Eibarko euskara hiztegia
I LETRA
irutxur
[iruzur]
.
iz.
(TE).
Traición,
tongo,
trampa,
fraude,
estafa.
Gaurko jokuan, irutxurra bis-bistan egon da. /
Ezpatadunak ein zeskuen irutxurrak, Jaungoikuan parkarik ez dauka. /
Bizixagaz ordaindu biharko dozu zeure irutxurra. (Ibilt 480).
Irutxurra engaiñua da eta hirutxurra baztarra, txokua.
irutxur egin.
[iruzur egin]
.
du
ad.
(TE).
Traicionar,
engañar.
Bide ardixan, illunak eta bakardadiak lagunduta, irutxur ein zestan. / A mitad de camino, ayudado por la soledad y la noche, me traicionó. /
Irutxur itzala eitten zetsan honi. (Ibilt 482).
Ik.
irutxur jokatu,
engaiñau.
irutxur jokatu.
[iruzur jokatu]
.
du
ad.
(TE).
Traicionar,
engañar.
Traiziñua egin.
Lehenengo egunetik, irutxur jokatu eben urdiñak. / Desde el primer día, traicionaron los azules.
Ik.
irutxur egin.
irutxurlari
[iruzurlari]
.
izond.
(TE).
Traidor,-a,
tonguista,
impostor,-a,
tramposo,-a.
Irutxur egitten dabena, tranposua.
Aurretik zarata gehixen erebixana, gero irutxurlari agertu zan. / El que más gritaba antes, después resultó traidor. /
Holako eta holako pelotari, bixak onak, baiña irutxurlarixak. / Tal y tal pelotaris, los dos buenos, pero tonguistas. /
Aritxalarixa, arriolarixa, irutxurlarixa, jokolarixa, harrilarixa. /
Bildur eban [...] beste ederren bategana irutxurlari alde eiñgo zetsalako. (Ibilt 486).
isastu
iz.
(AN).
Terreno acotado para ganado.
"Izendatutako larre sail bat izaten zan bertan abereak eukitzeko" (AN).
"Terreno dehesado o acotado con superficie de pastizal y algunos pastizales destinados a la receptación del ganado. Podían ser indistintamente de propiedad municipal o particular" (EOYE, 1498, 97, 445. or. (JEL)). (G)isatsa landariaz zerikusixa euki leike. / Isasti jasotzen da hiztegixan (OEH. IX-608).
isengura
iz.
(NA).
Paraje húmedo,
sitio donde no se seca el agua,
zona pantanosa.
"Isenguria": nik aittittai eta amamai Argiñaon asko entzunda!, beti bustitta dauan parajia, udan be ura eoten dan lurra...
isil
1.
(ixill).
izond.
(TE).
Callado,-a,
silencioso,-a.
Gizon ixilla eta ondraua, ha zure laguna. / Hombre callado y honrado, aquél tu amigo.
2.
(ixill).
izond.
(OEH).
Secreto,-a,
privado,-a.
Egixa ete da, Aiskide ixilla leixala nebalakuan, azpijaneko guzurti agertu ahal izatia? (Ibilt 487).
isil-poltsa.
(ixil-poltsa).
iz.
(TE).
Peculio reservado,
dinero reservado,
dinero escondido.
Txomo zaharran andriak, ixil-poltsiakin etxia eiñ eban. /
Nundik norako diruekin jarabik gure andriak ainbeste dotoretasun? Ixil-poltsaren bat bajaukak baztarren batian gordeta. (Zirik 68).
isildu
1.
isiltze
(ixildutze)
(ixildu).
du
ad.
(TE).
Callar(se),
silenciar(se).
Errezoia euki arren ixildu nintzan, burua zurittuta eukalako. / Me callé aunque tenía razón, porque tenía canas. /
Errezoi bategaz ixildu eban. / Le calló con una sola razón. /
Batzuetan ixildutzia hobe. / A veces es mejor callar. /
Ni ixiltzia balitz, harrixak berba eingo leukie. / Si hubiera de callar yo, las piedras hablarían.
2.
isiltze
(ixildutze)
(ixildu).
du
ad.
(OEH).
Callar,
silenciar,
dejar en secreto.
Neskamiak ez zetsan ixildu ezer. (Ibilt 489).
isilik
1.
[isilik]
(ixillik, isillikan).
adlag.
(TE).
En silencio,
callado,-a.
Ixillikan dabil berian ondoren. /
Egon isilik mesedez!
/
Entzundakuak entzunda isilik geratu zan.
Isilikan aldaeria Eibarren baiño gehixago, inguruko herri batzuetan.
2.
[isilik]
(ixillik, ixillikan).
adlag.
(OEH).
En secreto,
ocultamente,
a escondidas de.
Ixillik gordeko ebana. (Ibilt 482).
/
Herrixetan gatxa da gauzak ixilik eukitzen eta beti zabaltzen dira zurrumurruak. (Zirik 107).
isil-isilik.
[isil-isilik]
(ixil-ixilik).
adlag.
(OEH).
En silencio,
en secreto.
"Kalamatxinuak" urten arte ixil-ixilik egon bihar zala. (Zirik 34).
Isilik indartzeko errepikauta: isil-isilik.
isilixan
[isilean]
(ixillixan).
adlag.
(AN).
En secreto,
a escondidas.
[...] eta eruan eban ixillixan etxera. (Ibilt 414).
/
Zaldunari deittu zetsan ixillixan agertu zeiñ bere gelara. (Ibilt 479).
isilleko
2.
[isileko]
(ixilleko).
iz.
(TE).
Confidencia,
secreto.
Ezkutukua, sekretua.
Bixen artian, ixillekuak darabixez. / Se traen secretos o confidencias entre los dos.
Pluralian erabiltzen da.
isillekuetan.
[isilekoetan]
(ixillekuetan).
adlag.
(EEE).
En secreto.
Isilixan; ezkutuan.
Halakoren batian, deitzen detsa kanpoko lagunari, ixillekuetan. (Zirik 46). /
Ixillekuan pozian bizi zaralako. (Ibilt 481).
Pluralian erabiltzen da gehixenetan, baiña singularrian be bai: isillekuan.
isillu
(ixillu, txisillu).
iz.
(ETNO).
Banco con respaldo,
escaño de cocina.
Sukalderako zurezko jarleku luze bizkarduna.
Oso galduta daguan berbia da; jente nagusixak besterik ez dau ezagutzen. Inguruko herrixetan be ezagutu bai, jente nagusixak, baiña ez da erabiltzen (Soraluzen, Bergaran...).
isilluna
[isilune]
(ixilluna, ixiluna).
iz.
(TE).
Silencio,
rato de silencio.
Edurrak zuritzen dittuanian baso-mendixak, ixiluna haundi bat eitten da lurrian. / Cuando la nieve blanquea el paisaje, un gran silencio se hace en la tierra. /
Ixillunia, geldiunia, apurtunia, ustelunia, lau-unia, illununia...
isilpeko
(ixilpeko).
izlag.
(TE).
Confidencial,
secreto,-a,
reservado,-a.
Ixilpeko gauzak, euren bixen artian bakarrik erabiltzen dittue. / Las cosas confidenciales, sólo las tratan entre los dos.
isiltasun
(ixiltasun).
iz.
(TE).
Silencio.
Hango ixiltasun sakona, uste inguruan dana hilda dala, mendixen behera edur-jausixen trumoiak bakarrik hausten dabe. / El profundo silencio de aquel lugar, sólo lo interrumpe el estruendo de los aludes de nieve.
isipula
(isipilla, ixipilla, ixipula).
iz.
(TE).
Erisipela.
Ixipillia eta haren antzerako gatxak, lehen ugari ziran; oiñ ez hainbeste. / La erisipela y otros males semejantes, antes abundaban; hoy no tanto. /
Haretxeaittik kaskamoztutzen zittuan ba! Ixipillia izeten zan. Buruan urtetzen eban, ta besuetan be bai, ta... kostria! Bai! Ta gero han pasmotxua juntatzen zan. Ta buruan ixipillia, ta "harek kaskarra moztu jon, ixipillia jakan". Bai, bai, bai. Zuek ez dozue jakin, baiña zaharrak bai! Kendu ezin gaiñera! Pasmua juaten jakon, bai? eta ugarittu!.
isko
[idisko]
(ixko).
iz.
(TE).
Toro,
novillo.
Behin Donostian, iskua eta tigria ipiñi zittuen burrukan. / Una vez en San Sebastián, pusieron a luchar al toro con el tigre.
Ik.
txahal-isko.
isko eske egon / izan.
esap.
(NA).
Estar la vaca en celo.
Pintei bai, baiña honei gorrixoi ez jakue errez igertzen iskuan eske noiz dian.
Ik.
ume eske egon,
adarittu,
apotu,
altan egon.
isko-nafar.
[idisko-nafar]
.
iz.
(TE).
Toro bravo.
Toro de los que se echan a los profesionales del toreo (TE).
Ez Lasturko zezentxuak, isko-nafarrak tentatzen zittuan, plaza erdixan, jakiagaz.
iskua bota.
esap.
(ETNO).
Cubrir la vaca.
Ik.
iskotu,
paradako isko,
kastigau,
hazittarako,
hazi,
beteta,
apotu,
adarittu.
lasturko isko.
iz.
(TE).
Vaquilla de lastur.
Gaurkuak, Lasturko iskuak ziran eta ez nafarrak. / Los de hoy eran toros de Lastur y no navarros.
paradako isko.
iz.
(ETNO).
Toro semental.
Hazittarako erabiltzen dan iskua; behixak iskotzeko erabiltzen dan zezena.
"Behixa iskuan eske dago", ta iskua nun daguan, hara! Etxian ez baeguan, ba, auzuetan. Iskua lehenago, oin urte asko, hemen baille guztian bat egoten zuan, "Erdikuan"; ni umia nitzanian, paradako iskua, bat. Paradako iskua, bai; behixak iskotzeko, paradako iskua.
Ik.
hazi,
hazittarako,
apo.
suzko-isko.
iz.
(TE).
Toro de fuego.
Ez zan ha zezen-suzkua eta bai suzko-iskua.
Ik.
zezensuzko.
Zezensuzko erabiltzen da gehixenbaten.
iskotu
iskotze
[idiskotu]
( iskotutze)
.
du
ad.
(TE).
Cubrir la vaca con el semental,
inseminar vacas,
cruzar la vaca con el novillo.
"Cubrir la vaca con el semental" (TE, 236). / Cubrir la vaca para la procreación (TE, 453).
Behixa iskotzera eruan dabe paradara. / Han llevado a cubrir la vaca a la parada. /
Gure behixa gaur daroiagu iskotutzera. /
Behi hau iskotutzia biharrian dago. /
Diputaziñuan paradan ein dabe behixa iskotutzia. /
Lehen-lehen iskua egoten zuan hemen. Iskua etxian! "Behixa iskuan eske dago", ta sartu behixa ta iskua txabolara, ta iskotu. Oin inseminaziñuakin, oiñ iskorik bota bez! Oin iskua botatzen jakuek kanpokueri, harek ezin leikezelako ekarri ta... diabruak diralako. Lehen , ba, danok etxian eukitzen genduazen, kortan. Etxian isko ona baeguan, haxe bota, ta beste leku baten badago hobia, "Hi Botako detsak iskua?" ta "Bai, bai" ta hara eruan.
Ik.
zaldittu,
paradako isko,
kastigau,
hazittarako,
beteta,
apotu,
adarittu,
iskua bota.
Normalian behixa iskotu esaten da, perifrasis moduan.
isla
iz.
(TE).
Lo claro del horizonte hasta el cénit.
Islian agirixan biharra eittia, ez zala ona esaten eben zaharrak. / Los viejos decían que no es bueno trabajar frente al claror del cielo.
Ik.
ostondo.
TEn sasoian galtzen euan: "Voz corriente en nuestros padres, que ha ido enrareciéndose" (TE, 442); gaur egunian ez da erabiltzen.
istrumentu
[instrumentu]
.
iz.
(OEH).
Instrumento,
utensilio.
Hi, zertarako dok hor dagon istrumentu hori? (Zirik 80).
itandu
itantze
[itaundu]
(itaundu).
du
ad.
(TE).
Preguntar.
Juan eta itandu zetsan nola deritzen zan. / Fue y le preguntó cómo se llamaba. /
Itaundu zetsan nola izan zeikian horrelako Dama gazte eder batek zerbiduko eban Zaldunen bat ez eukitzia. (Ibilt 486).
Ik.
preguntau,
galdetu,
preguntez,
galdez.
TEn sasoirako ixa galduan eguan Eibarren, preguntau-k lekua kenduta: "Preguntau ha eliminado la voz propia, al punto que sólo recordamos vagamente que los viejos utilizaban esta voz" (TE, 443).