Logo Eibarko Udala

Eibarko euskara hiztegia

H LETRA

herri
1. iz. (TE). Pueblo, villa, ciudad, municipio, urbe.   "Agregación urbana o edilicia" (TE, 338), "esta voz incluye también el sentido de entidad civil" (TE, 712). Gure herri honetan [Eibarren]. (Zirik 123). / Itsas herrixan egon ezkero itsas jenerotik jan bihar. (Zirik 24). / Galdaramiño gaiñetik, hiru edo lau herri agiri dira, kontuan hartu barik Eibarko herrixa. / Desde lo alto de Galdaramiño aparecen tres o cuatro pueblos, sin tener en cuenta el de Eibar. / Herriko semiak... Ik. uri, herririk herri.  Herri da Eibarren erabiltzen dan berbia; ez da uri erabiltzen.
2. iz. (TE). País, tierra, territorio, región, comarca, civitas, nación.   Ohittura, erakunde, hizkuntza eta beste zenbaitt ezaugarri historiko eta kultural dittuan gizartia, lurralde jakin baten bizi dana. Euskeria gure herrixaren anima berbera izanik. (Zirik 41). / Euskal Herrixa, ehun milla batzuk. / Unos cuantos cientos de miles, el País Vasco. / Euskal Herrixa, euskerian herrixa. / Herri baten ohitturak, hizkuntza, literatura. / Galiaziar herria / Herri Katalanak. / Euren buruen jabe izateko herrixen eskubidia. Ik. Euskal Herria.
3. iz. Pueblo llano, pueblo, población, habitantes.   Herrixan bizi diran herrittarren moltsua; gobernarixen aurrez aurre, herri laua. Ik. pueblo.
1. iz. (TE). Paisano,-a, compatriota, conciudadano,-a. Herri batekuak diranetik, alkarri laguntzen detse. / Siendo paisanos (del mismo pueblo) se ayudan entre sí.
2. (harri-bateko). izlag. (TE). Tal para cual, parecido,-a. Bai, esaten dan bezela, bixak herri batekuak. / Sí, como se dice, tal para cual.  Erdalgaiztuan: esos, todos erribatekos.
herri-bide. iz. (NA). Camino público, paso público. Hasarre eon zian hango terreno zati bategaittik, eta azkenian herri-bidia zan!.
herri-gizon. iz. (OEH). Hombre del pueblo. Herri-gizonen disdirak jatorriz dittuelarik, "les fabliaux" eta herri ipuiñak. (Ibilt 453).
herri-idi. (herriko-idi). iz. (ETNO). Buey pirenaico.   Bertako arrazako idia, pirenaiko arrazakoa. Hamen herri-idixak lehen usatzen ziran, oiñ ez dago holakorik. / Hemen be bajeuazen idixak, herri-idixak. Herri-idixa zan hemengua lehen, bertakua! / Aittitta zanak eta gure aitta zanak beti idi-gorrixak; sekula bez gallegoik eta pintoik eta holakorik, beti hemengua! Baiña gure akorduan be, gorririk hemen gitxi eon dok: Agarrazpik eta, ero kapritxoson batek, haxe gustatzen jakonak!. Ik. idi gorri, ganau gorri.
herri-zaintzaille. iz. (TE). Guardia municipal, alguacil. Nagia zanetik, herri-zaintzaille izentau eben. / Siendo un vago, le nombraron alguacil. / Herri-zaintzaille jarri da, beste gauzatarako ez dalako gauza. / Se ha puesto de alguacil, porque no sirve para otra cosa.
herriko. iz. (TE). Paisano,-a, conciudadano,-a, compatriota. Ik. herkide, herritar. Anton. atzerriko, erbesteko.
herriko errentak. iz. (JSM). Renta municipal.
herriko etxe. iz. (TE). Ayuntamiento, edificio, casa consistorial. Herriko etxian batzen dira errejidoriak auzoko autuak erabagitzeko. / Los regidores se reúnen en la Casa de la Villa, para resolver los asuntos comunes.
herriko jaun. iz. (TE). Cacique, notable.   "Señor del lugar. En el lenguaje político contemporáneo, el cacique del lugar" (TE, 338). Danian dira herriko jaun edo jauntxuak. Ik. jauntxo.
herriko seme. iz. (JSM). Nativo, natural de, ciudadano, conciudadano, paisano.
herriko taberna. iz. (TE). Taberna municipal / del pueblo. Herriko tabernia errematera atara dabe. / Han sacado a remate la taberna del pueblo.
herririk herri. esap. (TE). De pueblo en pueblo. Motxaillak bagiña letz, herririk herri eruan giñuezen. / Como si fuéramos gitanos, nos condujeron de pueblo en pueblo.  Herririk herri, etxerik etxe, mendirik mendi... esapidia normal erabiltzen da erderazko [de s. + en + s.] honen ordez.
herrikoi izond. (OEH). Popular, del pueblo. Ez noia agintzera hurrengokua nungo euskeran egingo dodan, biharbada kiputxez, baiña kiputxez egingo baneu be, herrikoi izan biharko litzake. (Zirik 7).
herritar izond. (TE). Paisano,-a. Herritarrak ziran, bixak eibartarrak. Ik. herriko.
herrixan izond. (TE). Municipal, comunal, publico,-a.   Edutezko genitibo markaduna da. Lehenago, saill haundixak ziran herrixanak. / Antes, grandes extensiones eran del común.  Mugatuan: herrixana, herrixanak.
hesate iz. (ETNO). Portillo.   Hesixak pasatzeko atiak, erromaria baiño txikixagua.
1. hesi
1. iz. (TE). Seto, cerco, valla, vallado, cercado. Gure saastixak jira guztian hesixa dau, sasi-arantziakin jarritta. / Nuestro manzanal tiene en todo su derredor un seto vivo de espinos. / Hesixan, minteixa eukan jarritta. / En el seto había plantado un vivero. / [...] eta hesixetako sasixa, nahiz arantza huts zorrotza. (Ibilt 223). Ik. esparrau, langa, itxitura, erromara.
2. hesi
2. iz. (ETNO). Herramienta para mullir la superficie endurecida de la tierra.   Hesixa alkarren artian josittako ohol batzuekin egindako tresna zapala da. Neguko hotz eta eurixen ostian lur-azala gogortu, elkortu egitten da. Zeozer ereinda daguan tokixetan (garixa gehixenbat) udabarrixan hesixa pasatzen da hori lur-azalori harrotzeko eta landariari hazten laguntzeko (ETNO). Ta egualdi ona eguanian, ba, ganauekin hesi bat pasatzen zan lurra gozotzeko. Lurrari negu guztian zelan telia eitten jakon, eurixekin ta izotzakin, ha udabarrixan pixkat apurtu, garixak hartu deixan indarra! Hesixa zan hortzik bakua! Tabla bat gaiñian pasatzia moduan! Baiña egurrakin eindakua espresamente, ta gero harri bat gaiñian. Ta "raaaaa!", lurra haustu eitten eban harek! Ta zelan lurra hausten eban, gero gozotu eitten zan lurra. Ta berotzen zanian, garixak indarra hartzen eban behetik gora. Ik. alper-hesi.
heskera iz. (ETNO). Seto natural / de maleza.   Lurrak, saillak, bidiak, zelaixak... zatitzen dittuen zugatz eta arbolatxozko hesixak, gehixenetan berezkuak. Erbixa heskeran sartu dok eta oiñ ez dago harrapatzerik.
heskeran egin. esap. (ETNO). Modalidad de caza en setos.   Bi lagunen artian egitten da. Bakotxa heskerian alde baten ipini (ezker-eskuma) eta heskera osua jarraitzen dabe txori txikixak muturrera eruan arte. Hara heltzerakuan txori guztiak batera urtetzen dabe ehiztari bixen aurrera; zozo-birigarrotan egitten holan. Zozo-birigarrotarako bi lagun bihar dittuk. Heskeretan eitteko. Heskerak, sasi-illarak. Batak harrixak bota, "ta-ta", eta bestia zain. Oin, jarraittu ein bihar jako, e? Zozua igesi joiak ha, heskeran, eta "tapa-tapa". Ha badoia igesi eta argi ibili bihar dok, bizkor, heskeria amaittu arte. Izardi edarrak etaratzen zittuan. Jope! Zozuak beti iges, "tti-tti-tti...", ta "tapa". Hil juat! Heskeran ezker-eskuma ipini, bat bestia baiño aurrerago, hiru-lau metro aurrerago zaratia etaratzen, eta [zozuak] beste aldera urten. Ik. pikupian egin, keixara, keixapian egin.
hesola iz. (ETNO). Estaca, poste del cercado.   Hesixa egitteko erabiltzen diran makilak eta oholak. Ik. tinko.  hésola.
heste iz. (TE). Intestino, tripa. Txarrixa hiltzia dogunetik, erosizu hestia odolostientzat. / Como vamos a matar el cerdo, compra intestino para las morcillas. / Korridan gauza zatar guztietatik zatarrena, zaldixak hestiak darixola agertzia. / Lo más feo de las cosas feas de la corrida, los caballos con el bandullo fuera.
1. iz. (NA). De un sólo intestino. Heste bakarra, zerak eukitzen dau heste-bakarra, txorixak! Zela esaten jako ha txorixari?, gozua jateko! Zozua ez, harek milla pezeta gehixao balixo dau; oillagorra ete da?
2. izond. (NA). Flaco,-a. Hau heste-bakarra da, ez dao loditzerik. Bai, jeneralian hori esaten da.
heste estu. iz. (NA). Intestino delgado. Jatekua, heste estura doia.
heste luze. iz. (TE). Intestino delgado. Erraietako heste luzia eta mehiena. / El intestino largo más delgado de las entrañas.
heste nausi. [heste nagusi] . iz. (TE). Intestino grueso. Gure erraietako heste nausixa. / Nuestro intestino grueso.
heste-sobre. (heste-sobra). iz. (EEE). Apéndice. Apendizia: lehen "hestesobria" esaten jakon horri. / Heste-sobreko miñakin dabil aspaldian.
heste-sobreko. iz. (EEE). Apendicitis, peritonitis. Heste-sobrekuakin eruan dabe ospittalera.
heu izord. (TE). Tú (intensivo).   Indartutako formia da, 2. persona singularra, nominatibuan. Heu haiz haundiña eta jarri hari buru. / Tú eres el mayor y ponte por cabeza. / Heu gura najeukek ikusi nere lekuan. / Ya quisiera verte a ti en mi lugar. / Heuk daukak errezoia! / ¡Tú tienes razón!  Ergatibo kasu markia nominatibuan gaiñian ipintzen da: heuk; beste kasu gehixenak heur-en gaiñian ipintzen dira: heuri, heure, heuretako, heurekin eta abar.
Heunoeta l. iz.   "Lekuizena". (AN). Ik. ehuno.  (EUA, 1600-1621 Aktaliburua A-1-1-1, JEL-k jasoa)
heure izord. (TE). Tuyo (intensivo).   Genitibo markadun 2. personako formia da, indartutakua. Heuria, heure-heuria dok, izardixakin irabazittakua. / Tuyo, tuyo propio es, ganado con tu sudor. / Patxiku, ondo portau hakitt gero e. Neure diru guztiok heure alde jokatu jittuat eta. (Zirik 71).
heze izond. (TE). Húmedo,-a (leña, madera), verde, inmaduro,-a (fruta), verde, fresco,-a (fig).   Lehortu bariko egurra edo zuragaittik esaten da eta ondu bariko frutegaittik. Egur heziak, ke haundixa atarako detsu. / La leña verde te sacará mucho humo. / Hezia dago sagar hori . / Esa manzana está verde. / Haren Gabonetarako amaittu biharreko etxia, hezia dago ondiokan. / Su casa, que debía terminarse para Navidad, está fresca todavía. / Honek intxaurrok heziak dare oindiok; neri holan ez jataz gustatzen.  Egurrakin edo frutekin bakarrik erabiltzen da; lekuak umelak dira. / TEn hirugarren adibidian esanguria figuradua da, baiña ez da asko erabiltzen.
1. hezi
1. hezte (hezitze) . du ad. (TE). Amaestrar, domar, domesticar, amansar. Basotik jatxittako mutiko motz harek, hezi bako bihorra zirudixan. / Aquel muchachote bajado del caserío, parecía un potro sin domar. / Zaldixak hezitzia zan bere zeregiña. / Su labor era amansar caballos. Ik. bezau, domau.
2. hezte . du ad. Educar (las personas).   Personia gizartian bizitzeko prestau eta gai egin.
2. hezi
2. izond. (AS). Educado-a. Neska hezixa da Miren. Jentian aurrian egoten daki.
hezibako [hezigabeko] . izlag. (ETNO). Salvaje, indómito,-a, bravío,-a. Basotik jatxittako mutiko motz harek hezibako bihorra zirudixan. / Neskamian bularretan ebala esku bata eta bestia ezkutuan, hezibako aiskide barri bi balitzaz letz. (Ibilt 471). Ik. hezigabe.
hezigabe izond. (OEH). Indómito,-a, bravío,-a, rebelde, no educado,-a. Ez naiz ni zuek uste dozuen bezin hezigabia. (Ibilt 455). Ik. hezibako.
hi izord. (TE). Tú.   Nominatiboko formia da, 2. persona singularra. / "nominativo, vocativo y acusativo de la segunda persona del singular, en trato de familiaridad" (TE, 419). -Aittizu, Simona: zu zara "zu" eta ni naiz "bedori"; -"Bedori" hi?!, botikarixo kaka-barritxuori. / Hik ein duana, zorakerixa haundixa. / Lo que has hecho tú, locura grande. / Patxiko ta hi, ta hi ta Patxiko, ha ze pardel paria! (Zirik 28). / Aittak esan jestak hiri berori esateko. (Zirik 79). / Hi, hori hor dagonori eztok pa eibartarra? (Zirik 10).  Kasu markak hartu leikez: hik ("Segunda persona agente del singular en los verbos transitivos, hablando en el tú familiar" (TE, 424)), hiri, hirekin, higaz, hiretzat, hiretako...
hi egin du ad. (TE). Tutear, tratar de tú.   Hika egin. / "Dar tratamiento de tú, familiar" (TE, 421). Ni askokin nausixagua izanakin, urtietan behintzat, "hi" ein desta mutiko bati leztxe. / Con ser yo mayor, al menos en años, me ha hablado de tú como a un muchacho. Ik. hittano egin, hiketan egin, zuketan egin, zu egin, zuka.
higoin (higuiñ). iz. (TE). Asco, repugnancia. Ikusixaz haiñ hordixa, higoiña sartu jatan bertantxe. / Viéndole tan bebido, me entró asco allí mismo.
higoindu higointze [higuindu] (higoindutze) . du ad. (TE). Asquear(se), repugnar, dar asco. Orduantxe higoindu nintzan betiko. / Entonces me asqueé para siempre. / Bere berba legun guzurrezkuegaz, higoindu ginduzen betiko. / Con sus suaves palabras mentirosas, nos asqueó para siempre. / Jateko larregixak dakar higointzia. / El exceso de comida trae la repugnancia. / Bestiak higoindutzia gura eban, bera bakarrik gelditzeko. / Quería asquear a todos, para quedarse solo.      
higoingarri (higuingarri). izond. (TE). Asqueroso,-a, repugnante, aborrecible, detestable, repugnante.   Higoiña emoten dabena; gorrotogarrixa. Benetan zan higoingarrixa ha bizimodua. / Verdaderamente era repugnante aquel modo de vivir.
hijieniko izond. (OEH). Higiéniko. Zu, papel "hijienikorik" badaukazue? (Zirik 115). Ik. papel hijieniko.
hika adlag. (JME). Con tratamiento de tú, tuteando.   HI tratamenduaz. Ik. berorika, zuketan egin, zu egin, hiketan egin, hi egin.