Eibarko euskara hiztegia
E LETRA
etxe
1.
iz.
(TE).
Casa,
edificio.
Gure Txirixo-kaleko etxia, ondiok zutiñik ei dago. / Dicen que nuestra casa de Txirio-kale está en pie todavía.
2.
iz.
(TE).
Casa,
hogar,
domicilio,
vivienda.
Gizonen biharbidia, etxian bihar diran gauzendako irabaztia. / Obligación de los hombres, ganar para las cosas necesarias de la casa. /
Guazen lehelengo etxera, eta afalduta gero urtengo dogu berriz kalera.
Ik.
habitaziño,
bizitza,
bizitegi.
3.
iz.
(TE).
Casa,
firma,
establecimiento,
empresa comercial.
"Firma industrial o comercial" (TE, 359).
Orbeatarren etxia, antxiñatik ezaguna itsasuen bestekalderaiñok. / La casa de los Orbea (la firma industrial) es conocida de antiguo hasta el otro lado del mar.
4.
iz.
(ETNO).
Armazón y/o asas de las herramientas.
Aria lixarrakin, ta alper-hesixa be, lixarrakin. Alper-harrixak etxia bakarrik jakak egurrezkua, ta alper-hesixa dok dana egurrakin eindakua. Zumitza ipintzen detsak ba silliari? Ba holaxe eindakua.
Ik.
aizkoletxe,
barauts-etxe,
epaiki-etxe,
nabar-etxe.
etxe on.
iz.
(NA).
Familia bien,
familia adinerada.
Suerterik onena be, etxe onian jaixotzia euki eban harek.
etxe oneko.
izlag.
De buena casa / familia / cuna.
Jatorri oneko, famelixa oneko.
Ik.
jatorri oneko.
etxe-aldatze.
iz.
(TE).
Mudanza,
traslado.
Datorren domekan eingo dogu etxe-aldatzia. / El domingo que viene haremos la mudanza de casa.
etxe-aldera.
[etxe-aldaera]
.
iz.
(TE).
Mudanza de casa,
traslado de casa.
Zenbat etxe-aldera gerria ezkero! / ¡Cuántas mudanzas de casa desde que se produjo la guerra!
etxe-errenta.
iz.
(TE).
Alquiler,
arriendo,
renta.
"Alquiler o arriendo de la casa" (TE, 358).
Etxe-errentak asko jaso dira aspaldi honetan. / Esta temporada han subido mucho los alquileres.
etxe-garbitze.
iz.
(TE).
Limpieza de la casa.
Sanjuan aurreko etxe-garbitziak darabiz aste honetan. / Esta semana se trae las limpiezas que preceden a San Juan.
etxe-oste.
iz.
(TE).
Parte posterior de la casa.
Gure etxe-ostian zan karkabia. / Detrás de nuestra casa estaba la cárcava.
etxe-zuritze.
iz.
(TE).
Encalado de la casa.
Iñazio iraltseruak ainduta desku etxe-zuritzia aste honetan eittia. / Ignacio el albañil nos tiene prometido hacernos esta semana el blanqueo de la casa.
etxerako modukua izan.
esap.
(JME).
Adecuado,-a para ser de la familia.
Famelixako izateko egokixa izan.
Etxerako moduko neskia dok eta ez litzakek hiretzako gaizki etorriko. (Zirik 126).
etxetxo.
iz.
(TE).
Casita.
Etxetxua ein dogu óstian eskola mutillok. / Los chicos de la escuela hemos hecho una casita en el corral.
etxia jan.
esap.
(ETNO).
Arruinar la fortuna familiar.
Horrek basarrixa ez zeban saldu. Jan egin zeban basarrixa! Jokua gustatzen jakon eta...
etxegin
iz.
(TE).
Constructor,-a (de casas).
"Constructor de casas" (TE, 358).
Kortazo, etxegiñ aittua Eibarren. / Cortazo, hábil constructor de casas en Eibar. /
Gerra osteko etxegiñik ezagunena Berdengillo. Harek ein jittuan Dos de Mayoko etxe guztiak, eta Elgetarako bidekuak be bai.
Ik.
etxegintza,
etxegiñan.
Etxegiña
gatxiz.
(TE).
Etxegiña (apodo).
Baziran Eibarren Etxegiñanekuak. / Había en Eibar los de Etxegiña.
etxegiñan
ger.
(ETNO).
Construyendo casas.
Etxegintzan, etxiak egitten.
Etxegiñan egitten dau biharra. /
Etxegiñan dago familixa osua.
Ik.
etxegintza,
etxegin.
etxegintza
iz.
(TE).
Construcción de casas.
Itsas hondarra, Portland-a eta burdiñia, gaurko elemento nausixak etxegintzarako. / Arena de mar, cemento e hierro, los elementos principales de la moderna construcción.
Ik.
etxegiñan,
etxegin.
etxejabe
iz.
(TE).
Propietario,-a/dueño,-a de casa.
"Propietario de la casa" (TE, 358).
Baserrittar asko gaur etxejabiak. / Muchos colonos del caserío han venido a ser propietarios.
etxekalte
iz. / izond.
(TE).
Despilfarrador,-a,
malgastador,-a,
que trae la ruina a la casa.
Norberan etxian edo interesen kontra diharduanari esaten jako. / "Se dice del hombre que no mira por la casa o va contra ella" (TE, 358).
Gizonak, alperrontzi etxekalte negargarri batek urten detsa koittauari. / El marido le ha resultado a la pobre mujer, un lamentable vago disipador. /
Txorixa deitzen zetsen etxekalte bat ba ei zan Plazentzian. Etxekalte bazan be andriak ei zituan frakak. (Zirik 76).
/
Gehixenen eritziz etxekalte bat besterik ez zan. (Zirik 53).
Ik.
hondatzaille,
gastatzaille,
nagi,
alperrontzi,
alperki.
Etxekalte
gatxiz.
(TE).
Etxekalte (apodo).
Gu txikixak giñanian, Etxekalte esaten zetsen bat, lehenago zerbaitt izandakua (zana), Ospittalian bizi zan. / Cuando éramos chicos, un llamado Etxekalte, que había sido hombre de fortuna, vivía en el Hospital.
etxeko
izlag.
(TE).
Miembro de la casa,
de la familia.
Etxekua dogu eskeko hori; badaki nun joten daben atia. / Es de casa ese mendigo; ya sabes dónde toca la puerta.
etxeko gizon.
iz.
(OEH).
(el) hombre de la casa,
cabeza de familia.
[Andriak mozkortuta zoian gizonari:] Hori al da ba etxeko gizonan ganoria ta errespetua... (Zirik 120).
etxeko nausi.
iz.
(TE).
Cabeza de familia.
Ertzillenian, etxeko nausi zan Patxiko, mutilzaharra izan arren, anaian umezurtzen gurasu ein bihar izan ebalako. / En casa de los Ertzil, el cabeza era Francisco, aunque solterón, porque tuvo que hacerse cargo de los huérfanos que dejó su hermano.
etxekoandra
[etxekoandre]
(etxekoandre).
iz.
(TE).
Ama de casa,
señora de la casa.
Etxekoandria bere guztiak inguruan dittuala bizi da, berari zelan ondo eiñ ez dakixela. / Vive la señora de casa, rodeada de todos los suyos, que no saben cómo obsequiarla. /
Zu etxekoandre, zer dauka erloju horrek? (Zirik 65).
/
Tours, Frantziako uri eder haundixan, zan etxekoandra bat, ederra, eta ederra bezin zintzua eta burugiña. (Ibilt 465).
etxerako
izlag.
(OEH).
Hacendoso,-a,
persona destinada a ser responsable de la casa.
Emakume on bategaz ezkondua zan, oso etxerakua, zeiñegaz euki eban famelixa ederra. (Ibilt 473).
etxeratu
1.
etxeratze
(etxeratutze)
.
da
ad.
(OEH).
Llegar a casa,
regresar a casa,
retirarse.
Etxera juan; etxera erretirau.
Joxe Moko etxeratu zan gaberdi aldian, bestetan baiño basotxoren bat gehixago "klink" eginda, astrapalia darixola. (Zirik 68).
/
[...] urte bixan erbesteko izanda gero etxeratu zanian [...] (Ibilt 467).
etxezulo
izond.
(TE).
Casero,-a,
que sale poco de casa.
Etxezalia, etxekoia.
Ezkondu dan ezkero, laguntzara agertzen ez dan etxezulo bat dozu gizona, . / Desde que se ha casado, tienes al marido hecho un casero que no aparece entre los amigos.
étxia jarri
esap.
(SB).
Echar dinero a la mesa,
poner la echa al juego.
Karta jokuko berbia da.
Étxia ipini deigun, diru barik jokuan egittia aspergarrixa da-eta.
Ik.
bago egin.
Lehelengo silaban jartzen da azentua: étxia jarri.
Etxoste
(itxoste).
l. iz.
(ETNO).
Terreno en la parte trasera de la casa o caserío,
heredad en la parte trasera,
heredad en la parte posterior.
etzi
adlag.
(TE).
Pasado mañana.
Agertu bat eingo detsut etzi, Jaungoikuak gura badau. / Si Dios quiere, pasado mañana te haré una visita.
etzidamu
(etziaramu).
adlag.
(NA).
El día siguiente a pasado mañana.
Bixar domekia da. Etzi astelehena. Etzidamu martitzena. Orduan etzidamu juango naiz zure etxera!
1. etzin
1.
etzintze
[etzan, etzate]
(etzan, etzun).
da
ad.
(TE).
Acostarse,
echarse,
tumbarse.
Lur gorrixan luze-luze etzin nintzan eta luak hartu ninduan hurrengo egunera arte. / Me acosté a todo lo largo sobre la tierra desnuda y me dormí hasta el día siguiente. /
Etzintzia bihar neuke txarragorik ez dakiran etorri, baiña astirik ez. / Necesitaría acostarme en evitación de algo peor, pero no tengo tiempo. /
Ta gero, sapaixan ez ezik, ohe bigun goxuan etzin zan gure Pernando. (Zirik 118).
Sarrera buruan etzin jarri dogu, baiña ez etzan eta etzun baiño gehixago erabiltzen dalako; hiru aldaerok darabiguz-eta bardintsu.
etzindu
etzindutze
[etzan, etzate]
.
du
ad.
(TE).
Tumbar,
acostar a la fuerza.
"Doblegar a tierra" (TE, 359).
Nahiz da nahi ez etzindu genduan ahuaz gora, eta emon gentsan erremedixuori. / Le acostamos a la fuerza boca arriba, y le dimos la medicina. /
Txarrixa etzindutzia aurkixan odolustutzeko. / El acostar el cochino sobre el banco para desangrarle.
etzingarri
(etzangarri).
iz.
(TE).
Helecho seco,
para cama del ganado,
lecho,
cama.
"Ganauen ohia egitteko genero sikua: iria, lastua, txíribirixa..." (ETNO).
Iragorri apur bategaz gertau neban etzingarrixa.
/ Con un poco de helecho seco preparé el lecho.
Ik.
azpigarri,
sikugarri.