Logo Eibarko Udala

Eibarko euskara hiztegia

B LETRA

basurda [basurde] . iz. (TE). Jabalí. (Sus scrofa). Gure mendixetan gastau ziran basurdak, baiña ez kalian. / En nuestros montes desaparecieron los jabalíes, pero no en la calle. / Basurdak ikusgarrixak Arno aldian! Han dana dok ba txaria eta artadixa, eta gustora bizi dittuk basurdak han inguruan. Baiña honutz be etortzen dittuk. Ez dok asko gurian be aztarka ibili zirana. / Baña Gatzaga aldian eta Aizkorriko basuetan otsuak, basurdak eta bestelango priztixok urrittu ziranian, nora-ezian geldittu ziran. (Zirik 86). / Eta zaurittutako basurda hasarre bat bezela, aindu zan Saloi nausira bene-benetako kulpadunaren billa. (Ibilt 489).
bat
1. ( ). zenbtz. (TE). Uno.   Kardinala da. Bat, ezebezan hurrengua. / Uno, lo que sigue a nada.
2. izord. (TE). Uno,-a. Batek ez daki nola berba eiñ haregaz. / Uno no sabe cómo hablar con aquél. / Andraren bat izan da hamen nere billa? / Lapurren bat izan da gure etxian, dana dago ba bere lekutik atarata.  -(r)en bat egitturiak esangura indefinidua dauka: alguno, alguna.
-(r)en bat. zenbtz. (EE). Alguno,-a, unos,-as.   Zenbatzaille zehaztubakua. Baten batek emongo detsa kaferen bat edo holakoren bat, engaiñauko juek. / Etxeren bat erosiko dabela esan dau. / Ez jakixat noiz, baiña egunen baten agertuko dok. / Hamarren bat lagun ibiliko ziran koko jantzitta. / Andarían unas diez personas disfrazadas. Ik. bateronbat.  Gixi gorabeherako kopurua adierazteko erabiltzen da.
bat (bi, hiru) baietz. iz. (ETNO).   Apuesta a que sí se echa un (dos, tres) txirlo(s).
bat be. [bat ere] . zenbtz. (TE). Ninguno,-a, nada. Gaurko batzarrera, bat be ez (da etorri), iñor be ez. / A la reunión de hoy no ha acudido ninguno / --Da; zenbat? --Jangoikuak aiña. --Bat orduan? --Ez, ba-pez! (Zirik 123s). Ik. iñobe (ez), bape.  Ezezko esaldietan.
bat bi hiru eta lau. zenbtz. (IL). A la una, a las dos y a las tres.   Jolasetan kantatzeko edo jokuetan hasieria edo urteeria emoteko. Bat, bi, hiru eta lau / Txomiñek andria falta dau / Txomiñek dauka dendia / sagar ustelez betia / sagarrak saldu orduko / topatuko dau andria. Ik. balio, hiru, lau.  Antxitxiketa karrera bat egitteko urteerako erreixan jartzen giñanian, urteeria edo salidia emoten ebanak esaten eban: Ia, danok prest: bat-bi-hiru ta lau! eta antxitxiketalarixak karreran hasten ziran. Halaxe dogu, esate baterako, honako herri-jolas kantutxu hau be, lau konpasek markatzen dabena, zera, solfeauko bagendu, konpasilluan jarriko gendukiana: Bat, bi, hiru ta lau ... (IL).
bat edo beste. (bat ero beste). izord. (TE). Alguno,-a, alguno,-a que otro,-a. Bat edo beste, belu baten, agertu ziran. / Alguno que otro, muy tarde, fueron viniendo.
bat egin. du ad. (TE). Unir, hacer uno, unificar, juntar.   Batu. Ez ziran ondo konpontzen alkarrekin, baiña bat eiñ eben gure kontra. / No se entendian entre sí, pero se unieron contra nosotros. Ik. batu.
bat esanda bera bez. esap. (TE). Ni uno solo. -Jende asko izan da batzarrian? -Bat esan da bera bez! / -¿Ha habido mucha gente en la romería? -Ni uno.
bat-batera. adlag. (TE). De repente, de pronto, súbitamente. Han ziran millaka gizonak, bat-batera orruaz hasi ziran. / Los miles de personas que allí había, de repente empezaron a gritar. Ik. batera.
bat-batian. [bat-batean] . adlag. (OEH). De repente, de improviso. Behin, berekautan euala, bat juan ei jakon, ta bat-batian soltau ei zetsan. (Zirik 111).
bat-bera. esap. (OEH). (ni) uno sólo. Botikarixuan emaztiak, bere ezkutu-lekutik autu honen hitz bat-bera be galdu ez ebanetik, pentsau eban berak be aurkittu ebala bere zoritxarran erremedixua. (Ibilt 472).  Ezezko perpausetan erabiltzen da normalian: bat-bera be ez.
bata. iz. (TE). As en los naipes, en la baraja.   Izatez, bat numerua da, artikuluakin. Ubedak eban bata, eta Gollibarrek hirua. Ik. bateko.  Beti forma mugatuan erabiltzen da.
bata(k) bestia. izord. (TE). El uno y el otro, la una y la otra, el uno al otro, la una a la otra.   Izenordain alkarkarixa da. Batak bestia maitte izatia aintzen desku Ebanjelixuak. / El Evangelio nos ordena amar el uno al otro. / Ezin dabe batak bestia ikusi. / Bata bestian atzetik datoz. Ik. alkar.  Forma mugatuan erabiltzen da eta ez dittu deklinaziño marka danak hartzen. Esate baterako, ez da nominatibuan, partitibuan eta prolatibuan erabiltzen. Lekuzko kasuetan bizidunen formak erabiltzen dira. / Aditza NORK duna bada "batak", eta ez bada "bata".
bataz beste. [batez beste] . adlag. (TE). Por término medio, generalmente. Bataz-beste, hogei errialian saldu da gaur bildotsa. / Uno con otro, a veinte reales se ha vendido hoy el cordero.
batek badaki. (batek daki). esap. (TE). !quien lo sabe!, ¡cualquiera sabe!. Batek badaki etorkizunak zer dakarkigun! / ¡Cualquiera sabe lo que nos depara el porvenir! Ik. jakin, nork daki.  Normalian dana dalakua jakitzia gatxa danian erabiltzen da.
baten. adlag. (TE). En una ocasión, una vez, en cierta ocasión.   Izatez, bat numerua inesibo kasu markia dabela da. Panplonan izan naiz baten. / En Pamplona he estado una vez. / Baten, euzkixa illundu zan egunan erdixan. / Una vez, el sol se oscureció en medio del día. Ik. behin, behin batian.
1. adlag. (TE). Al mismo tiempo, a la vez, al unísono. Guregaz batera, era askotako famelixak etorri ziran honutz. / Al mismo tiempo que nosotros, vinieron acá familias de muchas clases.
2. adlag. (TE). De repente, de pronto, súbitamente.   Derrepentian (AN). Onduen zala pentsatzen ebanian, batera etorri zan lurrera. / Cuando pensaba estar mejor que nunca, de repente vino al suelo. / Batera-batera etorri jakon ondoeza. / De repente le vino un malestar. / Pentsau eben Dukia batera-batera zoratu zala. (Ibilt, 490). Ik. bat-batera, baterako.  Indartzia nahi danian, repetiduta erabili leike: batera-batera.
batera eta bestera. adlag. (TE). De un lado para otro, de un lado a otro. Batera eta bestera, eguna emon dot ganora barik. / De un lado para otro, he perdido el día sin provecho.
bateronbat. [bat edo bat] . izord. (TE). Alguien, algún/alguno que otro, alguna que otra. Bateronbatek topauko eban zuk galdu dozun eraztuna. / Alguno habrá encontrado la sortija que has perdido. / Baiña beti etortzen zan bateronbat. / Bateronbat bialtzeko hara, fabrikia ipini bihar dala martxan edo zeozer. / ...ta banan-banan, banan-banan begiratu ustelduta edo bateronbat badao, porsiakaso. / Bateronbaten gaizki esanagaittik aldendu baeban bere laguntzatik, jasotzeko erabagi ariñegi hau berari entzun arte. (Ibilt 479). Ik. -(r)en bat.  "Bate(ro)nbat izenordainaren segida osoa aurkituko dugu Eibarren: bateronbatek, bateronbategana, bateronbati, bateronbaten, bateronbategaittik..." (EE).
bateronbatzuk. [baten batzuk] (bateronbatzuek). izord. (TE). Algunos,-as, unos cuantos, unas cuantas.   Bateronbat-en plurala. Bateronbatzuek pozik aittuko eben barri hori. / Algunos habrán oído con satisfacción esa noticia. / Bateronbatzuk agertuko dira gure alde. / Algunos saldrán a nuestro favor. / Etorri aurretik batedonbatzuek kontau bihar izan zetsen Eibarren "gorri" asko zeuala ta kontuz ibiltzeko. (Zirik 104).
batez be. [batez ere] . adlag. (OEH). Sobre todo, en especial, principalmente. Herrixetatik eta batez be tabernetatik urrin. (Zirik 18). Ik. hala be.
bat ... beste ... / bata ... bestia ... (bat ... beste bat ... ). zenbtz. (TE). Uno,-a otro,-a, el uno,-a al otro,-a. Ik. bat ... .  Bat eta beste ugari erabiltzen dan bikote korrelatibua da, eta esangura matiz asko hartzen dittu zelan erabiltzen dan. Batzuetan bat forma mugagabian erabiltzen da eta beste batzuetan mugatu singularrian, baiña esangura aldetik ez dira zihero apartatzen. Beste be gehixenetan mugatuta erabiltzen da, beste bat-en kasuan izan ezik. Eta, baiña partikulak be sartu leikez tartian: bat(a) ... eta/baiña bestia ... Pluralian be erabilli leike, batzuk ... bestiak ... ; batzuk ... beste batzuk ...
bata eta bestia. zenbtz. (TE). El uno y el otro, ambos, esto y lo otro. Bata eta bestia ziran barruan Azitaingo autuan. / Uno y otro eran parte en el asunto de Azitain. / Bata eta bestia esan dau baiña, egixa ez da besterik hauxe baiño: ez detsala goguak emon. / Dice esto y lo otro, pero la verdad no es sino esto: que no le ha dado la gana.
bata eta bestia ibili. esap. (AN). Andar de un lado para otro buscando algo.
bata zu eta bestia ni. esap. (EEE). El uno tu y el otro yo, tu ahí y yo aquí.   "Biren arteko eztabaida batean oso eritzi kontrajarriak daudela adierazteko" (EEE, 25). Kaxkurrio eta bere andria, bata zu eta bestia ni, beti zebizen eztabaidan. (Zirik 119).
batian bai eta bestian .... adlag. Batian bai eta bestian ez, juaten jakon medikua etxera. / Un día sí y otro no, le iba el médico a su casa. / Batian bai eta bestian be bai, egunero horditzen zan azkenera. / Un día y otro también, se embriagaba diariamente hacia el fin.
batana iz. (TE). Menta, hierbabuena. (Mentha suavolens).   "Planta silvestre olorosa, variedad de la menta" (TE, 226). Batana, ardi edo arkakotxuen kontrakua dala esaten dabe. / Dicen que la menta es contra las pulgas. / Oso antzerakuak dira bixak, batania eta mendafiña. Baiña igartzen da, zein dan zein. Bai, mentak asko dagoz, 2 edo 3 diferentiak bai. Baiña usaiña ona beti. Lehen armarixuetan-eta ipintzen zan, usain gozua emoteko; ohian be bai. Kokua hiltzen dau horrek. Ik. mendafin, menta-bedar.
batasun iz. (TE). Unidad, unión, concordia. Arraza guztian batasuna, Adam gure lehenengo Aittagandik datorkigu, eta bigarren Adam esaten jakonagandik indar gehixagokin. / La unidad de todas las razas, nos viene de nuestro primer padre Adán, y del llamado segundo Adán, con más fuerza.
bateko iz. (TE). As en la baraja, en los naipes. Batekuak balio dittu hamaika. / El as vale once. Ik. bata.
batel iz. (TE). Embarcación, lancha, bote, batel. Trapu batekin hartu detse batelari ein jakon eregixa. / Con un trapo le han tomado a la lancha la vía de agua que se le ha hecho. / Joxe Migelen batela, txitxarrua ta berdela. / Eta behin batian gertau zan, Niort-ko fraille bi, andrakume batelarixagaz, hirurak bakarrik batelian izatia. (Ibilt 455).
batelari iz. (OEH). Batelero,-a.   Batelzaiña. Pentsau eben indarrez bihurtzia euren asmora, bildurturik batelarixa uretara jaurtiko ebela ta. (Ibilt 455).
baterako izlag. (TE). Repentino,-a, súbito,-a. Baterakua izan dau Urkira eruan daben gaitza. / Ha sido repentina la enfermedad que le ha llevado al cementerio. / Trumoia ero hori zerori, baterakuori: trumoia eta baterakua itxuria ein dau. Ik. batera.
batio [bataio] . iz. (TE). Bautizo, celebración, bautizo, sacramento. Gaur Goimendixan batiua izan da txaplio eta guzti. / Hoy en Goimendi ha habido bautizo con cohetes y todo. Ik. kristautze.
batkizun iz. (TE). Unidad, unión, concordia. Gizonen batkizuna, oiñ esaten dogun "humanidadia", zer besterik Jaungoikuan agindua baiño? Ik. batasun.  Ez da erabiltzen. Esangura honekin batasuna da erabiltzen dana.
bats (pats). iz. (ETNO). Orujo.   Sagardaua edo txakoliña egitterakuan gelditzen diran sagar / mahats hondarrak.
batu
1. batze ( batutze) . du ad. (TE). Reunir(se).   Sakabanatuta darenak bildu. Alkartu, juntau. Hamen batu gura izan dittut Arratetikuen esakera gehixenak. / Aquí he querido reunir la mayor parte de las maneras de decir de los de Arrate. / Sasoi hartan, ofizio batekuak asmu baten batutzia zan gura zana. / En aquel tiempo, lo que se trataba era de reunir en un propósito común a los del mismo oficio. / Jende pillua batu da frontoian. Nun batzen zarie zuek? / Jarraituko dot aurrera be ipuin batzen. (Zirik 7). / Batu zittuan festari eta zerbitzalle guztiak. (Ibilt 490). Ik. metatu, pillatu, hurbildu, bildu, bat egin, alkartu.
2. batze . du ad. (TE). Recoger. Arta-lora batzen da soluan, ganauari jatekua prestatzeko. / Está en la heredad, recogiendo la flor de los maíces, para preparar la comida del ganado. / Zer erain, haxe batu. / Aquello que siembras es lo que cosechas.
3. batze . du ad. (NA). Envolver. Papelian batuidazu hau mesedez. / Ikusi ebanian sestotik ataratzen papelian batutako gauza haundi bat. (Zirik 82).
4. batutze . du ad. (OEH). Cerrar, entornar. Eta ikaraz beteta, jarri ziran begixak batu barik egunsentixan zaiñ. (Ibilt 461).  Begi, ate, leihxuekin erabiltzen da: begixak batu, atia batu...
batxiller iz. (OEH). Bachiller. Geixoak esan ezkero neu be izango nintzakek medikua. Horretarako dittuk hire Batxillerrok, jakiturixok eta medikuntzok? (Zirik 52).
batzaille [batzaile] . iz. / izond. (OEH). Recolector,-a, que recoge, que reúne. Diru batzalliak atia jo eban. (Zirik 42).
batzar iz. (TE). Reunión, junta, asamblea. Batzar legekuetan, berbia eskatzen da; eta buru eitten dabenak emon eta gero, zutiñik, berbia hartu eta bere eritxixa esaten dau zer esan daukanak. / En las reuniones formales, se pide la palabra; y después que el que la preside se la concede, de pie, toma la palabra el interpelante y expone su opinión. / Gura neuke batzarrera sasoiz aurkitzia. / Quisiera aparecer a tiempo de la reunión. / Batzarretik urtetzerakuan, oratu eta hamar lagun barrura sartu dittue. / Al salir de la reunión, los detuvieron y diez compañeros han sido encarcelados. Ik. reunixo, juntais, junta.
batzartegi (batzartei). iz. (AN). Sala de reuniones, casa de juntas.   Batzarlekua; batzarretxia (etxia bera). Espaiñiatik erbesteko giñanon Batzartegiko buru nintzala...(Ibilt, 259).
batze (batutze). iz. (TE). Cosecha, recogida, vendimia.   Nekazaritzako biharretako bat: goldatzia, labratzia, eraittia, jorratzia, ebatia / etaratzia, eta batzia (ETNO). Kaztaiña batzia dabe gaur baserri honetakuak. / Hoy los de este caserío tienen la recogida de la castaña. / Ira-batzia udazkenian izaten zan, iria gorritzen danian; Akondia ingurura, iria batu eta azpigarrixak egitteko.
batzoki iz. Sede o local del partido nacionalista vasco.   Eusko Alderdi Jeltzalian biltokixeri emoten jakuen izena. Ik. alkartegi.   Eibarko batzokixa Errebalian zeguan, gerra ostian "Círculo Tradicionalista" bihurtu eben; gero, etxiak egin zittuen bertan.
batzuetan adlag. (TE). A veces, unas veces, algunas veces.   Baten plurala da. Batzuetan ikusgarri agertzen naiz; beste batzuetan, oso gaizki. / Algunas veces me encuentro admirable; otras veces, muy mal.
batzuk (batzuek). zenbtz. (TE). Algunos,-as, varios,-as.   Bat zenbatzaillian forma plurala da. Bakarrik erabiltzen danian izenordaiñ funziñua dauka. Beste izen edo izenondo baten onduan doianian determinatzaille funziñua dauka. Ardi galdu batzuk bakarrik agertu dira batzarrera. / Sólo algunas ovejas perdidas han asistido a la reunión. / Batzuek esaten dabe, euskeria dala lehelengo hizketia. / Dicen algunos que el vasco es la primera lengua hablada.  Batzuk eta batzuek bixak erabiltzen dira, erregela jakinik barik; baiña esan leike batzuek gehixago izenordain moduan, kasu honetan lez, erabiltzen danian.
bazkalaurre iz. (TE). Tiempo anterior a la comida del mediodía. Bazkalaurrian, erditxo bat zuri hartu dot Kaikunian. / Antes de comer, me he tomado un mediecito del blanco donde Kaiku. Ik. eguardi-aurre.
bazkaldu bazkaltze ( bazkaldutze) . du ad. (TE). Comer (a mediodía). Bazkaldu ondo eta gero lo-jaru bat. / Comer bien y luego una siestecita. / Gaurkuagaittik, bazkaldutzia ein dogu behintzat. / Por lo que respecta a hoy, por lo menos, ya hemos comido. / Gure artian, arin bazkaltzia ohittutzen da. / Entre nosotros se acostumbra comer de prisa (al mediodía). / Eibartar batzuek ziran herri txiki bateko taberna batian bazkaltzen. (Zirik 65).
bazkalordu iz. (TE). Hora de comer al mediodía. Bazkalorduan, ez dot gura izaten zeregiñik. / No me gustan ocupaciones a la hora de comer (a mediodía).
bazkaloste iz. (TE). Tiempo después de la comida del mediodía. Udako beruetan, bazkalostian loaldi txiki bat eitten dau. / En los calores del verano, después de comer, echa una siestecita.