Eibarko euskara hiztegia
B LETRA
bueltaka
adlag.
(OEH).
Dando vueltas.
Pernando ohian bueltaka ebillen luak hartu eziñik. (Zirik 18).
bueltaka ibili
(bueltaka ibilli).
esap.
(TE).
Andar dando vueltas.
Bueltaka ebillen ferixan ezer erosi gabe. / Daba vueltas por la feria sin comprar nada.
bueltau
1.
bueltatze
[bueltatu]
.
du
ad.
(TE).
Dar la vuelta,
volcar,
poner del revés.
Zeozeri bueltia emon, azpikoz gora jarri
Ik.
itxuli,
bueltia emon.
2.
bueltatze
[bueltatu]
.
da
ad.
(TE).
Retornar,
volver,
recobrar.
Bide erdittik bueltau zan ukat einda. / Se volvió de la mitad del camino habiéndose agotado. /
Behiñ okerrera hartu ezkero, bueltatzia gatxa. / Una vez que se toma a torcido, difícil el volverse. /
Han ibilli ziran bihargin guztiak [...] senera ekarri eziñik. Halako batian arnasia bueltau eban da [...]. (Zirik 75).
Esangura fisikua eta abstraktua euki leike.
buenajera
(bonajera, onajera).
iz.
(JME).
Saludo de bienvenida,
bienvenida.
Ongietorrixa, harrera ona, jeria.
Alkarri sekulako buenajeria eiñ ondoren, hasi ziran bata bestiari euren barrixak kontatzen. /
Guk "bonajeria" ez, e?, "onajeria": "Ene! zelako -esaten moruan-
ongietorrixa ein desta!": personiagaittik be bai, eta txakurregaittik
eta...
Ik.
jera,
abegi,
hartuera.
bueno
interj.
(OEH).
Bueno,
bien.
--Heuk sekula eztok ajerik eukitzen ala? --Nik, ez! --Bueno, bueno. (Zirik 94).
bular
1.
iz.
(TE).
Pecho,
tórax.
Damutasunez beteta, harri bategaz zauritzen eban bularra. / Lleno de contrición se hería el pecho con una piedra.
2.
iz.
(TE).
Pecho(s),
mama,
seno.
Neskatilla bularrak, urten-urtenak, agiri jakozen. / Presentaba unos senos de virgen turgentes. /
Zorionekuak zu hazi zinduezen bularrak! / ¡Bienaventurados los pechos que te criaron! /
Bularra agiri jakon. / Se le veía un seno.
3.
iz.
(TE).
Leche materna.
Ez dago botikan aman bularra lako gauzarik. / No hay en la farmacia nada como la teta de la madre.
bular bateko anai.
iz.
(TE).
Hermano de leche.
Behin baten, erregia eta mendiko arzain bat bular bateko anaiak ziran. / Cierta vez, el rey y un pastor eran hermanos de leche.
Ik.
uezaitta,
iñude,
anaitzako.
bular-harro.
izond.
(TE).
De mucho pecho,
tetuda.
Fraille-katilluakin hartu ezindako bular-harrua. / Tetuda como para no poderla calibrar con una taza de fraile.
Ik.
titi-harro.
bular-punta.
iz.
(TE).
Pezón.
"Bular-puntia" andrazkuana, "errua" ganauana; "bularrak" eta "errapia" diran bezela.
bularra emon.
dio
ad.
(TE).
Amamantar,
dar de mamar.
Sanzioko Rafaelen pinturarik onenak, Ama Birjiñia bularra emoten bere umiari. / Los mejores cuadros de Rafael de Sanzio, la Virgen dando de mamar al niño.
bularretan hazi.
du
ad.
(TE).
Criar en sus pechos.
Bere bularretan hazittako seme maittia. / El hijo amado criado en sus pechos.
bulartsu
1.
izond.
(TE).
Generoso,-a,
valiente,
animoso,-a.
Gazte-gaztetatik zan bulartsua inguru guztientzat. / Dade muy joven era generoso para todos los que le rodeaban.
2.
izond.
(TE).
De mucho pecho,
pechugona,
robusto,-a,
de amplio pecho.
Gaztetatik zan bulartsua, bere ama bezela. / Desde joven era tetuda como su madre.
bulda
iz.
(TE).
Bula de comer carne.
Bijilixa egunetan okelia jatia eta barau ez egitteko baimena emoten daben agirixa.
Barrenkalian zan San Estebango elixan, urtero agiritutzen zan Erromako Buldia. / En la basílica de San Esteban, que estaba en Barrenkale, se publicaba todos los años la Bula de Roma.
buldia atara.
du
ad.
(TE).
Sacar bula o comprarla.
Urtero buldia ataratzen eban, ahal eban eta. / Todos los años sacaba bula, porque lo podía.
bulpartika
iz.
(ETNO).
Pértiga del carro.
Burdixan erdiko egur nagusixa, atzetik aurrera doiana eta buztarrixari katiatzen jakona.
Ik.
partika,
draga,
burtorrazi,
burtohol,
burtohe,
burtarasa,
lera-partika.
bultza
1.
iz.
(TE).
Empuje,
impulso,
acometida,
embate.
Bultza haundixa dakar gaur itsasuak. / Hoy el mar trae mucho empuje.
2.
iz.
(TE).
Oferta.
Ekonomixako berbia da.
Atzoko ferixan, ganauak ez eban bultzarik. / En la feria de ayer, no había oferta de ganado.
bultza egin.
du
ad.
(TE).
Empujar.
Bultza eixozu bestiekin batera. / Empuja al mismo tiempo que los demás. /
Arboliari bultza eiñaz hanka batakin, uretan urrindu ziran batela ta batelarixa. (Ibilt 456).
bultzada
(bultzara).
iz.
(TE).
Empujón.
Ein zetsan bultzadiagaz atzeruzka bota eban. / Con el empujón que le dio le tiró de espaldas.
bultzagarri
iz.
(TE).
Resorte.
Pieza elastikua, deformau ostian askatzen danian bere jatorrizko formia hartzen dabena. Armerixan erabiltzen da izen honekin (ETNO).
Hamentxe bihar dau bultzagarrixa. / Aquí necesita un resorte.
Ik.
boixeta,
muelle-real.
bultzaka
adlag.
(OEH).
Empujando,
a empujones.
Hatzka, haginka eta bultzaka, apurtu bihar eban fraille gizajua. (Ibilt 465).
bunba
(bun, dun, dunba, du, ddu).
onomat.
(ETNO).
Caerse algo con fuerza,
golpe.
Indarrez zeozer jaustia, golpia.
Mahaixa edo, jausiko balitza "bunba!" etarako leuke.
burdi
[gurdi]
.
iz.
(TE).
Carro,
carreta.
Narretik burdira, burdittik trenera besteko pausua. / De la narria a la carreta, hay un paso tan importante como de la carreta al tren. /
Danerako erabiltzen dogu. Oiñ ez, oin gitxiago, baiña lehen danerako: simaurretarako, bedarrondotarako, garotarako... Lurretia be burdixakin egitten zan, burkoltziakin.
Ik.
karaketxa.
burdi-ardatz.
[gurdi-ardatz]
.
iz.
(TE).
Eje de la carreta,
huso de carro.
Zegozek eraitten zetsan burdi-ardatzari, andra barrixan arriua zeroiala soiñu ein zeixan. / Algo hacía al eje de la carreta, para que cantara cuando llevaba el equipo de la nueva esposa. /
Udazkenerutz ira sasoian, behin baiño gehixagotan entzungo zenduen burdi-ardatzen txistua; iñoiz baitta senetik urtetzeko adiña be.
Ik.
ardatz.
burdi-motz.
iz.
(ETNO).
Carro para transportar troncos.
Burdi txiki modokua, enborrak karriatzeko erabiltzen dana.
Burdi-motza erabiltzen zan tronguak mendittik ekartzeko. Arbolak ebagi, eta gero tronguak eta adar luziak lotu eitten ziran txingekin, eta tatarrez eruaten ziran.
Ik.
karaketxa,
burdi txiki,
lur-burdi.
burdixan jolas.
iz.
(ETNO).
Juego del carro.
Umiak burdi gaiñian egitten zeben jolasa. Bat burdixan partikan jartzen zan, eta bestiak burkoltzan. Gero, txandaka, aldatu egitten ziran, partikia gora eta behera, aldixan-aldixan, bulpartikan zeguana jeitsi eta burdi gaiñeko bat partikara igoz.
Partikian puntan bat jartzen zan; bestiak burkoltzan. Eta partikan zeguanak esaten zeban: "Kukurruku" eta beste batek "zer bihozu?". Eta azkenian, "zeiñi?" eta "fulanitari". Eta orduan, hori puntara igo eta puntakua bajau. /
-Kukurruku! -Zer bihozu? -Artua (gaztaia) ta ogixa! -Zeiñi? -Fulanori. /
Txutxurrutxu! Ze biozu? -Arrautzia! -Zetako? -Abariandako! -Abariak zetako? -Mezia emoteko! -Mezia zetako? -Zerura juateko!".
Ik.
kukurruku.
lur-burdi.
iz.
(ETNO).
Carro para transportar tierra.
Aldaparetan lurra jausi egitten da. Hori lurrori jasotzeko erabiltzen dan kabledun burdixa da lur-burdixa. Batzuk bolketedunak izaten dira.
Ik.
karaketxa,
burdi txiki.
burdibide
[gurdibide]
.
iz.
(TE).
Camino carretil,
camino de carretas.
Burdixak erabiltzen daben bidia.
Aspaldixan jausitta ziran burdibidiak. / Hace tiempo estaban abandonados los caminos carretiles.
Ik.
gorputz-bide,
bidetxingor,
harbide,
estrata,
andabide.
burdiña
[burdina]
.
iz.
(TE).
Hierro (fe).
Metal hutsa, grisa, harikorra, xaflakorra eta gogorra da. Burdiña industrialian beste elementu batzuekin aleauta dago (ETNO).
Burdiñia, Bizkaiko mendixetan ugari izan da. / En las montañas de Vizcaya se ha dado abundante hierro. /
Burdiña gorixa hartzen eban eskuan, Ferran mailluarixak. / Fernan, el martillador, agarraba un hierro al rojo. /
Sutako burniagaz jo eban buruan. / Con el hierro de fuego le dió en la cabeza. /
Burdiñako biharrak Eibarren hamaika laguni emon detse bizimodua. Bai, izan be, berak dakar gure ondasuna. /
Mendi-ibilli bat egiñ ondoren, etxeruzkuan, berihalaxe hartzen dogu burdiña usaiña Eibarrera hurreratzian; begi-itsuan be igarriko genduke nora goiazen. /
Galtzairua eta burdiñia, lanerako, ez dittuk bardiñak.
Gehixenak, zuzen, amaieran berezko -a dabela darabixe; gaur egunian burdin ("-a" bakua) be entzuten da, gaztien artian.
burdin barra.
iz.
(ETNO).
Barra de hierro (producto acabado).
Totxua landuz ijeliak ataratzen daben produktua.
Aurrerako bihar edo lanak geratzen dira ijeliantzat, zeiñi dagokixon burdiñia ijeztia edo irutia, burdin-barra izatera ekarri artian.
burdin oratzar.
iz.
(ETNO).
Masa de hierro candente,
goa.
Burdiñolako sutegixan egitten dan burdiña hutsa batuz sortzen dan burdiñ-ore gorixa, agoia be deitzen jakona.
Ijeliak bere uragiaz darabil gabixa (...), urtzailliari irakasten deutsa zer egiñ, noiz aurreratu, (...) eta noiz albotu burdiñ-oratzar edo agoia.
Ik.
zamarra,
agoi.
burdin ziri.
iz.
(ETNO).
Cuña de hierro.
Mailluakin jota egurrak bringatzeko eta jausi eragitteko erabiltzen diran burdiñazko zirixak.
Hau tronguau bringatzeko ekarrirak burdin-zirixa.
burdiña-salda.
iz.
(ETNO).
Hierro fundido,
caldo.
Burdiña urtua.
Urtutako burdiñiari "burdiña-saldia" deitzen jako.
burdiña-txatar.
[burdin txatar]
.
iz.
(TE).
Chatarra de hierro.
Gerra ondorian, burdiña-txatarrakin aberastu dira bat baiño gehixago. / Después de la guerra, más de uno se han enriquecido con hierro viejo.
burdiñia landu.
du
ad.
(ETNO).
Forjar,
fraguar.
Burdiñia mailluaz landu.
Txomiñ errementarixak dotore lantzen eban burdiñia.
Ik.
egurra landu.
galda-burdiña.
iz.
(ETNO).
Hierro fundido.
Burdiña eta karbonoz (%2,1etik gora) eratutako aleaziñua, zuzenian egoera likidotik moldiatzen dana. Taillarretako berbia da.
Ik.
iraz-burdiña.
HB: burdinurtu.
iraz-burdiña.
iz.
(ETNO).
Hierro colado.
Burdiña eta karbonoz (%2,1etik gora) eratutako aleaziñua, zuzenian egoera likidotik moldiatzen dana.
Ik.
galda-burdiña.
burdiñare
iz.
(ETNO).
Arado con púas de hierro.
Burdiñazko hagindun aria.
Ik.
frantsesare,
golda,
azaldu.
burdiñazko
[burdinazko]
.
izlag.
(TE).
De hierro,
férreo.
Oin gauzarik gehixenak dira burdiñazkuak. / Ahora, la mayoría de las cosas son de hierro. /
Eukan ontziterixa guztia zan burnizkua. / Toda la batería que tenía era de hierro.
Ik.
burdiña.
Gehixenak, zuzen, "burdiñazko" darabixe.
burdiñazko soiñeko
iz.
(OEH).
Armadura.
Dukia, burdiñazko soñekuz jantzirik eta ezpata albuan harturik, Turkuen lur urriñetara juan zan gudura. (Ibilt 490).
burdinbide
iz.
(TE).
Ferrocarril.
"Camino de hierro" (TE, 278).
Donostiatik Bilboraiño burdinbidia Eibartik zihar doia. / El ferrocarril de San Sebastián a Bilbao pasa por Eibar.