Eibarko euskara hiztegia
E LETRA
e
metaling.
(
TE).
Quinta letra del alfabeto vasco 'e'.
'Eia' oker dago eta bere lekutik kanpora. / La 'e' está torcida y fuera de lugar.
Artikulua hartzerakuan eia esaten da, eta ez '-e'kin amaittutako berba normalak esaten diran moduan *ia.
e
interj.
(
TE).
¡eh!,
interjección.
E!, bidian zoiazen guztiok! Begira, ikusizue ia izan leikian dolorerik nere dolorien lakorik! (Lament. 1. 12).
"Para llamar la atención" (TE, 307).
e
interj.
(
OEH).
Muletilla.
Berba betegarrixa.
--Ze numero? --preguntau zetsen zentraletik. --Ba... ee..., 45. (Zirik 81).
1. ebagi
1.
ebagitze
[ebaki]
(ebaitze, ebate)
(ebai).
du
ad.
(
TE).
Cortar,
tallar.
Erremintta edo tresna aho zorrotz baten bittartez, zerbaitten jarraittasuna eten, zerbaitt bereizi edo zatittu; zerbaitti materixala kendu, neurrira jartzeko, zulatzeko edo formia emoteko (ETNO).
Bardiñ esaten dogu "ulia ebagi" edo "ulia moztu". / Lo mismo decimos: "cortar el pelo". /
Nahikua izan eban ulia ebagitzia (ebatia) indarrak galtzeko. / Le bastó cortar el pelo para perder las fuerzas. /
Arbola ebatia, oholak ataratzeko. / Corta de árboles para sacar madera. /
Epaikixa zuzen eta politto erabilli, bixkor eta ondo ebateko. /
Engraniak eitteko, moduluakin fresadoran hagiñak ebagi.
Ik.
moztu.
2. ebagi
2.
[ebaki]
(ebai).
iz.
(
TE).
Corte,
herida,
incisión.
Erremintta aho zorrotz baten bittartez, egindako zaurixa.
Ebagixa ein dot atzapar haundixan. / Me he hecho una cortada en el dedo gordo.
ebagi-bedar.
[ebaki-belar]
.
iz.
(
TE).
Árnica.
(
Chelidonium majus / Arnica sp.).
"Planta curativa que se aplica a las cortadas" (TE, 297).
Óstera juan zaittez eta ekarrirazu ebagi-bedarra, ebagixa ein dot eta. / Vete al corral y tráeme la planta para las cortadas, que me he cortado. /
Ebagi-bedarrak, arnikian bestian osatzen dittu ebakixak. /
Ebagi-bedarraz botikia egitten dau gure amamak.
Ik.
bronkixo-bedar,
iodo-bedar,
arnika.
"Arnikia. Entra en el léxico común, aunque entre las plantas medicinales conocidas del vulgo está el ebagi-bedarra, que sustituye al árnica" (TE, 160).
ebagixa egin.
esap.
(
AS).
Cortar(se).
Sukaldian nabillela, ebagixa ein dot atzamarrian.
ebaketa
iz.
(
ETNO).
Acción de cortar,
corte.
Burdiñian ebaketia beti dok oso gatxa.
ebanjelixo
[ebanjelio]
.
iz.
(
TE).
Evangelio.
Mezatan, eguneko ebanjelixua irakorten da. / En la misa se suele leer el Evangelio del día. /
Altaran, ebangelixoko aldian egoten da agirixan San Juanenan hasieria. / En el altar, del lado del Evangelio, suele estar el comienzo del de San Juan. /
Noiz agertu ete zan hona ebanjelixua edo Jaungoikuan Barri Ona? / ¿Cuándo será que llegó acá el Evangelio o la Buena Nueva de Dios? /
Ebanjelixoko Aberats gaiztuak infarnuan bezela! (Ibilt 488).
ebatar
iz.
(
TE).
Género humano (hijos de eva).
"Los hijos de Eva, el género humano" (TE, 297).
Erregiak eta eskekuak, euskaldunak eta erdeldunak, danok Ebatarrak. / Reyes y mendigos, vascos y no vascos, todos hijos de Eva.
ebate
iz.
(
ETNO).
Trabajos de la cosecha relacionados con el corte.
Nekazaritzako biharretako bat: goldatzia, labratzia, eraittia, jorratzia, ebatia / etaratzia eta batzia.
ebatzaille
[ebakitzaile]
.
iz.
(
TE).
Cortador,
segador.
Garixak heldu eta ebatzaille euzkirik gogorrenian. / Maduros los trigos, segador en lo más rudo del sol. /
Pelukerixa batian ulia mozten euala, [...] ule-ebatzalliak. (Zirik 116).
edade
iz.
(
NA).
Edad.
Ha ezkondu zanian, baietz euki harek famelixia; nik ezetz!: -"zela euko dau ba harek?!! nere edadia dauka eta!".
Ik.
adin,
sasoi.
edadetu
izond.
(
NA).
De edad avanzada,
mayor.
Antiojoduna uste dot zala gizonezko bat, edadetua.
edarra
(errada).
iz.
(
TE).
Herrada,
jarra grande,
cubo de madera.
Ontzi haundixa: lixibia eruan-ekartzeko, ura itturrittik ekartzeko... Buru gaiñian eruateko galdaria (ETNO).
"Edarria" esaten gentsan guk gure sasoian pitxar haundi bati. / En nuestra cocina había un asiento de piedra, y en aquel asiento cuatro herradas llenas de agua de la fuente del Portal. /
Gure sukaldian zan harmaillia, eta harmaillan lau edarra, urez beteta Portaleko itturrittik. /
Sorkixa eta erradia hartu eta juan da itturrira.
Ik.
sorki,
edarragin.
Edarria gehixago erabiltzen da erradia baiño.
edarragin
iz.
(
TE).
Artesano que hacía herradas.
Isasi-Kantoian zan edarragiña. / En Isasi-Kantoia había uno que hacía herradas.
Ik.
edarra.
eder
1.
(edar).
izond.
(
TE).
Hermoso,-a,
bello,-a,
guapo,-a.
Bere itxuriagaittik bistiari erabat atsegiña, mira eittekua gertatzen jakona.
Arpegixa ederra eta bihotza ederragua ondiokan. / El rostro hermoso y el corazón más hermoso todavía.
2.
(edar).
izond.
(
TE).
Grande,
hermoso-a,
espléndido,-a,
magnífico,-a.
Oso ona, haundixa, aparta.
Ganau ederra, Ibargaiñenian. / Hermoso el ganado de Ibargain. /
Etxe ederra Indianukua. / Hermosa la casa de Indianukua. /
Liz-papel latza ta leuna daukaguz, eder-ederrak dira. (Zirik 115).
Nabarmentzeko, errepikauta be erabiltzen da: eder-ederra. Jatekuekin be erabili leike, gozo-gozua aitzen emoteko.
3.
(edar).
izond.
(
OEH).
Buen,
buena (sentido irónico).
Heure gizur hori dala-ta lotsari ederra eruan juat. (Zirik 28).
ederra egin.
(edarra e(g)iñ).
esap.
(
TE).
Hacer(la) buena,
liarla.
Ederra ein destazu atzo gabian! / ¡Buena me has hecho anoche! /
Ederra ein netsan mezatan zan artian! / ¡Buena le hice mientras estaba en misa!
Enfatikua da. Txarrerako esanguria dauka.
ederra sakatu.
(edarra sakatu).
esap.
(
TE).
Engañar,
burlar,
meter una trola,
mentir.
Engaiñatu, zirixa sartu.
Ederra sakatu detsa emaztiari, balio ez daben milla pezetakuakin. / Buena le ha hecho a su mujer, con un billete simulado de mil pesetas. /
Ederra sakatu zetsen. (Zirik 51).
ederrak emon.
(edarrak emon).
esap.
(
TE).
Pegar,
golpear,
zurrar,
ganar/vencer en el juego.
Zerbaittetan irabazi; jipoia emon, jo, astindu.
Sagar lapurretan harrapau eta ederrak emonda bialdu zittuen. / Les cogieron robando manzanas y les devolvieron bien azotados.
ederrak hartu.
(edarrak hartu).
esap.
(
TE).
Ser sacudido,-a,
ser zurrado,-a,
perder en el juego,
sufrir una derrota.
Ederrak hartuta dago, emontzallia izan arren. / Está bien vapuleado, aunque es de los que suelen darlas.
Eder
iz. ber.
(
ETNO).
Escopeta del sistema de platina corta (sin llaves).
Txispabako eskopetia.
Éderrak txispabakuak dittuk.
edergarri
(edargarri).
iz.
(
TE).
Adorno,
ornamento,
aderezo,
joya,
cosa bella,
embellecedor.
Andrazkuan edergarri, urria baiño hobe zintzotasuna. / Para adorno de la mujer, mejor que el oro la pureza.
Ik.
apain.
ederki
(edarki).
adlag.
(
TE).
De manera hermosa,
bien,
magníficamente,
bien,
mucho.
Ederki bizi izandako bizi ederra, haren mundu honetako erromerixia. / Una bella vida bellamente vivida, su peregrinación de este mundo. /
Ederki, zatarki, gaizki, poliki... /
Euskeraz be ederki eitten eban. (Zirik 117).
Ik.
ederto.
Ederto erabiltzen da gehixenbat.
ederkizun
(edarkizun).
iz.
(
TE).
Adorno,
ornamento,
aderezo,
joya,
cosa bella,
embellecedor.
Ederkizuna ugari saltzen da oin dendan. / Bien de afeites se venden ahora en la tienda.
Ik.
apain,
edergarri.
Ez da erabiltzen.
edertasun
(edartasun).
iz.
(
TE).
Belleza,
hermosura.
Batzuk diru billa izaten dira; beste batzuk, edertasunan ondorik. / Unos buscan el dinero, otros van tras la belleza. /
Zer sorginkerixa Dukesa horren edertasunian! (Ibilt 487).
ederto
(edarto).
adlag.
(
TE).
Hermosamente,
bien,
magníficamente,
bien,
mucho.
Ederto etorri zara esandako orduan! / ¡Oué bien has venido en la hora señalada! /
Ederto eindako biharra soiñeku honetan! / ¡Buena labor la de este vestido! /
Ederto, hobeto, txarto.
Ik.
ederki.
edertu
edertze
(edertutze)
(edartu).
du
ad.
(
TE).
Embellecer(se),
adornar(se).
Edertu dau etxe guztia milla pitxia eta gauza ederregaz. / Ha embellecido la casa con mil joyas y cosas hermosas. /
Berez ederra danak, ez dau ezarrittako gauzekin edertutzia biharrik. / La (o el) que es hermosa de por sí, no necesita embellecerse con añadiduras. /
Edertzia guran, askotan alperrik galdu. / Queriendo hermosearse, muchas veces se echan a perder.
ederzale
(edarzale).
izond.
(
TE).
Amante de la belleza,
que busca hombres o mujeres bellos,-as.
Edertasunan zalia. Neska edo mutil ederren zalia, batez be.
Mendigoizalia, ederzalia, tabernazalia. /
...Ederzalia banintzan ere aspertu nintzan ederrez,
nere guria eiñ nuen eta
oraiñ bizi naiz negarrez!
edo
(ero, eo, o).
junt.
(
TE).
O (conj).
Disjuntibua da.
Hotz edo bero, baserrixak ez dau parkatzen: beti eten bako zeregiña. / Frío o calor, el caserío no perdona: siempre hay trabajo. /
Ogixa ero artua, kutxan deizuna; gosiak hil bihar gara ba. / Pan o borona, lo que tenga en la panera, pues morimos de hambre.