Logo Eibarko Udala

Eibarko euskara hiztegia

G LETRA

garbitzaille [garbitzaile] . iz. (TE). Barrendero,-a, persona dedicada a la limpieza. Herriko kalietan garbitzaille izan bihar izan eban, eskolarik ez ebalako. / Tuvo que ser barrendero, porque no tenía escuela. Ik. kale-garbitzaille.
garbizale izond. (TE). Limpio,-a, aseado,-a, pulcro,-a, que tiene el hábito de la limpieza.   "Que gusta y ama la limpieza" (TE, 388). Ahuntza da pekora bat, garbizalia. / La cabra es un animal al que le gusta lo limpio.
gardantxillo iz. (ETNO). Cardenillo en marmitas sucias de leche, leche agria, rancia, su color y gusto.   Garraztutako esnia; marmitta zikiñetan gelditzen dan alperrik galdutako esnia. Arraunkia bera, eta baitta berorrek lagatako gusto txarra. Biharbada, beste jateko batzuena be bai. Baten etorri jatan plazara bat, esne berdia eruan netsala esaten! Zelako lotsia! Eukitzen eban berak, lapikuan buelta guztian gardantxillua, berde-berdia eginda dana. Ta haretxek esniai koloria emon. Esnia ez zan galdu, baiña berdetu! Gardantxilluak koloria emon, eta usaiña!.  Azkuek eta Mujikak gardamu, gardama, gardantz, garde eta gardinga daukez, antzerako esanguriakin: "rancio, agrio; hez de la leche; roña espesa, casi costra; gusto del tocino rancio"; eta abar.
gargajo iz. (TE). Gargajo, esputo, flema. Ogorlokuak lezkotxe gargajuak jaurtitzen zittuan. / Arrojaba gargajos como duros fuertes.
gargajotsu izond. (TE). Gargajoso,-a, flemoso,-a. Neguko katarro gargajotsuak hartu nau. / Me ha cogido el gargajoso catarro del invierno.
gargarau [galgarau] (galgarau). iz. (TE). Grano de trigo. Ik. gari-garau, gari-ale.
gari iz. (TE). Trigo. (Trificum aestivum).   Mendietan zihar laborerik garrantzitsuenetakua. Oiñarrizko jatekua zan, eta gaiñera errentak ordaintzeko, eta elizkizunak ordaintzeko (bataiuak, entierruak, zoluak bedeinkatzia...) erabiltzen zan. Gure inguruan 1960 inguruan laga jakon ereittiari. Garixa, ernetzen diran hazixetatik fiñena, gure Jaunan korputz aldatzeko beste zintzua. / De los granos que germinan, el trigo el más fino; tan puro como para transformarse en el cuerpo del Señor. / Garixa esaten juagu beti, baiña garixak be mordua dagozak, eta bakotxak beran zera jaukak. Malgarixa, gozgarixa, gari-bizarduna, berandukua... Bakotxak beran zera jekan. / Hiru klase zeren: bat gari bizarduna, bestia hauxe modukua, eta bestia malgarixa esaten jakona. Malgarixa kanpotik ekarrittakua zan, barrixa zan, hori nere akorduan ekarri zan. Eta horrek eitten eban ale haundixagua, eta lastua sendo-sendua. Bizarduna txarra izaten zan, lanian pikau eitten eban! Punta zorrotza eukitzen eban, eta bizarrak ale guztietan. Eta laugarrena izaten zan goizgarixa; goixo emoten eban. Ha etortzen zan Sanjuanak baiño lehenuago, Sanantoniuetan!. / [Galbaiakin] garixa astintzen. (Ibilt 474). Ik. mozgari, malgari, beranduko gari, goizgari.
gari lohi. iz. (TE). Trigo no limpio de otras clases de semillas.   "Trigo no limpio de otras clases de semillas" (TE, 389). Gari lohixa usueri jaten emoteko. / Trigo no limpio para alimentar las palomas.
gari-ale. iz. (TE). Grano de trigo. Gari-alian itxuran eitten ziran ogixak. / Los panes se hacían en la figura de un grano de trigo. Ik. gari-garau, gargarau.
gari-azao. iz. (NA). Haz de trigo.
gari-bedinkatze. (garixak bedinkatze). iz. (TE). Bendición del trigo, de la cosecha de trigo.   Antziña, maietza-ekaiña inguruan, gari-soluak bedeinkatu egitten zittuan auzoko abadiak, trunboiak eta txingorra urrintzeko, eta gari ugari jasotzeko (ETNO). Garixak bedinkatzia, maietzian. / La bendición de los trigos, en mayo.
gari-bizardun. iz. (ETNO). Trigo barbudo. Ik. mozgari, malgari, goizgari, beranduko gari.
gari-buru. iz. (TE). Espiga de trigo. Eta behin, zapatua zala, Jesus gari-soluetatik zihar zoiala, bere ikasliak, gosiak ziranetik, gari-buru batzuk hartu, urkuldu eta garaua jaten hasi ziran (Mat. 12. 1). / Y una vez, yendo Jesús un sábado por los sembrados, sus discípulos, teniendo hambre, empezaron a desgranar algunas espigas y a comer el grano. Ik. galburu.
gari-ebataille. iz. (ETNO). Segador,-a de trigo. Ganauakin juan etxera, eta gero gari-ebatera, akordatzen nok! Garixa ebaten zan beti igitaixakin, segiakin sekula bez. Hamen garixa izaten zan sagraua! Garixa detaillera! Ahal dala, igitaixakin ebaten danian be, kuidauakin. Holan hartu, eskuakin, eta igitaixakin ebagi, "ra-ra-ra". Baiña beti, lurrian lagatzerakuan be, beti laga. Jaurti ez! Holakuak izaten ziran gari-ebataille txarrak!.
gari-ebate. iz. (TE). Tiempo de siega, labores de siega.   Garixak zeukan biharrik gogorrenetakua. Egunsentixan hasten zan kafia ta patxarra armozau ostian; 9.00-10.00ak arte gari-ebaten egon eta zopia, arrautza paria, hirugixarria... Gero gari-ebaten jarraitzen zan illuntzira arte, bazkaltzeko geldialditxo bat eginda. Garixa beti igitaixaz ebaten zan, segiakin asko galtzen zan-eta (ETNO). Gari-ebatiak dittugu aste honetan. / Esta semana vamos a segar los trigos.  Pluralian "gari-ebatiak".
gari-eraitte. (gari-eraintze, gari-eraitxe). iz. (ETNO). Siembra del trigo. Garixak eraintzia, Domuru Santuetatik aurrera. / La siembra de los trigos, de Todos los Santos en adelante.
gari-erne. iz. (TE). Trigo verde, naciente. Artaldia eruaten da gari-ernietara, gogorragua etorri deiñ. / A los trigales germinantes se lleva el rebaño para que brote más fuerte. Ik. gari-heldu.  Normalian pluralian.
gari-garau. iz. (ETNO). Grano de trigo. Ik. gargarau, gari-ale.
gari-garbitzeko makiña. iz. (ETNO). Aventadora.   Garixari lastua kentzeko makiñia. Gerra ostian zabaldu zan gure inguruan. Gari-garbitzeko makiñia agertu aurretik, garixa airera botata garbitzen zan; haixiak alotza eta lastua eruan, eta alia bertan lagatzen zeban.
gari-heldu. iz. (TE). Trigo-maduro.   "Se dice cuando están las eras doradas llamando al segador" (TE, 389). Urrezkuak zidurixen euren sailletan gari-helduak. / Parecían de oro en las eras los trigos maduros. Ik. gari-erne.  Normalian pluralian.
gari-jorra. iz. (ETNO). Escardar el trigo, labores de descardado, desherbar.   Gari-saillak jorratzia.
gari-jote. [gari-jotze] . iz. (TE). Trilla del trigo, tiempo de desgranar el trigo. Bixar gari-jotia dogu ataiko aterpian. / Garixa erain, ba, San Andres bueltan. Behin nobienbria sartu ezkero, hori zuan sasoirik onena ereitteko. Gero martixan lehelengo aldian, ariakin pasau: lurra apurtu. Gero, Aste Santu aldian, jorratu eta simaurra zabaldu. Gero, San Pedro bueltan, ebagi eta azauak ein. Igitaixakin ebagi eta eskutakada birekin azau bat: txorta bat ein eta berakin garixakin lotu ha, garixa batzeko zirixakin. Egun batzuetan lurrian laga, ondo igartzeko, ta metak ein, azauak bueltan-bueltan tolostuta. Han euki hillabete-edo, ta gero gari-jotia, ba, segun zelako girua eitten daben; santixauak-agostua bittartian izaten zuan sasorik onena garixa joteko. Ganbaran euki denpora baten, eta astixa eguanian garbittu, eta gero kutxetan sartu. Eta hazittarako dana, aparte jo. Urkuldu eta jo bardin-bardin, baiña apartauta; eta kutxa baten bota. Hazittarakuari eitten jakuan beste gauza bat: harri berdiakin erre. Harrixa izaten zuan, ha jo-jo ein, ura berotu, urtu harrixa, eta hazixari bota, kokuendako. Garixari, eraitteko, haxe eitten jakuan.
gari-joteko afari. iz. (ETNO). Cena posterior a los trabajos de la trilla. Ik. galafari.
gari-joteko makiña. iz. (ETNO). Trilladora.   Gari-aliak galburutik askatzeko makiñia. Gurian dago makiñia oin dala 50 bat urte, gerra ostetik. Ni, hau, akordatzen jata makiñia ekarri bihar zala, eta makiñia ikusteko ilusiñua! Ni, eta Felix Azpirikua. Makiña barrixa datorrela, eta bueno! Ilusiñua! Gari-joteko makiñak eta gari-garbitzekuak, hasieran, gitxi zeren. Honek makiñok agertu ziranian, orduan dirua... ta eitten zan kuadrillia: sei edo bost basarri, soziedadian, eta horrek txandaka juaten ziran: egun baten batek, eta bestian....
gari-meta. iz. (TE). Montón de gavillas de trigo, almiar de trigo.   Garixa ebagi eta piskat lihortu ostian, gari-metetan ipintzen zan. Galburuak gora begira ipintzen ziran beti, eurixa egin ezkero ez zittezen busti (ETNO). / "Montón formado por las gavillas, en espera de la trilla" (TE, 389). Aurten sei gari-meta ein dittugu, eta igez baiño haundixaguak. / Azaua esaten jakon horri. Lagatzen zien... bostekuak esaten zan: bost, bost, bost, bost... Ta gero, egun bat edo bixan euki ta metatu eitten zian, eta tolostuta ipiñi danak. Metia halaxe eitten da: ipintzen dia, lehelengo hiru, gero lau, gero sei... bueltan-bueltan tente, ipiñi ta ipiñi ta ipiñi, ta pentsatzen dozunian "Ba! Nahikua buelta jakak!", gero, buelta bat gorago. Gero goratxuago beste buelta bat, gero goratxuago beste bat, ta azkenian puntia zorrotz-zorrotza! Politto eitten eben batzuek e! Pratikia bihar da horretarako be!. Ik. mutxurixo, azao.
gari-pillo. [gari-pilo] (gari-pilla). iz. (TE). Montón de trigo.   Gari-moltzua; bai gari-azauekin egindako pillua, bai gari-ale pillua (ETNO). Zure sabela, lirixoz inguratutako gari-pillua (Kant. 7. 3). / Tu vientre, un montón de trigo rodeado de lirios. / Ebagi eta gari-pillak lagatzen dira, gero metan batzeko.  TEk desbardindu egitten dittu "gari-pillak" (azauenak) eta "gari-pilluak" (gari-ale pilluak). Gaur egun, behintzat, nahastian erabiltzen dira.
gari-zorro. iz. (TE). Saco de trigo. Errotara noia gari-zorruakin, ordez uruna ekartzeko. / Voy al molino con un saco de trigo para traer harina a cambio.
garixak bedinkatu. du ad. (ETNO). Bendecir el trigo. Antziña, maietza-ekaiña inguruan, gari-soluak bedeinkatu egitten zittuan auzoko abadiak, trunboiak eta txingorra urrintzeko, eta gari ugari jasotzeko.
garikutxa iz. (TE). Arca para guardar el trigo, panera. Ondo zaindutako gari-kutxia!
garil iz. (TE). Julio. "Garilla" edo "uztailla", alperriko erderakada barik.  Eibarren ez da garil erabiltzen; eskolian eragiñez erabiltzen da uztail eta juli(x)o da normalian erabiltzen dana.
garittako (garittako baba-baltz). iz. (ETNO). Especie de haba que se sembraba entre el trigo.
garitza iz. (TE). Trigal, cantidad/montón de trigo. Itsasontzi harek ekarri eban garitziak ez eukan neurririk. / No tenía medida la cantidad de trigo que descargó aquel barco. / Itsasontzi harek ekarri ebana bai garitzia!. / ¡Qué cantidad de trigo, la que trajo aquel barco! / Kutxa bi edo hiru betetzen zian, ta han eukitzen zittuan gure amak arrautzak. Arrautzak garitzan sartu ta konserbau eitten da! Garixa freskua da! Sartu eskua, bai? garitzan, ta fresko-freskua zu! Alperrik bero egongo da kanpuan, han barruan fresko-fresko egoten da. Ta hantxe eukitzen eban gure amak arrautzak! [...], badakizu, beruak galdu eitten dau arrautzia segiduan! Ta garitzan eukitzen zittuan gordeta!.
garizuma iz. (OEH). Cuaresma. [Emaztia] baztartuta, ohe-lagun Garizuman baiño ez ebala, eta hau penitentzia ordez. (Ibilt 472).
garlopa iz. (ETNO). Garlopa.   Lurreko oholak mehetzeko erabiltzen da, esku-zepillua baiño haundixagua. Arotzen berbia da.
garlopin iz. (ETNO). Garlopín.   Zepillua baiño haundixagua eta garlopia baiño erramintta txikixagua. Arotzen berbia da.
Garmendia abiz. (TE). Garmendia (apellido frecuente en eibar). Ik. Sumendixa.  En la toponimia figura en Eibar Sumendixa. "¿Aludirán a los altos condenados en la Biblia, como lugares de ritos gentiles? (destruam excelsa vestra, et simulacra confringam [Deuseztatu egingo ditut zuen sasikultu-lekuak, lurrera botako zuen intsentsu-aldareak]. Lev. 26, 30)" (TE, 390).
garo iz. (TE). Helecho. (Pteridium aquilinum). Garua, liburuetako "pteris aquilina", Eibarren "iria". Ik. ira.  Eibarren normalian ira erabiltzen da, basarrixetan garo be erabiltzen dan arren.
garo txiki. iz. (ETNO). Helecho. (Polypodium interjectum). Ik. hormako ira, ira txiki.
garota iz. (ETNO). Trabajos relativos a la cosecha del helecho, trabajos del helecho, cosecha del helecho. Garotia zanian auzuak alkarri laguntzen gentsan, batian hara eta bestian hona. Ik. ira.
garotza iz. (ETNO). Helechal. Ni erbittalarixekin juan nitzuan basarri batera lo eittera. Oizko mendira, ta txakurrakin ni oillagorretara. Kustiñua dok eze, egun hartan, Dominu Santuetan, bost oillagor hil najittuan nik, egun baten. Piñudi bat hor, beste bat hamen, ta bittartian garo-sailla. Txakurra hor garotzan, ni hamen bidian behetikan, ta txakurra "krak!" isilduta garotzan. Ik. iratza, iratoki, iradi, ira-arte.
garragarrak egin esap. (TE). Revolcarse el ganado caballar.   "Se dice de los vuelcos y las volteretas que dan las caballerías sobre su dorso" (TE, 390). Astuari garragarrak eittia etorri jakon burura plaza erdi-erdixan. Ik. garagarrak irabazi, garagarraka egin.
1. garranga
Jaione Isazelaia
1. iz. (Tr). Carámbano de hielo.   Izotz-kandelia Ik. izotz-kandela.  Eibarren izotz-kandelia gehixago.
2. garranga
2. iz. (ETNO). Tornillo (de telar).   Telagintzako berbia da.
garrantzizko izlag. (OEH). Importante. Badau zerbait gehixago be, ta nere ustez garrantzizkoa. (Zirik 6).  Ez da Eibarko berba arrunta. Ezagutu bai eta erabili be erabiltzen da, batez be, euskeraz zeozer irakorri dabenen artian. Inportante normalagua da Eibarren.
garrasi iz. (TE). Grito, chillido, algarabía, alboroto. Bazan han, gau hartan, zaratia eta garrasixa. / No faltaba allí, aquella noche, ruido y algarabía.
Garratz iz. ber. (AN). Nombre o sobrenombre de varón.   "Gizonezko izen edo gatxizena Erdiaroan" AN).  "Pero Garraz de Arando, titular de una de las caserías Arando" (EOYE, XV. mendea, 330. or. (JEL)).
garratz
1. izond. (TE). Agrio,-a, ácido,-a. Heldubako sagarrak, beti garratzak. / Las manzanas verdes, siempre amargas. / Biziaren garratza: biharra. (Zirik 11). Ik. mingots, geza.
2. izond. (TE). De mal talante, desagradable, duro,-a, amargo,-a, hostil.   Esangura abstraktua dauka. Uezaba garratzagaz lan eittia, infarnua. / Es un infierno trabajar con un patrono displicente. / Pernandok [...] izan eban sekulako eztabaida zorrotz bat tabernako etxekoandrakin da baitta alkarri berba garratzak esan be. (Zirik 48).
3. izond. (TE). Grande, hermoso, enorme.   "Fig. Haundixa" (AN). "Se usa para calificar de grande y hermoso una persona o cosa, y en todo caso en sentido ponderativo" (TE, 390). Famelixa garratza hazi dau, bera bakarrik irabazten izan arren. / Ha criado una familia bien grande, aunque sólo estaba él para ganar. / Zazpi edo zortzi sapaiko etxe garratza jaso dabe Indianukua zan lekuan. / Han levantado una enorme casa de siete u ocho pisos donde estaba Indianukua. / [...] piñu-tantai garratzak ikutu nahi zeruari (Ibilt 319).
garratz bota / egin / jardun. esap. (ETNO). Jarrear, llover, nevar o granizar muy fuerte.   Eurixa, txingorra edo edurra bota-ahalian egin, gogor. Ik. zaparrada, zaldizkuak, ufal, truxu, truxal, goixan-behian jardun, eurizar, euritte, bota-ahalian jardun, truxalak egin, mangia jardun.