Logo Eibarko Udala

B LETRA

bihotzeko
1. iz. (TE). Enfermedad del corazón, ataque al corazón, infarto.   "Se dice de los achaques del corazón" (TE, 263). Bihotzekua dauka eta kontuz ibilli biharra. / Padece del carazón y tiene que cuidarse. / Bihotzekua jota hil zan kotxaua, ezertarako astirik emon barik.
2. izlag. (OEH). De (mi, tu) corazón, querido,-a, íntimo,-a. Lagun zahar maitte bihotzekua. (Zirik 99).
bihotzeko min. iz. (TE). Dolor de angina de pecho / de infarto.   Bihotzeko gaixotasunak emondako miña eta larritasuna. Bihotzeko-miñak emon detsa kalian doiala. / Yendo por la calle le ha dado el mal de corazón.  Bihotzeko gaixotasunez aparteko larrialdi batzuetarako be erabiltzen zan itxuria TEk diñuanez: "Se decía de los ataques epilécticos y accidentes parecidos" (TE-264).
bihotzerre iz. (TE). Acidez, ardor de estómago, pirosis. Kaztaiñak, bihotzerria eitten deste. / Las castañas me hacen o me dan ardor de estómago.
bihozbako izlag. Cruel, despiadado,-a.   Bihozbakua gizona! Ez detsa bape lagundu anaixari! Bihozbakua gizona! Ez detsa bape lagundu anaixari! / ¡Qué cruel el hombre! No le ha ayudado en nada a su hermano. Ik. bihotz-gogor, bihotzik bako, bihozgabe.
bihozgabe izond. (OEH). Cruel, despiadado,-a, que no tiene corazón. Nahixago dorala hill eta hartariko senar zaillagandik urten, eta bidian doran haurra atara horlako aitta bihotzgabe batengandik. (Ibilt 485). Ik. bihozbako, bihotzik bako, bihotz-gogor.
bihozkada iz. (OEH). Corazonada, emoción, sentimiento. --Nola nahi be, hire sentimentueri holako bihozkadia emoteko on-ona izan bihar. --Bihozkadia diñok, bihozkadia?... A ze zastadia emon zestan. (Zirik 16s).
bihur
1. (bigur). izond. (TE). Retorcido,-a, torcido,-a. Zugatz harek, gerrixa bihurra dauka. / Aquel árbol, tiene el tronco retorcido. / Bere emazte bihurra. (Ibilt 490).
2. (bigur). adlag. (TE). Torcido,-a, torcidamente. Makiña horrek, bihur ataratzen dau joskuria. / Esa máquina saca torcida la costura. Ik. bihurri.
bihurrak iz. (ETNO). Piezas del carro. Ik. burdi.
bihurri
1. (bigurri). iz. (TE). Torcedura, esguince. Bihurrixa ein jakon hanka batian, pelotan ziharduala. / Jugando a la pelota se hizo una torcedura en un pie. Ik. zantiratu, haragi-eten, erasan.
2. (bigurri). izond. (TE). Travieso,-a, revoltoso,-a, malo,-a, perverso,-a. Bihurrixa dator mutill hori, lagun okerrak dittualako. / Ese muchacho viene torcido, porque tiene malos amigos.
3. (bigurri). adlag. (TE). Torcido,-a, retorcidamente. Bidia daroie bihurri, zuzen juan leikian lekuan. / Llevan el camino torcido, donde podría ir derecho. Ik. kiribil, bihur.
4. (bigurri). iz. (OEH). Maldad. Bihurririk gabia, beti zintzua. (Ibilt 489).
3. bihurritze [bihurritu] (bigurrittu). du ad. (TE). Desviar(se), pervertir(se), malear(se). Bere Jaungoikuan legetik bihurrittu zan iñongo Jainkuetara. / Se torció de la ley de su propio Dios a los dioses extranjeros.
bihurriko iz. (ETNO). Tornillo.  Ez da gaur egun erabiltzen.
2. bihurrittu
1. bihurritze [bihurritu] (bigurrittu). du ad. (TE). Estrujar, retorcer.   Zerbaitt mutur bixetatik oratu eta kontrako aldietara birau; edo alde bata fijo dala bestia birau. Lixibako zapixak bihurritzen lagundu bihar destazu. / Me tienes que ayudar a retorcer la ropa de la colada. / Zapixak ondo bihurritziak esan gura dau lehenago sikatzia. / El retorcer bien la ropa influye en que se seque antes. Ik. bihurtu.
bihurrixan [bihurrian] . adlag. (TE). En espiral. Mailla horrek bihurrixan doiaz, eskillaria eiñaz. / Esos peldaños van en espiral, formando escalera.
bihurrixan ibili. (bihurrixan ibilli). esap. (TE). Andar al sesgo, torcerse.   Norbaitt betiko martxatik kanpo ibili. Jende hori bihurrixan dabill aspaldi honetan. / Esa gente anda al sesgo esta temporada.
bihurruna (bihurriuna). iz. (TE). Torcedura, desviación, vericueto. Hantxe, bihurriunia agiri dau ezkerrera. / Allá presenta una desviación a la izquierda. / Kañoi horrek bihurrunia dauka erdi inguruan, eta barrenarixari eruan biharko detsazu. / Este cañón tiene una torcedura hacia la mitad, y tendrás que llevarlo al barrenador. Ik. okerruna.  (Ibilt 375).
bihurtu
1. bihurtze ( bihurtutze) . du ad. (TE). Retorcer, torcer. Banan-banan, oillasko guztieri samia bihurtu zetsen. / Uno a uno, retorció el cuello a todos los pollos. / Hiru edo lau hari alkarregaz bihurtzia, sokia eittia. / El retorcer entre sí tres o cuatro hilos es hacer soga. Ik. bihurrittu.
2. bihurtze . da ad. (TE). Volver, regresar, girar, dar la vuelta.   Lehen zeguan lekura juan, bueltau. Bihurtu da bide erdittik, luze eritxitta. / Se ha vuelto de la mitad del camino, pareciéndole largo. Ik. itxuli.
3. bihurtze ( bihurtutze) . du ad. (TE). Convertir(se), transformar(se), volver(se).   Egoera, itxura, pentsaera, batetik beste batera aldatu. Haundikixa izan arren, anarkistetara bihurtu zan. / Aunque era noble, se convirtió al anarquismo. / Jentillak kristautzara bihurtutzia hartu eban beregaiñ. / Se propuso convertir a los gentiles al cristianismo. / Hain benetakua izan zan Saulo kristau bihurtzia eze, Apostoluen artian Paulo izenagaz izentatzen dala. / Tan verdadera fue la conversión de Saulo al cristianismo, que figura entre los Apóstoles con el nombre de Pablo.
4. bihurtze . du ad. (TE). Traducir.   Hizkuntza batian esan edo idatzi dana beste hizkuntza baten esan edo idatzi. Euskerara bihurtu edo itxuli, liburuetan diran milla gauza eder... / Traducir al euskera mil cosas bellas que hay en los libros... Ik. itxuli.
bijilixa [bijilia] . iz. (TE). Abstinencia de comer carne, vigilia. Gabon eguna, lehenago, bijilixa izaten zan. / El día de Navidad, antes solía ser vigilia.
bijilixa-egun. iz. (TE). Día de abstinencia de carne, día de no comer carne, día de vigilia. Gaur bijilixa-eguna da. / Hoy es día de vigilia.
bijilixia egin. du ad. (TE). Abstenerse de comer carne, guardar la vigilia. Nahi tta nahi ez, bijilixia ein dogu gaur, ez gendualako dirurik okelatarako. / A la fuerza hemos hecho hoy vigilia, porque no teníamos dinero para carne.
bika adlag. (TE). De dos en dos, a pares. Bika jaurti zittuan danak errekara. / Los arrojó por pares todos al río. Ik. biñan.
bikain izond. (TE). Excelente, magnífico,-a. Haura bai zala bikaiña, iñor bazan. / Aquel sí que era, si alguien era excelente  "No se usa en Eibar sino como voz culta" (TE, 259).
bikarixo [bikario] . iz. (TE). Vicario. Arlote guztiak, don Donato Isasiko bikarixuagaz konfesatzen ziran, penitenzia ariñak aintzen zittualako. / Todos los perdidos se confesaban con don Donato, el vicario de Isasi, porque mandaba penitencias ligeras.
biki
1. izond. (TE). Doble, gemelo. Etxe hau bikixa da, eta eiñ eben bitokixa famelixa bi ziralako. / Esta casa es doble, y la hicieron gemela porque se trataba de dos familias. Ik. bikotx, bikoti.
2. iz. (TE). Gemelo, mellizo. Jakob eta Esau, Euzkialdeko herri haundi biren Aitak, bikixak ziran. / Jacob y Esaú, padres de dos grandes naciones de Oriente, eran gemelos.
biko
1. izlag. (TE). De dos, doble. Eskopeta tiro bikua. / Escopeta de dos tiros.
2. iz. (TE). Dos en la baraja, en los naipes. Bikuakin urten dau. / Ha salido con el dos.
bikoti izond. (TE). Doble, de dos secciones. Hurrak, bakarrak baiño sarrixago bikotixak etortzen dira. / Las avellanas, son más frecuentes las dobles que las unitarias. / Ein dogun etxetxua, bikotixa: bata Arrate, bestia Akondia. / La quinta que hemos hecho es doble: una Arrate, la otra Akondia. / Etxe hau bikotixa da, eta bikixa eiñ eben famelixa bi ziralako. / Esta casa es doble, y la hicieron gemela porque se trataba de dos familias. / Hiru zuza topau najittuan, edarrak, bat bikotixa gaiñera. Ik. bikotx.  TEk bitoki jasota dakarren arren, gure lekukuendako ezezaguna; hiztegixetan be ez da agertzen. Biharbada bikoti-ren metatesia. Azken hori jasota dauke AZk eta JMEk, esangura berakin (ikusi adibidia). JMEk ohar hau dakar: Hitz ia galdua.
bikotx [bikoitz] . izond. (TE). Bipartito, doble. Hurrak izaten dira bikotxak, hirukotxak eta baitta laukotxak be. / Las avellanas suelen ser dobles, triples y también cuádruples. / Bakotxa, bikotxa, hirukotxa, laukotxa... Ik. bikoti.
Bilbo l. iz. (TE). Bilbao. Bilbo, antxiñatik gure aldietako herririk haundiña. / Desde tiempos atrás, Bilbao, la población mayor de nuestras tierras.
bilbotar izond. (TE). Bilbaíno,-a. Miguel de Unamuno, bilbotarra zan.
bildots (billots, bilddots, bildotx). iz. (TE). Cordero. Udabarrixan, bildotsak amari diarka mendixan. / En la primavera, los corderos que llaman a sus madres en el monte. Ik. arkuma.
bildots-ule. (billotx-ule). iz. (NA). Pelo rizado. Ulia estropeau eitten dabena da permanentia, eta asko! Eta esan estan baten semiak -"ama!", ta -"zer?" eta -"ulia, bakizu ze ein bihar eskixozun?" eta -"zer? ze eingo etsat ba?", eta -"ba billotx-ulia moruan ipiñi!".
bildu biltze ( bildutze) . du ad. (TE). Amontonar, apilar, juntar, reunir. Batzuk dirua biltzen; beste batzuk, gosiak hiltzen. / Unos amontonando dinero, otros muriéndose de hambre. / Gari-azauak bildutzia eta pillatutzia, metak eiñaz etxe onduan... / Reunir las brazadas de trigo y apiñarlas formando gavillas cerca de la casa... / Munduan zihar zabalduta diran euskaldunak biltzia... / Reunir a los vascos que están esparcidos por el mundo. Ik. pillatu, hurbildu.  Gitxi erabiltzen da.