Eibarko euskara hiztegia
H LETRA
hatxarte
[haitzarte]
.
iz.
(TE).
Desfiladero,
foz,
garganta,
hoz.
Hatxarte estu baten doia luzero ibaixa, landazabal argi batera atertu baiño lehen. / El río corre largo tiempo en una estrecha garganta, antes de desembocar en un valle sembrado, claro y anchuroso.
hatz
hatz egin.
du
ad.
(TE).
Rascar(se).
Atzkuria badozu, hatz eiñ eta bakia! / ¡Si tienes rasquera, te rascas y en paz! /
Hatz eixozu bizkarrian, eskua heldu ezin dan lekuan. / Ráscale en la espalda, donde no puede llegar la mano.
Ik.
hazka egin.
hatz haundi.
[hatz handi]
.
iz.
(TE).
Dedo gordo,
pulgar.
Atzoskola juan bihar jata hatz haundixan. / Se me va a caer la uña del dedo pulgar.
hatz txiki.
iz.
(TE).
Dedo meñique.
Hatz txikixa zeregiñ haundiñak ein zittuana, ipoiñian agertzen dan letz. / Según el cuento, el meñique quien hizo la mayor labor.
hatza besua.
El dedo brazo,
exageración.
"Loc. significativa de exageración" (TE, 190).
Haren ahuan, dana hatza besua.
/ En boca de aquél todo es exageración.
hatza emon eta besua hartu.
esap.
(TE).
Abusar,
excederse.
Aspertu zittuan baztar guztiak, hatza emon eta besua hartzeko klasia zalako.
/ Cansó a todos, porque era de los que se les da el dedo y se toman el brazo. /
Hatza emon eta besua hartu.
/ Dar el dedo y tomar el brazo.
Ik.
besua hartu.
hau
erak.
(TE).
Este,
esta,
éste,
ésta,
esto.
1. graduko erakuslia da, nominatibo singularra. Izenordaiña edo determinatzaillia izan leike.
Gizon hau zorua ez bada, gitxi falta jako. / Este hombre, si no es loco, le falta poco. /
Gu danon artian, hau da argixena. / Entre todos nosotros, éste es el más inteligente.
Ik.
honek.
Ondorik, edo aurretik eta ondorik erabili leike, "birrittako erakusliak" egiñaz: hau gizonau, esate baterako.
hau bai.
interj.
Expresión de júbilo / pesadumbre,
¡esto sí que!.
Hau bai izatekua neri datorkirana...!
/
Hau bai jaixa edarra!
/ ¡Esta sí que es fiesta hermosa!
hau da hau.
(TE).
Expresión de júbilo / pesadumbre,
¡esto sí que es!.
Hau dok hau izatekua, osabia hil eta aberastu!
/ ¡Esto sí que es suerte, morir un tío y enriquecerme!
Ik.
hauxe da hauxe.
haundi
[handi]
(handi).
izond.
(TE).
Grande,
de gran tamaño,
mayor,
maduro,-a,
gran,
bueno,-a,
extraordinario,-a.
Neurri normaletik gorakua; heldutasunera heldu dana, hazixa; ona,aparta.
Semia, mutill haundixa jatzu. / Ya se ha hecho el hijo un muchacho grande. /
Haundiña be, hamar arruak hartzen dabena. / Aun el mayor entra en diez arrobas. /
Haundiña da, begi ederrak euki eta iñor ikusi eziñ. / Lo más grave es que tiene ojos hermosos y no puede ver a nadie. /
Txikiña munduan, haundixena Zeruan. / El menor en el mundo, el más grande en el Cielo. /
Pedrotxo, Juantxo, Martintxo, andratxo, haunditxo. /
Haundixaua = haundixagua.
Ahozkuan, handi zaharrenak darabixe bakarrik. -txo txikigarrixa hartu leike: haunditxo.
haundi egin.
[handi egin]
.
da
ad.
Crecer,
hacerse mayor.
Ik.
koskondu.
Personiaz jardun ezkero, "haundi egin" gehixago "haundittu" baiño.
haundi eta txiki.
[handi eta txiki]
.
esap.
(OEH).
Todos,-as (grandes y pequeños).
Herriko haundi ta txiki batu ziran ehizari eitteko otso bi háren aurka. (Ibilt 456).
haundikerixa
[handikeria]
.
iz.
(TE).
Soberbia,
vanidad,
grandeza,
aires de grandeza.
Haundikerixiak haundixetan ondo emoten dau; baiña ezer ez daben baten ibillixetan, barre edo hasarratu eraitxen dau. / Los alardes de grande están bien en los grandes; pero en los que no son nada, mueven a risa o a indignación. /
Gaiztokerixia, zatarkerixia, haundikerixia, zorakerixia... /
Háren artian dana haundikerixia edo haundikerixa nahixa ei zan. (Zirik 105).
/
Haundikerixazko taillar bat. (Zirik 105).
haundiki
1.
[handiki]
.
iz.
(TE).
Potentado,-a,
poderoso,-a,
persona influyente/notable.
Bere aberastasunegaittik herrixan eragiña daukana; jauntxoa.
Herriko haundiki guztiak batu ziran autua aitzeko. / Todos los grandes (hombres de pro) del pueblo se reunieron para entender en el asunto.
2.
[handiki]
.
izond.
(TE).
Que imita a los poderosos,-as y persigue su trato.
Haundiki izan nahixan edo haundikixen inguruan ibiltzen danari esaten jako. / "Se dice calificando al que persigue el trato o la amistad de los grandes" (TE, 194).
Beti izan zan haundikixa, zerbait ziran guztien ondoren. / Siempre fue comparsa de grandes, yendo tras todos los que representaban algo.
haundikote
[handikote]
.
izond.
(TE).
Grandullón,-a,
grandote,-a.
Haundikote, lorikote, sendokote, zabalkote... /
Gizon lorikotia; etxe zabalkotia; mutill haundikotia.
haundittasun
[handitasun]
(haunditasun).
iz.
(TE).
Grandeza.
Haundixak txikixeri zor detse euren haunditasuna. / Los grandes deben su grandeza a los pequeños.
1. haundittu
1.
haunditze
[handitu]
( haunditutze)
.
du
ad.
(TE).
Crecer,
agrandar(se).
Umetan, haunditutzia gura izaten dogu. / De niños, deseamos crecer. /
Baserrixa haunditzeko asmua dot, auzokuari sail bat erositta.
Ik.
haundi egin.
Personiaz jardun ezkero haundi egin hobeto haundittu baiño.
2.
haunditze
[handitu]
( haunditutze)
.
du
ad.
(TE).
Engrandecer(se),
crecer,
fortalecer.
Bizimoduko okerrak, haundittu eiñ eben ha gizona. / Las desgracias de la vida agrandaron a aquel hombre. /
Aberastiakin haundittu egin zalako ustiak, barre eraitten zetsan jendiari. / Creyendo que con enriquecerse se había engrandecido, hacía reír a la gente.
Sentidu figuradua hartzen dau.
3.
haunditze
[handitu]
( haunditutze)
.
du
ad.
(TE).
Hinchar(se).
Matrailla haundittu jata hagiñako miñakin. / Se me ha hinchado la cara con dolor de muelas.
Esangura honetan, azentua i-xan gaiñian doia: haundíttu.
2. haundittu
2.
[handitu]
.
iz.
(TE).
Hinchazón.
Haundittua geldittu jako orkatillan. / Le ha quedado una hinchazón en el tobillo.
Ik.
haundittuna,
haundittu.
Esangura honegaz, azentua u-an gaiñian daroia. Holan diño TEk: "Con acento prosódico en la penúltima vocal" (TE, 195): haundittúa.
haundittuna
[handitune]
.
iz.
(TE).
Hinchazón.
Belaunian haundittunia agertu jata. / Me ha aparecido una hinchazón en la rodilla.
Ik.
haundittu.
Haundíttuna, haundíttunia esaten da.
haur
iz.
(TE).
Niño,-a.
Andra izorrak, datorren haurran esperantzan eruaten dittu bedratzi hilleko nekiak. / La mujer preñada, en la esperanza del ser que espera, lleva los trabajos de nueve meses.
Ik.
ume.
Eibarren ez da haur berbia erabiltzen. / "En Eibar apenas se usa esta voz, por dominar su sinón. umia" (TE, 196), "poco usado en Eibar" (TE, 708).
haura
[hura]
.
erak.
(TE).
Aquel,
aquella / el,
la,
aquél,
aquélla,
aquello / él,
ella,
ello.
3. graduko erakuslia da, nominatibo singularra. Izenordaiña edo determinatzaillia izan leike.
Haura da neregaz batera ofiziora etorri zana Ertzillenera. / Aquél es el que al mismo tiempo que yo vino de aprendiz donde Ertzill. /
Ixilleko izen haura agotik ataratzeko. (Ibilt 459).
Ik.
ha,
haxe,
hauraxe.
Eibarren ha erabiltzen da haura baiño gehixago.
hauraxe
[huraxe]
.
erak.
(TE).
Intensivo [mismo,-a] de "haura".
Indartutako 3. graduko erakuslia da, nominatibo singularra. Izenordaiña edo determinatzaillia izan leike.
Hauraxe ikustiarren, nahiz edurra, banoia Eibarrera. / Por verle a aquél, aunque nieve, me voy a Eibar. /
Esan zetsan hauraxe nahikua ebala senarran goguak esnatzeko. (Ibilt 472).
Ik.
haxe,
ha,
haura.
Eibarren haxe erabiltzen da hauraxe baiño gehixago.
1. hausi
1.
hauste
[hautsi]
.
du
ad.
(TE).
Quebrar(se),
romper(se).
Itturrira bidian pitxarra hausi jako. / Se le ha roto el jarro camino de la fuente. /
Lapiko hau hausitta dago; beste bat biharko dogu ordez. / Este puchero está roto, necesitaremos otro en su lugar. /
Iztarra haustia, askotan gertatzen dan ezbiharra. / Quebrar una pierna, es desgracia que ocurre muchas veces. /
Jausi zan artoz betetako zorro bat bezela eta hausi eban iztar bata. (Ibilt 461).
Ik.
puskatu,
apurtu,
desegin,
birrindu.
2.
hauste
[hautsi]
.
du
ad.
(TE).
Quebrantar,
faltar (a),
incumplir,
infringir,
transgredir.
Legia, bakia, emondako berbia, juramentua... etetzia.
Legia haustia krimena da. / Quebrantar la ley es un crimen. /
Geure onenian be, beti bildurretan, ez ete jakun hausiko ditxa hau eskuetan. (Ibilt 362).
/
Hausi neban legia. (Ibilt 183).
/
Haren asmo gaiztua bestien bakia hausi, ta apaldurik guztiak bera jarri nausi. (Ibilt 369).
/
Juramentu guztiak hausirik, ziur, saldu nabena! (Ibilt 487).
/
Bildurra hausirik, atara zetsan zer ixilleko aututan ziharduan. (Ibilt 463).
Ik.
apurtu.
hausixan.
[hautsian]
(hautsixan).
adlag.
(ETNO).
Transversalmente,
arrastrar oblicuamente.
Arrastaka, ziharka alde batera eta bestera. Probetako berbia da, batez be.
Harrixa ibilixan, zuzen tiraka eruan ezin danian, alde batera hausi eta geldittu. Hurrengo beste aldera hausten zuzendu eta aurrera bidian jarri. Zuzen aurrera egiñ ezin bada, hausixan egin bihar ultzia!. /
Idi-pare hau indarrez urri dabik! Hausixan baiño ezin jok aurrera egiñ harrixaz. /
Lau milla kiloko harrixakin ikusitta naok ni probak. Baiña orduan ba, izaten zuan arrada txiki bat eiñ, eta gero hausixan, eta igual ultze bi eiñ, eta probia irabazi!.
Ik.
arradan.
hausixan mogidu.
(hautsixan mogidu).
esap.
Mover un objeto pesado empujándolo o arrastrándolo en zigzag.
Gauza astuna dana, arrastaka, alde batera eta bestera, ziharka mogidu, (e.b: probarrixa).
Probetan erabiltzen da asko.
hausiki
[hauskor]
.
izond.
(TE).
Frágil.
Mundu honetako gauza guztiak hausikixak, ezer (ez dago) segururik. / Todas las cosas de este mundo son frágiles; nada seguro.
Hausiki berbia ez da erabiltzen; HBko hauskor hobe . TEk, batzuetan (ez beti), ezezko esaldixetan elipsixa egitten dau, ezer, iñoiz edo sekula esaldixan diranian
hausiuna
[hautsiune]
.
iz.
(TE).
Quiebra,
rotura,
fallo.
Orrixak eta lorak daroiazen gerri horrek, hausiuna bat dauka zure dibujuan. / Ese gentil tallo que lleva hojas y flores en tu dibujo, tiene una rotura. /
Zatittu aurretik eukan hausiuna bat. / Antes de hecerse pedazos, tenía una quiebra. /
Soiñu jarrai gozu ederratarikua, baiña hausiunia euki eban. / Una melodía bellísima, pero tuvo un fallo.
Ik.
etenuna.
hausnarka
adlag.
(TE).
Rumiando.
Ganaua, egunaz bazkaka larretan, gabaz hausnarka kortan. / El ganado, pastando de día en el monte, y rumiando de noche en la cuadra.
Ik.
hausnarrian egin.
hausnarrian egin
[hausnarrean egin]
(hausnarran egin / jardun).
esap.
(ETNO).
Rumiar.
Gaur honek behixonek ez dau hausnarran egiñ eta badaka zeozer. /
Astuak eta kaballuak eitten dabe hori [garagarraka]. Kaballuak biharrekua dau, ganauak hausnarran eittia moruan, kaballuak biharrekua dau digestiñua eitteko garagarraka eittia. /
Oin be badiharduk hik, betiko moduan, hausnarrian.
Ik.
hausnarka.
Animalixak egitten dabe hausnarrian, baiña, irudizko adieran, beti jaten ibiltzen dan personiari be esaten jako: zer, beti hausnarrian?.
hauspo
1.
(hauspu).
iz.
(TE).
Fuelle,
barquín.
Suteixan sua biztutzeko, hauspuari gogor ein bihar jako tira. / Para avivar el fuego en la fragua, hay que tirar fuerte del fuelle. /
Bi hauspo dira. Beti ikusi dittugunen antzekuak, baiña, askoz haundixaguak. Hauspo bakotxak gaiñaldian kerten bat dau: eskamela. /
Hauspuak geratu eta atala gorituten imini, eta... /
Arabakiñez betetako hauspuok baztartu eta hobe dok konpresor bat erostia. Eta konpresorrari zegaittik ez jetsagu "hauspua" deitzen? Bestelan, holaxen galtzen dittuk euskerazko berba zaharrak. Datozen gauza barrixeri baztartzera goiazenen (gauza zaharren) izenak ez emotiarren euskeria pobretzen joiak. /
Egun baten, Elgoibarko hauspu-konpontzaille bati bialdu ei zetsan errekaua, juateko Eibarren ulexa lekutara, hauspu bat euala konpontzeko ta. (Zirik 91).
/
Hauspuakin be ez ei zeuan hárek [txerrikumeak] loditzerik. (Zirik 59).
2.
iz.
(TE).
Pulmón.
Antxitxiketalarixak, hauspuak gogorrak bihar dittu euki. / El corredor necesita tener fuertes pulmones.
Ik.
biri.
(Irud.) Sarrittan pluralian erabiltzen da, bi diralako seguru. Gorputzeko beste zati batzuekin be hori pasatzen da: gibelak (hik daukaz gibelak!), tripak (tripetako miña)...
hauspo-ardatz.
iz.
(ETNO).
Eje de levas de accionamiento de fuelles.
Hauspuen tikiñoi-ardatza, biratzerakuan mazukarixen bidez hauspuan eskamelari bultzatuz hauspua puzka jartzen dabena. Burdiñoletako berbia da.
Hauspo-ardatzan mazukarixak eskamelan bittartez hauspuari eragitten detsa eta hauspo-muturretik haixiak urtetzen dau indartsu.
hauspo-pujoi.
iz.
(ETNO).
Tirador del barquín.
Hauspuari tira egitten detsan barria. Hauspuari tira egitteko barria, ur barik, eskuz, eragitten detsana.
Tira egitteko barriak bakarrik ez, hauspuak eskuz eragitten egitten eben gizonak be hauspo-pujoi izena zeroien..
Ik.
nardaka.
hauspuetako gaitx.
(hauspuetako gatx).
iz.
(TE).
Enfermedad pulmonar,
tisis.
Lehenago, hauspuetako gatxakin jende asko hiltzen zan. / Antes moría mucha gente de tisis.
hauspogin
iz.
(TE).
Follero,-a,
fabricante de fuelles.
Durangoko hauspogiña izan da gaur hamendik. / Hoy ha estado por aquí el de los fuelles de Durango.
hauspogintza
1.
iz.
(TE).
Fabricación / manufactura de fuelles.
Kortazon seme nagusixak, aittan aroztegixan hauspogintzan ekin zetsan.
2.
iz.
(TE).
Taller o fábrica de fuelles.
Kortazon seme nausixak hauspogintzia ipiñi eban aittan arotzerixan. / El hijo mayor de Cortazo, puso una manufactura de fuelles en la carpintería de su padre.