laga daben moduan. / Mal hecho dejar a la mujer como aquél lo hizo. / Hiru umegaz itxi eban, lamairen laguntasun barik. / Le dejó con tres niños, sin ayuda de un cuarto. / Pekatu haundixa, famelixia hartara itxitzia. / Gran pecado abandonar la familia de esa manera. / Itxuli gaittian gauzia ein da gero [...] utziko dogu hemen eta aldenduko gara alkarregaz. (Ibilt 455). / Ez zetsan utzi Zaldunari bere erantzuna amaitzen. (Ibilt 477). / Aurrerutz ez eban utzitzen haren sermoirik. (Ibilt 463). Ik. laga. Eibarren erabiltzen da itxi baiña laga gehixago.

itxitura (itxittura). iz. (ETNO). Alambrada, cerca, cercado, valla. Han itxitura edarra dago eta ez dabe hanka eingo. / Behi lapurren bat, eze, horrek alanbrok pasatzeko... gaiñera aurten eiñ etsezen itxitturekin?!. Ik. langa, esparrau, erromara.

1. itxuli

1. itxultze [itzuli] (itxulitze) . du ad. (TE). Volcar(se), volver del revés. Ardauz betetako pitxarra itxuli dau, eta hango danen "ene ba!". / Ha volcado una jarra llena de vino, y ¡qué de lamentos todos! / Jakia itxuli eta itxulitaratik jantzi dau. / Ha vuelto la chaqueta y la ha puesto del revés. / Lapikua sutara itxulitzia, etxekoandria auzuan ipoiñetan dan artian, sarrittako kontua. / Volcarse el puchero al fuego, mientras el ama está en la vecindad de cuentos, cosa frecuente. / Eutsi gogor burdixari itxuli ez deiñ, hamen sakonian aldapara haundixa dago eta.

2. itxultze [itzuli] (itxulitze) . du ad. (OEH). Hacer volver. Senarra neregana zeregaz itxuli ia erremedixorik dozun. (Ibilt 472). / Ez eban itxuli gura izan beste hainbeste haren aurka. (Ibilt 480).

3. itxultze [itzuli] (itxulitze) . da ad. (TE). Dar la vuelta, regresar, volver(se). Bide erdittik itxuli naiz, dirua hartzia ahaztu doralako. / Me he vuelto de la mitad del camino, porque se me ha olvidado tomar dinero. / Hainbeste bide eiñ eta gero itxulitzia, bihar zan lekura heldu baiño lehen... / Volver habiendo hecho tanto camino, antes de llegar a destino... / Azkue zana penaz ei zan Capilla Sixtina ikusi barik itxuli biharrez. (Zirik 89). / Dukesia, besterik aittu gabe, itxuli zan arinka bere gelara. (Ibilt 478). Ik. buelta hartu, buelta egin, jira egin, bira egin, bihurtu, itxulitze.

4. itxultze [itzuli] . du ad. (TE). Traducir. Hizkuntza batian esan edo idatzi dana beste hizkuntza baten esan edo idatzi. Euskerara bihurtu edo itxuli liburuetan diran milla gauza eder. / Traducir al euskera mil cosas bellas que hay en los libros... Ik. bihurtu.

5. itxultze [itzuli] (itxulitze) . du ad. (OEH). Convertir(se), transformar(se). Haren odol eta gantzak odoloste itxuli baiño len. (Ibilt 462).

2. itxuli

2. [iruntzi] . iz. (TE). Reverso, revés, envés. Tela, jantzi edo gauza baten bistakua ez dan aldia; erian kontrakua. Tela honek hamendik dau eria, eta bestetik itxulixa. / Este tejido de este lado tiene el derecho y del otro el envés. Ik. irulezta, itxulikalde, itxulittu, itxulittaratu.

itxulittara. [iruntzitara] .

1. [iruntzitara] . iz. (TE). Reverso, revés, envés. Itxulittaria ez da errez igartzen tela honetan. / No se distingue fácilmente el envés en este tejido. Ik. irulezta, itxulikalde.

2. [iruntzitara] (itxulietara). adlag. (TE). Del revés. Itxulittara jantzi dittu galtzak. / Se ha puesto las medias del revés. Anton. erara.

itxulittik. [iruntzitik] . adlag. (TE). Del revés, del envés. Itxulittik begiratu ezkero, gauzak beste arpegi bat eukitzen dabe. / Mirando las cosas del revés, presentan otra cara.

itxulikalde iz. (ETNO). Envés, reverso, revés. Itxulixan aldia. Jertsia itxulikaldera daukazu. Ik. itxulittara, irulezta, itxuli, itxulittik, itxulittu, itxulittaratu.

itxulittaratu itxulittaratze [iruntzietaratu] ( itxulittaratutze) . du ad. (TE). Volver del revés. Aratostietan nahikua dozu soiñekua itxulittaratu koko jantzitta agertzeko. / Por Carnaval, basta que te pongas el vestido del revés para que estés disfrazado. / Soiñekua itxulittaratutzia, barrixa eittia beste kostatzen da gaur. / Volver del revés un traje, cuesta hoy tanto como hacer uno nuevo. / Ez dau merezi gaur ezer itxulittaratziak. / Nada merece hoy volver del revés. Ik. itxulittu.

itxulittu itxulitze [iruntzitu] (itzulittu). du ad. (TE). Poner patas arriba, revolver. "Volver las cosas del revés" (TE, 446). Ipurdiaz gora itxulittu dau etxe guztia. / Ha revuelto toda la casa patas arriba. / Dana itxulittutzia errezagua, dana bihar dan bezela tolostutzia baiño. / Revolver todo es más fácil que poner todo en orden. Ik. itxulittaratu.

itxulitze [itzultze] . iz. (TE). Regreso, retorno, vuelta. Izatez itxultze aditz-izenan aldaeria da itxulitze. Ik. buelta, itxuli.

itxundu itxuntze (itzundu). du ad. (ETNO). Deshojar(se). Zugatzak orrixak galtzia, edo nahitta norberak orrixak kentzia, ganajatekorako-edo.

itxura

1. iz. (TE). Parecido, traza, apariencia, figura, aspecto, impresión. Jauntxo itxura gehixago heukan bihargiñana baiño. (Zirik 32). / On itxuria dauka alkate barrixak. / El nuevo alcalde parece bueno. / Esan horrek, egi itxuria dau. / Esa referencia tiene trazas de ser verdad. / Semiak aittan itxuria atara dau. / El hijo ha sacado parecido del padre. Ik. traza, antz, planta, irudi, tankera.

2. iz. (TE). Fundamento, manera adecuada. Itxurako gauzia. / Cosa razonable. / Badakik hori eztana itxuria bestien aurrerako be. (Zirik 78).

itxura danez (zanez). [itxura denez (zenez)] . esap. (OEH). Al parecer. Danak espero eben txapeldun izatera helduko zala, ta berak pe bai itxura zanez. (Zirik 116).

itxuran. adlag. (OEH). En forma (de), con aspecto (de), decorosamente, con buen aspecto. Txanbolin agertu zan mendiruzko itxuran. (Zirik 57). / Itxuran agertu zeiñ etxera. (Ibilt 466).

itxuria. [itxura] . adlag. (TE). Por lo que parece, según parece. Itxuria danez, itxuria dan lez. Itxuria, ez dator oiñ ezkerik. / Parece que ya no viene. / Itxuria, haren etxian andria hasiko zuan frakak jazten. (Zirik 43). / Grazia ein zetsan itxuria. (Zirik 122). Ik. itxuria dan lez, itxuraz, kontizu, erregular. Ahozkuan itxuria danez / dauanez be erabiltzen da.

itxuria dan lez. [itxura den legez] (itxuria dan letz). esap. (TE). Según parece, al parecer, por lo visto. Itxuria danez, dirudixanez. Itxuria dan letz, ez da ondiokan hill. / Según parece, todavía no ha muerto. Ik. itxuria, ikusixan bistan / behian.

itxuria emon. [itxura eman] . dio ad. (TE). Adecentar, recomponer, acondicionar, dar forma. Itxuratu, formia emon. Ez dau guztiz ondo atara, baiña itxuria emon detsa. / No lo ha sacado del todo bien, pero ya le ha dado trazas a la cosa. / Itxuria emon detsa etxiari, andrageixa datorrenerako. / Ha adecentado la casa para cuando venga la novia. Ik. itxuratu.

itxurian jabe izan. esap. (EEE). No ser (o ser) lo que parece. "Norbaitek azaletik edo kanpotik ematen duena ez dela adierazteko" (EEE, 38). Baitta dirudixana badala aitzen emoteko be. Sinpatikua eta jatorra emoten dau, baiña ez da itxurian jabe. / Itxurian jabe bada, ez dau eukiko indar haundirik.

itxurabako

1. [itxuragabeko] . izlag. (OEH). De mal aspecto, feo,-a. Itxura txarrekua. Itxurabako agura zahartxo, ximel da gaizki jantzi bati. (Zirik 62). / Bi itxurabako zeren auto-stop eitten.

2. [itxuragabeko] . izlag. (OEH). Absurdo, disparatado, sin fundamento. Sagarrak eskubariakin batu? Gauza itxurabakuaorik horraittio... / ¿Recoger las manzanas con el rastrillo? ¡mira que es disparatado!

3. [itxuragabeko] . izlag. (TE). Indecente, incorrecto,-a. Itxurarik be ez daukana. Gauza itxurabakua zuk oiñ ein dozuna. / Cosa indecente lo que tú has hecho ahora.

itxuragarri izond. (TE). Decente, que adecenta. Itxura onekua, dotore emoten dabena. Lorak sapailluan, itxuragarrixak dira. / Las flores en el balcón, dicen bien (son adecentadoras). Ez da erabiltzen.

itxuratu itxuratze ( itxuratutze) . du ad. (TE). Adecentar, recomponer, acondicionar, dar forma. Itxuratu dittue inguruak, erregia datorrenerako. / Han adecentado los alrededores para cuando venga el rey. / Itxuratutzia gura genduke etxia, alabia ezkontzen danerako. / Quisiéramos adecentar la casa para cuando se case la hija. / Bai kristau eta bai gauzak, itxuratzia bihar dabe. / Tanto las personas como las cosas necesitan adecentarse. Ik. itxuria emon.

itxuraz adlag. (OEH). Al parecer, por lo visto, aparentemente. Sartu jakon andrazko bat, [...] itxuraz ezkutuan hilleta berbera erebixana. (Ibilt 472). Ik. itxuria.

itxurazko izlag. (JME). Decente, correcto,-a, aceptable, de buena presencia. Itxura onekua. Pelikula itxurazko bat ez dabe botatzen. Ik. itxuroso.

itxuroso izond. (TE). Decente, decoroso,-a, digno,-a, de buena apariencia. Itxura on samarrekua. Etxia da itxurosua, baiña etxekuak itxurabako zoro batzuk. / La casa parece bien, pero los de la casa son unos locos indecentes. Ik. itxurazko, tajuzko. Anton. itxurabako.

itzain (izain). iz. (TE). Boyero, guía de bueyes, carretero. Lehen, idixaz eta burdixaz arduratzen ziranak; baitta transportistak be. Gaur egun ixa bakarrik idi-probetan erabiltzen da (ETNO). Domekako iri-proban, zein da itzaiñ? / En la prueba del domingo, ¿quién es el boyero? / [...] idi probetako izaiñ marduak. (Ibilt 35). Ik. karretero. Erderazko maillegua nagusittu jako azken aldixan (karretero), edo perifrasi batek ordezkatzen dau: ittulan egin.

Eibarko euskara hiztegia