Logo Eibarko Udala

E LETRA

erratz iz. (TE). Escoba. Ekarrirazu erratza (eskobia), hamengo hautsak kendu deirazen. / Tráeme la escoba para que barra los polvos de aquí. Ik. eskoba, itsuski.  TEk diñuanez, bere sasoirako itxuria galduta euan hau berbiau: "ésta es otra voz desaparecida por la viciosa adopción de eskobia" (TE, 331).
errazoi
1. [arrazoi] (errezoi). iz. (TE). Razón (facultad), entendimiento.   adimena, ahalmen intelektuala Jaungoikuak gizonari errazoia emon zetsan, sarrittan bere kalterako. / Dios dotó al hombre de la razón, muchas veces para su daño.
2. [arrazoi] (errezoi). iz. (TE). Razón(es), motivo(s), verdad, acierto.   errazoiak, zergaittiak; emon edo kentzen dana. Errazoi garbixak, harek alkatiari esan zetsazenak. / Claras razones las que aquél dijo al alcalde. / Diñozun guztian, errezoia dozu. / Tienes razón en todo lo que dices. / Plaentxian behintzat, Kantengandik edo, errazoiak ondo neurtzen ikasi zittuen noizbait. (Zirik 43). Ik. zergaitti.
errazoia emon. (errezoia emon). dio ad. (TE). Dar la razón. Entzun eta gero, errazoia emon netsan. / Después de oírle, le di la razón.
errazoia euki. (errezoia euki). du ad. (TE). Tener razón. Gerria galdu genduanok zoritxarrik haundiña izan doguna, mundu guztian kontra errazoia euki. / Los que perdimos la guerra, la mayor desgracia que hemos tenido es la de tener razón contra todo el mundo. / Ez eukan arrazoia makala. (Zirik 68).
errazoia kendu. (errezoia kendu). dio ad. (TE). Quitar la razón. Luzera, denboriak errazoia kendu detsa. / A lo largo, el tiempo le ha desmentido.
errazoizko [arrazoizko] (errezoizko). izlag. (TE). Razonable. Gauza errezoizkua harek esan dabena. / Cosa razonable lo que aquél ha dicho.
1. erre
1. erretze . du ad. (TE). Quemar, arder, abrasar. Soloko bedarrak erdi-erdixan pillatu, eta erre ein bihar izaten dira illunabarrian. / El yerbajo de la era, amontonado en la mitad, hay que quemarlo al anochecer. / Etxia erretzia gertatzen bazan, eskian urten bihar aterik ate berriz jasotzeko. / Si ocurría un incendio en la casa, había que salir pidiendo de puerta en puerta, para levantarla de nuevo.
2. erretze . du ad. (TE). Asar. Txarriki zati bat erre, eta sardaunteira noia lagunegaz egon bat eittera. / Después de asar un pedazo de cochino, me voy a la sidrería a estar un rato con los amigos. / Bildotsa erretzia, txingar bizixan bihar da. / Es necesario asar el cordero en brasa viva. / Bildots erria Paskuetan. / Cordero asado por Pascuas.
3. erretze . du ad. (TE). Fumar. Ez dot erretzen (takorririk) kalte eitten destanetik. / No fumo porque me hace daño. / Laga detsa erretziari, takorrixak igo dabenetik. / Ha dejado de fumar desde que ha subido el tabaco. / Ez jauna, nere bizi guztian eztot erre. (Zirik 102).
4. erretze . da ad. (ETNO). Quemarse, en tratamiento térmico.   Tratamendu termikuan piezia larregi berotziarren hondatzen danian, erre egitten dala esaten da. Piezia sutan neukana be ahaztuta najeuan eta erre egin jatak konturatu orduko; holatxe dittuk gure biharrak..., oin nahi tta nahi ez barrixa egin bihar.
5. erretze . da ad. (ETNO). Fundirse.   Bonbillak edo berunak erre. Apurtu eta lanerako gauza ez izatia. Hi txotxo! Begiratik peorako argixa. Ez jakixat berunak erreko ziran ala bonbillia, baiña zeozer bai! Ia illuntzia aurretik konpontzen duan.
erre-usain. (erre-usein). iz. (TE). Olor a quemado. Erre-usaiña dator korta aldetik. / Viene olor de chamusquina por el lado del corral.
2. erre
1. iz. (TE). Quemadura, quemazón. Arpegixan izan eban erria, bere bizi guztirako markia. / La quemadura que sufrió en la cara, marca para toda su vida.
2. izond. Impaciente y de mal genio.   Pazientzia bakua eta jenixo txarrekua. Ik. eruan txarreko.
3. erre
3. metaling. (TE). Nombre de la letra 'r' del alfabeto vasco. Euskeraz, erderaz bezela, 'erre' leguna eta 'erre' latza dittugu. / En vasco como en castellano, tenemos la 'r' suave y fuerte.  Artikulua hartzerakuan "con acento prosódico en la 'e' [érria]" esaten da (TE, 337).
errebaiñu iz. (NA). Rebaño.   Abere taldia, artaldia gehixenetan. Beti urtian-urtian, errebañuakiñ etorritta, hantxe!
errebajua atara (errebajua etara). dio ad. (ETNO). Sacar rebajo.   Egurrari koska luzia ataratzia. Arotzen berbia da. Etaraixok zepilluakin errebajua honi ate markuoni, bestela zelan itxiko juek ba?.
Errebal l. iz. (TE). Rabal (barrio exterior, arrabal).   "En Eibar, las casas al Este del puente de Barren-calle, que limitaba por ese lado la villa" (TE, 331). Errebalian bizi izan giñan luzero. / Largo tiempo habitamos en el Rabal.
errebentagarri (errementagarri). (lo) que hace reventar (de risa).   Barrez errebentatzekua. Galdo-txikin zenbait zirikada errebentagarrixak dira. (Zirik 89).
errebes adlag. (TE). Con el revés.   "En el juego de pelota, con el revés" (TE, 331). Azpiri, Eibarko Txikixak, errebes jokatu zetsan. / Azpiri, el Chiquito de Eibar, le jugó con el revés.
errebeskada (errebeskara). iz. (TE). Revés, golpe con el revés de la mano.   "Golpe con el revés" (TE, 331). Haren errebeskadia, askon eskumiakingua baiño hobia. / Un revés de aquél era más que uno con con la derecha de otros muchos. / Luzetu zetsan errebeskara bat ta han geldittu zan gizon morroskua ikubilla altzauta sentellak jaurtzen. (Zirik 90).
errebista iz. (OEH). Revista (publicación periódica). "Eibar" errebistan argitaratuak. (Zirik 5).
errebuelta iz. (NA). Curva. Ene! zelan kanbixau dian gauzak!: autobus zaharrak, holaxen bankuak, plin-plun-plun! Errebueltia holan fuertia bazeuan, dana, banko guztiak lurrera!
errefresko iz. (JSM). Refrigerio, lunch, refresco.
erregalau erregalatze [erregalatu] . du ad. (OEH). Regalar, dar.   Emon, oparixa egin. Ta nola ohituria zan auzo ta senidieri txerrikixa erregalatzia, nahikua larritasun izan ei eban Erratxuk. (Zirik 59).
erregaldara iz. (TE). Tambor para asar castañas.   "Cilindro de chapa de hierro para asar castañas" (TE, 332). Auzuan eskatu biharko dogu erregaldaria bixar arte. / Tendremos que hacernos prestar en la vecindad, hasta mañana, el asa-castañas. / Eibarren bazan erregaldarian lazkotxe burua eukan bat. (Zirik 116). Ik. tanbolin.
erregalu [erregalu] (erregalo). iz. (OEH). Regalo.   Oparixa. Kriadiak, atia zabaltzerakuan igarri zetsan erregaloren bat zeroiala ta sekulako ongi-etorrixakin errezibidu eban. (Zirik 82). Ik. opari.
erregalutxo (erregalotxo). iz. (OEH). Regalito.   Erregalu-n txikigarrixa. Háreri erregalotxoren bat bialtzia pentsau ei eben. (Zirik 47).
errege iz. (TE). Rey. Gazteluko erregia hartu eben jauntzat, euren ohitturak gordetzekotan. / Tomaron al rey de Castilla por señor, a condición de que guardara sus costumbres.
errege izan. da ad. (TE). Reinar, ser rey. Errege izan zan hogeta hamar urtian. / Reinó treinta años.
errege-bide. iz. (AN). Camino real. Ik. estrata, zupide, zubipide, lorbide, olabide, zordanbide, elizbide, andabide.  Erregebide: "Camino real". Data barik. (EOYE, 84. or. (JEL)).
errege-txikixa. iz. ber. (TE). Rey niño, alfonso xiii, príncipe.   "Se decía de Alfonso XIII, cuando la Regencia de su Madre María Cristina de Habsburgo" (TE, 332). Errege-Txikixa Bilbon izan zanian... / Cuando el Rey Niño estuvo en Bilbao...
erregetxia. [Erregetxea] . l. iz. (TE). Erregetxia (edificio), casa real (de la fábrica de armas).   Arma eta artisautza lanen kontrola eta harreria egitten zan bertan. Soraluzen eta Eibarren egon izan da (ETNO). / "Edificio en Eibar cuando la Real Fábrica de armas blancas y de fuego, de la administración y receptoría de los trabajos del artesanado" (TE, 332). Erregetxia Unzagako Plazan zan. / En el paseo de Unzaga estaba la Casa Real.
erregian arpegi. [erregearen aurpegi] . iz. (TE). Cara del rey [eufemismo de 'culo'].   "Eufemismo con que se evita el decir'ipurdix', de la misma forma que el charlatán del cine, en los clásicos comienzos de este espectáculo, solía decir con parecido eufemismo: el crepúsculo matutino" (TE, 332). Erregian arpegixa agiri jakon fraka apurtutik. / Por lo roto del pantalón se le veía la cara del rey. / Praken apurtutik, erregian arpegixa agiri dozu. / Por el roto del pantalón, te aparece la cara del rey.  Forma eufemikua da.
erregeak iz. (ETNO). Término ritual del juego de tabas.   Tortolosen jokuak daukazen lau zatixetako atzena: putsasaje, bixak, hirurak eta erregeak. Lau tortolosen albo luze-zabala ipini bihar da gorutz begira (ETNO). Esplikaziñua, detalle gehixagokin, IL-ek be emoten dau: IL, 81-82. Tortolosak mahai edo lurrera bota "erregeak" esaten dan bittartian, eta laugarren parte honetan tortolosen albo luze-zabala zan banan-banan (edo bi batera, jokalarixak exhibiziñua egin nahi baeban) gorutz begira jarri bihar ebana.. Ik. tortolos, putsasaje, hirurak, bixak, asaje.
Erregenak iz. ber. (ETNO). Día de reyes, día de los reyes magos.   Eneruan 6xan. Erregenetan, gure etxian intxaur-saltsia beti. / Erregen Eguna? Gizonen eguna zan ha, gizon onrauen eguna. / Gizonak eukitzen eben bazkarixa edo zera, tabernan edo kalian edo... Etxian be bai batzutan. Ta eurak zelebratzen eben. Gero andreri ta umieri erregaluak eitten etsezen. / Erregen Egun bezperan, ba, juntatzen giñan kuadrillakuak ta juaten giñan etxietara kantuan, ta emoten eben batzuek, ba, edo pastelak edo zeozer. Hareri graziak emoten geuntsezan, ta emoten ez ebanari esaten geuntsan -goguan dakat- : "Siku, Siku, Siku; Saku, Saku, Saku". / Erregen aurretxuan zan. [...] --Maistriak esan zestan ez juateko eskolara erregiak pasau arte. (Zirik 89).  Gau egun Errege-eguna gehixago erabiltzen da, baiña zaharrak jarraitzen dabe Erregenak esaten baitta Erregen be.
erregen egun. (Errege egun). iz. ber. (TE). Día de reyes, día de los reyes magos. Erregen eguneko bezperan, oiñetakuak argi erainda jartzen ziran sapailluan (balkoian). / La víspera del día de Reyes se ponían los zapatos lustreados en el balcón.
erregenetan. adlag. (TE). Por reyes, el día de reyes. Erregenetan umieri gauza asko opa izaten jakue. / Por Reyes se regala a los niños muchas cosas.
erregiak. iz. (NA). Día de reyes magos, epifanía. Honek esparraguok, Erregietan jateko.. / --Maistriak esan zestan ez juateko eskolara erregiak pasau arte. (Zirik 89).
erregetar iz. / izond. (TE). Monárquico,-a.   Politikako berbia da. Franziako Juana beziñ erregetarra. / Monárquico como Juana de Arco. Ik. erregezale.
erregetasun iz. (TE). Realeza. Odolian dakar erregetasuna. / En la sangre lleva la realeza. Ik. Jaungoikuan erregetzako bizitza, erregetza.
erregetza
2. iz. (OEH). Realeza. --Hik pe, diru asko eingo heban, baiña erregetzarako eztok balio. (Zirik 61).