Eibarko euskara hiztegia
H LETRA
hamaiketako
iz.
(
TE).
Almuerzo de media mañana.
"Refrigerio que se toma antes de comer" (TE, 132).
Hamaiketakua ein dogu Urrebasonian. / Hemos hecho el hamaiketako donde Urrebaso.
Ik.
hamarretako.
hamairu
zenbtz.
(
TE).
Trece.
Kardinala da.
Hamairu, zorigaiztoko numerua dala esaten dabe. / Trece, dicen que es número de mal augurio.
hamar
zenbtz.
(
TE).
Diez.
Kardinala da.
Bi bidar bost, dira hamar. / Dos veces cinco, son diez.
hamar-errialeko.
[hamar errealeko]
.
iz.
(
TE).
Moneda de diez reales.
"Moneda de plata, que valía un escudo, o dos pesetas y cincuenta céntimos" (TE, 133).
Hamar-errialekua emon zetsan eskupera. / Le gratificó con un escudo.
hamarretik bateko.
[hamarren(ak)]
.
iz.
(
TE).
Diezmo.
Eta siñaletzat zutik jarri doten harri hau izango da Jaungoikuan Etxia; eta Zuri, emon deirazuzen gauza guztietatik, hamarretik batekua opa izango detsut (Gen. 28. 22). /
Hamarretik batekua zor jako Jaungoikuari. / A Dios se le debe el diezmo (de diez uno).
hamargarren
zenbtz.
(
TE).
Décimo.
Ordinala da.
Judixuen barau-eguna Yom Kippur, zazpigarren hilleko hamargarren eguna: Parkaziño osoko eguna. / Yom Kippur, día de ayuno de los judíos, décimo día del séptimo mes, día del Gran Perdón.
Ik.
barau-egun.
hamarretako
iz.
(
TE).
Almuerzo de media mañana,
refrigerio matinal.
"Piscolabis de las 10 de la mañana" (TE, 133).
Hamarretakua ein dogu oillo saldia arrautza gorringo bategaz eta erdi bat ardau zuri. / Hemos hecho el hamarretako caldo de gallina con una yema de huevo y medio de blanco. /
Hamarretakua eitxen daozela. (Zirik 86)
Ik.
hamaiketako.
hamaseiko
iz.
(
ETNO).
Escopeta del calibre 16.
Gaur egunian, lehengo aldian gitxi egitten dira kalibre honetako eskopetak.
hamen
[hemen]
(hemen).
adlag.
(
TE).
Aquí.
Balixo erakuslia daukan 1. graduko adberbixo kategorixako formia da, inesibuan.
Hamen nun beste denbora baten herri haundixa izan zana. / He aquí donde en otros tiempos fue una gran ciudad. /
Hamendik Elgetara, ordu biko bidia. / De aquí a Elgeta, dos horas de camino. /
Hamendik dabill aspaldiko Fraisko. / Por aquí anda el veterano Francisco. /
Mendixen hamendiko aldetik. / De este lado de los montes. /
Hizketa hau da hamengua. / Este lenguaje es de aquí. /
Jende hamengua baltzegaz nahastua, sarrittan. / La población de aquí, muchas veces cruzada de negro. /
Hemen, hemendikuok, danok osasunagaz. / Aquí, todos los de este lado, con salud. /
Hamendik hara lau pauso baiño ez.
Beste leku-denborazko markak be hartu leikez: hamendik / hemendik / hemetik; hamengo / hemengo / hemeko.
hamentxe
(hementxe).
adlag.
(
TE).
Aquí mismo.
Balixo erakuslia daukan adberbixo kategorixako 1. graduko indartutako formia da, inesibuan.
Hamentxe jarriko zara zu, nere onduan. / Tú te sentarás aquí, junto a mí. /
Hamentxe, toki honetantxe, horrek mendi guztiok ikusten dirala bazkaldu bihar dogu! / ¡Aquí mismo, en este mismo lugar, a la vista de todos esos montes, vamos a comer! /
Ointxe, hamentxe, bertantxe, leztxe; hauxe, horixe.
Beste leku-denborazko kasuetan be antzera indartzen da: hamenditxik, hamengotxe...
han
adlag.
(
TE).
Allí.
Balixo erakuslia daukan adberbixo kategorixako 3. graduko formia da, inesibuan.
Ni egon naiz hamen eta zu egon zara han. / Yo he estado aquí y tú has estado allá. /
Han bera nun datorren! / ¡Hé ahí dónde viene él! /
Handik nator bildurrez beteta. / De allá vengo lleno de miedo. /
Handik hona, hiru orduko bidia. / Desde allí acá, tres horas de camino.
Ik.
hantxe.
Izatez, balixo erakuslia daukan 3. graduko adberbixo kategorixako formia da, inesibuan. Beste leku-denborazko markak be hartu leikez: handik; hango.
han haixelakuan hemen.
esap.
(
EEE).
En un santiamén,
a toda velocidad.
Norbaitti aguro bueltau deiñ agintzeko erabiltzen da.
Juari azkar, han haixelakuan hemen!.
handiko
izlag.
(
TE).
Allende,
del otro lado.
Andikao Elgoibarren esaten jakon baserrixa, ibaixan handikua. / El caserío que en Elgibar se dice Andikao, está al otro lado del río.
hanka
1.
iz.
(
TE).
Pie.
Oztoztan dabill hanken gaiñian. / Con dificultad anda sobre los pies.
2.
iz.
(
TE).
Pierna,
pata.
Honetan agertu zan Hartzako, hanka biren gaiñian... / En esto apareció don Oso sobre dos pies... /
Jasogarrixa ipiñixozu hanka honetan mahai horri, dantzarik ez deixan eiñ. / Pon un alza en este pie a esa mesa, para que no baile.
hanka egin.
du
ad.
(
TE).
Escaparse,
huir,
evadirse,
fugarse.
Txakurrak hanka ein desku katetik. / El perro se nos ha escapado de la cadena. /
Bezero batek pagau barik hanka ein jestak. (Zirik 15).
Ik.
iges egin,
keiana egin,
ospa egin.
hanka-bihurri.
iz.
(
TE).
Pirueta,
cruce de piernas en el aire.
Dantzarixak salto egin eta airian daguala hankekin egitten dittuan kruziak (ETNO).
Burua da korputz guztian nausixa; berak darabiz oiñak eta eskuak, eta berak aintzen dittu dantzarixan hanka-bihurrixak eta soiñularixan atzaparren juan eta etorrixak. / La cabeza es lo principal de todo el cuerpo; ella mueve los pies y las manos, ella rige las piruetas del danzarín y los movimientos de los dedos del músico.
hanka-herren.
iz.
(
TE).
Cojo.
Hanka-herrena izan arren, beste asko baiño azkarragua zan mendixan gora. / A pesar de ser perniquebrado, era más ligero que otros muchos monte arriba.
hanka-joko.
iz.
(
EEE).
Escapar corriendo,
corrida,
pateada.
Okerra eiñ eta gero hanka-jokua etara bihar!. /
Hara heldu giñanerako zalapartak eta jentien hanka-jokuak baiño ez bazebizen....
hanka-motz.
iz. / izond.
(
TE).
Cojo,-a.
Hanka-motza, baiña gu baiño lehenago heldu zan Izura. / Cojo, pero llegó antes que nosotros a Izua.
Ik.
kojo,
herren.
hanka-oker.
izond.
(
TE).
Patizambo,-a,
zambo,-a,
patituerto,-a.
Gurasuak goizago arduratu izan baziran zuzenduko jakozen, baiña belu konturatu ziranetik, hanka-oker geldittu zan. / Si los padres se hubiesen dado cuenta a tiempo se habría corregido, pero habiéndose acordado tarde, quedó patizambo.
hanka-zain.
iz.
(
TE).
Tendón de la pata/del pie.
Hanka-zaiñak tripakixeri ondo eitten detse.
hankageldixan bota.
esap.
(
ETNO).
Lanzar a pié parado,
sobre todo en el juego de bolos,
pero también en el lanzamiento de barra vasca,
etc.
Boletako berbia da.
Ik.
bóleta.
hankaz gora.
adlag.
(
TE).
Patas arriba.
Ikubilkada batekin bota eban hankaz gora. / Con una puñada le derribó patas arriba. /
Labandu eta hankaz gora jausi nintzan. / Resbalé y caí patas arriba.
hankia hausi.
[hanka hautsi]
.
du
ad.
(
TE).
Quebrarse/romperse el pie,
la pata.
Keixa-arbolatik behera jausitta, hankia hausi dau. / Cayéndose de un cerezo, se ha quebrado un pie.
hankia sartu.
[hanka sartu]
.
esap.
(
TE).
Meter la pata,
equivocarse.
Hankia sartu dot eta ez dakit nola atara. / He metido la pata y no sé como remediarlo.
TEk be ametitzen dau erderazko esakerian kalkua dala.
hankia trokau.
du
ad.
(
TE).
Hacer(se) un esguince en el tobillo,
torcerse el tobillo.
Arratetik behera zetorrela, hankia trokau eban. / Bajando de Arrate, se torció un tobillo.
hankutsik.
[hanka-hutsik]
.
adlag.
(
TE).
Descalzo,-a.
Hankutsik igo dau Urkiolara, promes bati erantzutzeko. / Descalzo ha subido a Urkiola correspondiendo a una promesa.
Ik.
oiñutsik,
ortozik,
galtzutsik.
Hanka bat kanposantuan euki
(
EEE).
Estar a punto de morir,
de estirar la pata.
Estuasuntxo bat bakarrik? Hanka bat kanposantuan eukala ei jeuan da. (Zirik 35).
hankabakar
iz. / izond.
(
TE).
Mutilado de una pierna.
Bizkai aldetik agertzen ziran, eskian, hango sutaixetan hanka-bakar geldittutakuak. / De Vizcaya solían venir, mendigando, los mutilados en las factorías de allá.
hankabiko
izlag.
(
TE).
Bípedo,-a.
Oillotoki honetan ibilli dan aixerixia, hankabikua. / La zorra que ha estado en este gallinero, es de dos pies.
hankagorri
iz.
(
TE).
Bebé.
Ume txikixa, jaixo barrixa; lehenengo astietan hanka gorrixak eukitzen dittue-eta (ETNO).
-Hankagorririk izan al dozu etxian? -Ez ondiokan. /
Fulanon hankagorrixa ikustera juan dira.
Ik.
txatxa,
dagoka,
ojalietako ume,
mantetako ume.
hankaka
iz.
(
IL).
A pies,
modo de rifa.
Jokuetako berbia da, katigu zein geratu apartatzeko: "lagun biren artian oiñak edo hankak pausotxoka-pausotxoka alkarregana hurreratuz juan batak bestiaren oiñ edo hanka gaiña zapaldu artian" (IL, 83-84).
Saltalasoka jokurako be katiguak aukeratu bihar ziran eta horretarako aurreko atalian aittatu doten modura egitten zan, hankaka deitzen jakona.
hankarte
iz.
(
NA).
Entrepierna.
Gorriti! gure txakurrak! jo-ta txakur haundi bat ikusittakuan lehelengo arramatadia; eta gero harek frente emoten baeutsan, tak!, nere hankartera.
hankazpi
iz.
(
TE).
Planta del pie.
Hankazpixan azkuria ez da gozua. / No es grata la rasquera en la planta del pie.
hanketako
iz.
(
ETNO).
Fiebre aftosa,
glosopeda.
Ganauen gaixotasuna.
Hanketakua lehen be egoten zuan; baiña berrogei egun aparte euki ezkeriok, akabo!.
hantxe
adlag.
(
TE).
Allí mismo.
Izatez, balixo erakuslia daukan 3. graduko adberbixo kategorixako formia da, inesibuan, indartutakua.
Hantxe jausi nintzan danen barregarri. / Allí caí para risa de todos.
Ik.
han.
Beste leku-denborazko markak be hartu leikez: handitxik; hangotxe...
haor
interj.
(
TE).
Ahí está,
he ahí.
Aor zertan geldittu dan munduan jabe izan gura eban zoro gaizto hori! / ¡He ahí a lo que ha quedado reducido ese loco malo que quería ser dueño del mundo!
Ik.
hara,
hor ba,
hor,
haor ba,
hara hor.
haor ba
[hara hor bada]
.
interj.
(
TE).
Ahí está,
he ahí.
Haor ba, gure asmuak! / ¡He ahí, pues, nuestros propósitos!
Ik.
hara,
hor ba,
hor,
haor.
har
1.
iz.
(
TE).
Gusano.
Hildakua harrak jaten dabe, nahiz errege eta nahiz eskeko izandakua (izan). / Al muerto le comen los gusanos, lo mismo que haya sido rey o mendigo.
Ik.
txitxara.
2.
iz.
(
TE).
Larva.
Mitxeleta eder agertu baiño lehen, harra izan zan. / Antes de que fuera hermosa mariposa, fue gusano.
Ik.
zeruko katu,
mitxeleta-gei.
3.
iz.
(
ETNO).
Ciempiés.
Ik.
koko.
harrak egin.
zaio
ad.
(
TE).
Agusanarse,
descomponerse.
Zeozer usteldu, alperrik galdu (okeliakin erabiltzen da, normalian) (EEE).
Hutsa denboran, harrak ein jakoz erosi dozun txarrikixari. / En nada de tiempo se ha agusanado la carne de cerdo que has comprado.