I Letra

i metaling. (TE). Nombre de la letra 'i' del alfabeto vasco. Hor ein dozun 'ixak', puntua bihar dau gaiñian. / La 'i' que has hecho ahí, necesita un punto encima. Artikulua hartzerakuan "ixa" esaten da.

i-ji-ji onomat. (ETNO). Grito de alegría, onomatopeya. Euji, irrintzi edo lekaixuetako soiñua. Eujixa, eujixa esaten jako: "iii-ji-ji-ji-ji-jiiiiiii!" Oiñ ez da entzuten baiña lehen bai!.

ia [ea] . junt. (TE). A ver, si, a ver si. Esairazu behiñ, ia etorriko zaran ala ez. / Dime de una vez, si has de venir o no.

ibai (ibi). iz. (TE). Río relativamente grande. Erreka zabala, gehixenetan itsasora heltzen dana (ETNO). Debara doian ibaiak, haren izena dauka. / El río que va a Deba, lleva este nombre. / Eibar eta Plazentzia artian beti "pikia" egon dok, ia zein gehixago. Eta errekiagaittik be esaten eskuen: "Ixildu zaittie! Eibarren errekia besterik ez dakazue-eta!". Bai ba, Eibarren errekia, eta Plazentzian ibixa. Igarixan be, plazentziarrak hobiak beti. / Bota eban bere burua ibaira. (Zirik 120). Ik. erreka. Eibarren gitxi erabiltzen da berba hau; izan be, egon be ez dago ibairik, Eibar ingurukuak errekak dira eta. Normalian erreka darabigu danerako, haundi zein txikixendako.

ibaibaztar. [ibaibazter] . iz. (OEH). Orilla del río. Bazoian ibaibaztarretik gora. (Zirik 121).

ibai-herri iz. (TE). Pueblo ribereño. "Bas-herria" bezela "ibar-herria" edo "iberria", izan leikian gauzia. Ik. baserri. Ibai-herria, ibar-herria, iberria eta bas-erria ez dira erabiltzen; etimologiak dira.

ibar iz. (TE). Valle, vega. Ibarzabal, gure gurasuen denboran, entzutze haundiko gizona Eibarren. / Durangokua, ibar zabala eta argixa. / El de Durango, valle ancho y luminoso. Berbia bera bakarrik ez da normalian erabiltzen, baiña bai onomastikan eta toponimixan: "No entra esta voz en el léxico corriente, pero figura en la toponimia local: Ibargaiñ, Ibarkurutzia, Ibarbeya" (TE, 419).

Ibarguren abiz. (TE). Ibarguren (apellido frecuente en eibar). Ibarguren estankeruanekuak.

Ibarra

1. abiz. (TE). Ibarra (apellido). Ibarbekuak ziran Ibarrak.

2. l. iz. (TE). Ibarra (casas). "Casa solariega de Ibarras en Eibar" (TE, 419).

Ibarrola b. iz. (TE). Ibarrola (caserío). "Caserío de Goi-mendi" (TE, 419). Ibarrola, Plazenziako mugen barruan dala uste dot.

ibilgarri (ibilligarri). iz. (TE). Cosa movible, móvil, vehículo. Ibilligarri guztiak bizkortzia, hor gaurko ingeniero danen ametsa. / El acelerar todo lo que se mueve, hé ahí el sueño de todos los ingenieros. / Narrian ondoren izan zan ibilgarri burpillduna. / Después de la narria vino el vehículo con ruedas. Ik. bizkortu, burpildun, burpillezko. TEk bizkortu, burpildun eta burpillezko sarreretako adibidietan darabil berbiau, baiña ez detsa sarrerarik egin.

ibilgona

1. (ibilli-gona). iz. (TE). Falda de calle, falda andariega. Kalera urtetzeko andrak jazten daben gonia. / "Falda que se ponen las mujeres para la calle" (TE, 419). Ibilgonia jantzi ezkero, etxerako ordurik ez. / En poniéndose la falda andariega, no tiene hora para volver. / Honek androk, ibilli-gonia jantzi ezkero, etxeratu eziñ illuntziraiñok. / Estas mujeres, cuando se ponen la falda andariega, no pueden volver hasta el anochecer. / "Ibil-gona, kalerako jazten dan gonia. [...] Adarjote alde deitzen jako Eibar-en ibilgonia". (Zirik 28n).

2. (ibilli-gona). izond. (TE). Trotacalles, callejera. Zentzu figurauan beti kalian ibiltzen dan andria esan gura dau. / "Falda (...) con que se caracteriza a la trota-calles" (TE, 419). Etxeratu ezindako ibilgona gangar bat einda dago. / Está hecha una trota-calles.

1. ibili

1. ibiltze (ibilli). da ad. (TE). Andar, marchar, moverse, funcionar, andar. Ume honek ez dau beste gauzarik buruan, ibiltzia baiño. / Ese niño no tiene otra cosa en la cabeza que andar. / Etenda zegozen, egun osuan ibilli ta ibilli ein ondoren. (Zirik 118). / Eztabil [erlojua]. Eztakit zer emongo neukian ibiltziarren. (Zirik 65). / Miñik ein barik ibilli hakitt, e! (Zirik 56). / Argi ibili hari.

2. ibiltze (ibilli). da ad. (TE). Andar, estar, ocuparse en algo. Juan zan guraso bat bere semiari elgorrixa osatzen ibili zan medikuarengana. (Zirik 16). / Juan zan guraso bat bere semiari elgorrixa osatzen ibili zan medikuarengana. (Zirik 16). / Zure billa nenbillen ni. / Yo andaba en tu busca. / Ordu betian errekan ibili ondoren, gauza gutxi harrapau eban. (Zirik 35). / Modara jantzi ta modara ibilli. (Zirik 85). / Kokotzat ebillen Batista kojua. (Zirik 103). / Behin, juan zan guraso bat bere semiari elgorrixa osatzen ibili zan medikuarengana. (Zirik 16). / Mediku askokin ibilli naiz gaiñera. (Zirik 102).

dabillen lekuan. esap. (EEE). Ande donde ande, esté donde esté. Dabillen lekuan dabillela. Mutiko hori tripa zorririk barik ibiliko da dabillen lekuan.

2. ibili

2. (ibilli). iz. (TE). Camino, recorrido, caminar. Gaurko ibillixak on ein desta. / La jornada de hoy me ha sentado bien. / Tripiau bajatze alde, lantzian behin, mendi ibili bat eitten hasi nok. (Zirik 57). / Haren errenkako ibilixa. (Zirik 103). / Zaldunagaz urten eban ibilli batera. (Ibilt 482). / Mendi ibilli bat egiñ ondoren, etxeruzkuan, berihalaxe hartzen dogu burdiña usaiña Eibarrera hurreratzian; begi-itsuan be igarriko genduke nora goiazen. Ik. ibillera, ibillaldi.

ibilkor izond. (TE). Andarín,-ina, andariego,-a. Ibiltarixa, asko ibiltzen dana; ibiltzen zalia dana. Ibilkorra, demoniua, leku baten eziñ iraundakua. / Andariego, el demonio, sin que pueda parar en ningún sitio. / Bizkorra, ameskorra, ibilkorra... Ik. ibiltzaille, ibiltari. Ibilkor eta ibiltzaille baiño arruntagua: ibiltari.

ibillaldi [ibilaldi] (ibillialdi). iz. (TE). Marcha, caminata, paseo. Ibillaldi ederra ein dogu Urkotik zihar. / Hemos hecho una hermosa caminata por Urko. Ik. ibili.

ibillera

1. [ibilera] . iz. (TE). Paso, andar (forma de), comportamiento. Txori batena lezkotxe ariña haren ibilleria. / Su andar, ligero como el de un pájaro. / Haren ibilleria ez jata gustatzen.

2. [ibilera] . iz. (TE). Andanza. Ez deste graziarik eitten zure ibillerak. / No me hacen gracia tus andanzas. / Gaiñera, zer ba, nori ardura bihar jetsak nere ibillerak? (Zirik 25). Ik. ibili. Pluralian sarri: ibíllerak.

ibiltari (ibillilari). izond. (TE). Andarín,-ina, andariego,-a. Asko ibiltzen dana, ibiltzen zalia dana. Urtiegaz, oso sortu zan ha zan ibiltarixa. / Con los años se ha entorpecido del todo, aquél que era tan andariego. / Ibillilarixa urten eban, eta ez zan geldittu munduan barrenera arte. / Salió andariego, y no paró hasta el fin del mundo. / Ibillilarixa, errotarixa, labarixa, ehitzarixa. / Ibiltarixanak (tít.). (Ibilt). Ik. ibiltzaille, ibilkor. Ibiltarixa da gehixago erabiltzen da ibilkorra eta ibiltzaillia baiño.

ibiltzaille (ibilzale). izond. (TE). Andarín,-ina, andariego,-a. Ibilkorra, ibiltzen zalia dana, ibiltarixa. Dittuan urtiegaz, betiko ibilzalia. / Con los años que tiene, sigue siendo el andariego de siempre. Ik. ibilkor, ibiltari. Ibiltzaillia eta ibilkorra baiño arruntagua: ibiltarixa.

Ibur l. iz. (TE). Ibur (riachuelo, regato). "Se llama así el regato que baja entre Galdaramiño y Eguarbitza" (TE, 420). Ibur errekia Olerrian sartzen da Egora.

idar [ilar] (ider). iz. (TE). Guisante. (Pisum sativum). Legatza idarrekin, gaurko afarixa. / Merluza con guisantes, la cena de hoy.

idar-oskol. iz. (ETNO). Vaina de guisante. Idarran lekia.

idatzi idazte . du ad. (TE). Escribir. Ez litzake gaizki egongo hemengo euskeran idatzittako lan gehixago bagenka. (Zirik 7). Ik. eskribidu, zurixan baltz egin. "El sinónimo (eskribidu-na) idazi no se conoce en Eibar" (TE, 347). Errazoia dauka TEk, baiña gaur egunian, eskolian eta euskera batuan eragiñez idatzi be erabiltzen da eibartarron jardunian.

ideko

1. [kideko] . izlag. (TE). Semejante, tal para cual, que coincide. Antzerakua. Zure semia eta nere anaia, idekuak juan eta etorri guztietarako. / Tu hijo y mi hermano, tal para cual para todas sus andanzas. Ik. igual, bardin, antzerako, kideko.

2. [kideko] . izlag. (EEE). Dela la misma edad, coetáneo,-a. Edade / adin berekua. Horrek bixak idekuak dira, eskolan be alkarregaz ibili ziran.

idi (iri). iz. (TE). Buey. Ibargaiñ alkatian irixak lakorik, ez ziran inguruan. / No había en los términos bueyes como los de Ibargaiñ, el alcalde. / Jango leuke harek [...] idi-hanka bat perra ta guzti. (Zirik 70). / Idixa danian egoten zan lehen. Lehen ez zan etxerik idirik ez zeguanik! Biharrerako danian. Hortxe Sanmartiñen ez jittuat nik ezautu: errentero etxia, ta etxe txikixa... Baiña garotia zanian beti Mendigoittikuak laguntzera, edo Lezeta edo Loixola... Ez dakik? Ostian danian idixak: Mugitzan, Umaixon, Barrundixan, Arikitxetan, Argiñaon... Danien! Danien!. TEk iri aldaeria darabil beti, baitta konpuestuetan be (TE, 439-440).

idi bakarrian. iz. (ETNO). Prueba de arrastre de un solo buey. Probetako berbia da.

idi gorri. iz. (ETNO). Buey pirenáico, autóctono. Ik. ganau gorri.

idi-gobernatzaille. iz. (ETNO). Boyero,-a. Gure aitta zana be ez zuan holan idi-gobernatzaillia eta zera; juan eta ikustia bai!, eta afaldu eta etxera etorri, hori bai!. / Gure aitta idi-gobernatzaillia zuan, probetara be askotan etara jittuan. Ik. ganau-gobernatzaille.

idi-korotz. (iri-korotz). iz. (TE). Excremento de buey. Ik. korotz.

idi-pare. iz. (NA). Pareja de bueyes, yunta. Hamen beti idi-pariak be bi: bat zaharra, eta beste bat gaztia. Harek pixkat zahartzen zianian barrixak, gaztiak, preparatzeko.

idi-proba. (iri-proba). iz. (TE). Prueba de arrastre de piedra tirada por bueyes. Iri-probia dago berbatuta datorren domekarako. / Está apalabrada una prueba de bueyes para el domingo que viene. Ik. proba, gizon-proba, asto-proba.

idi-probalari. (iri-probalari). iz. (TE). Boyero,-a, carretero,-a en prueba de bueyes. "Actor en pruebas de bueyes" (439). Ibargaiñ, alkate izandakua luzero, iri-probalarixa zan (probalarixa, probarixa). Ik. probari, probalari, probalari, idizale.

idi-probia jokatu. (iri-probia jokatu). esap. (TE). Efectuar la prueba de bueyes. Iri-probia jokatu detsa Ibargaiñek, Azkoittiko onenari. / Ibargaiñ ha competido en una prueba de bueyes, con el mejor de Azkoitia.

idia [ideia] (idea). iz. (TE). Pensamiento, idea, plan, ingenio. Pentsakeria (politikan); asmua; buru-argittasuna. Idia guztiak dira aintzakotzat hartu biharrekuak. / Todas las ideas son respetables. / Idia ona da zuk oiñ agiriratu destazuna. / Es buena la idea que acabas de manifestarme. / Idia haundixagaz einda dago etxe hau. / Esta casa está construída con mucho ingenio.

idia bateko. [idea bateko] . izlag. (TE). Correligionario,-a, que congenia, avenido,-a. Idia berekua, bat datorrena. Bixak dira idia batekuak.

idian ibili. (idean ibili). esap. (OEH). Andar con la intención de, andar con la idea de. Brasildikan tximiñuak ekartzeko idean gabizela. (Zirik 112).

idizale izond. (NA). Aficionado,-a a los bueyes, aficionado,-a al arrastre de piedra. Potoluan aitxa, idizale haundixa zuan, dios!, ganau-gobernatzaillia ha?!, harek ganauak gobernau?!; eta Floren zana, Aitorren aitxitxa, beste bat!: bi!. Ik. probari, idi-probalari.

Eibarko euskara hiztegia