Eibarko euskara hiztegia
B LETRA
1. ba
1.
[ba / bada]
.
lok.
(
TE).
Pues.
Ez da ba errez biguntzeko gizona. / No es, pues, hombre de ablandar fácilmente. /
Ba... tabernan gendela Patxiko ezton bat bertan-bera luze-luze jausi konortik barik. Guk izan jittunagu larritasunak. (Zirik 26).
/
Eta bere kontu, gizon letz, biharko zala utzi zigortzia alperrori. Beti ondo pentsaua, emaztiak errazoia emon zetsan hontan senarrari, ez ba berak bihotzik iñor joteko. (Ibilt 470).
Ik.
hara ba.
2. ba
3.
mend.
(
OEH).
Si.
VI. (Refuerzo de exclamación).
--Baña, andra, neu banintzan nere senarragaz! --Baiña zu! nola atorra hutsian, bedartzan eta goizeko bostak inguruan? --Bai, ba. (Ibilt 471).
3. ba
1.
part.
(
TE).
Ya (utilizada delante del verbo sintético).
TEk holan diño: "prefijo adverbial (apócope de bai) que se une a ciertos verbos para afirmar o acentuar la acción de los mismos" dala (TE, 208); baiña ez da aurrizkixa, berba proklitikua baiño. Esanguria, ostera, TEk diñuana da.
Banabil, banaiz, banator...
Ik.
bai.
Aditz sintetikuen aurretik erabiltzen da baiezkua indartzeko; tartian ei eta ete be erabili leikez ze esangura daukan.
2.
mend.
Si (prefijo condicional con verbo conjugado).
Tokatzen bajatzu usteldutako bat... adios! Juan zan ha kazuelia!
/
Irakortzen baldin badozue, hobe da gauza onak irakorri...
/
Zer pentsauko zenduke zuk gazteleraz batek esango baleu "me ha tocado el cuerno"?
/
Hori jakin izan baneu, ekarriko netsuan nere kondenia, "La pena de muerte" emon zesten.
/
Holako tratua hartu bihar ebala jakin izan baneu, ez neuan ezer esango.(Zirik 36).
/
Ondo-ondo eingo banittuke, benetako lorak diralakuan konejuren batek jango littuke. (Zirik 13).
Ik.
baldin.
2.
interj.
¡bah!,
¡venga (ya)!.
Ba! Hori baiño gehixago ez bada...
/ ¡Bah! Si no es más que eso...
-ko / -go bada.
esap.
(
OEH).
Objetivo a conseguir.
Baldintza perpausetan helburua aitzen emoteko erabiltzen da.
Probatzeko hankia sartu ezkerok ez dala han igaririk eitxen, han igari eingo bada buruz behera sartu bihar dala. (Zirik 125).
ba ... lez.
[ba ... legez]
(ba ... letz).
esap.
(
OEH).
Como si.
Emaztiak, orduantxe pozik, gura ez baleu lezko ezetz batzun ondoren, esan zetsan ziraunki: [...]. (Ibilt 478).
/
Hasarratu arren barruan irakeitxen balitz letz, gorde zan senarra aurrian zala ezer esatetik. (Ibilt 465).
ba- ... be.
esap.
(
-).
Aunque,
por si.
Ez bajatzu gustatzen be, jan ein biharko dozu.
/ Aunque no te guste, tendrás que comer. /
Berandu aillegatzen bagara be, ez detsa ardura.
/ Aunque lleguemos tarde, no importa. /
Eskatzen badau be, aurrez prest eukitzia hobe.
/ Por si lo pide, mejor tenerlo preparado de antemano.
baba
1.
iz.
(
TE).
Haba.
Babia osasunerako ona ei da, esaten daben letz. / Según dicen, el haba es buena para la salud.
Haba esateko baba-baltz erabiltzen dogu normalian.
2.
iz.
(
TE).
Alubia,
judía.
(Phasolus vulgaris).
Lehenago, babak beratzera bota bihar izaten ziran, balia lakuak gura ezik. / Antes era obligado echar las alubias a remojo, si no se las quería como una bala.
Gaur egunian hau berbiau alubia esanguriakin erabiltzen da gehixenbat; TEk sinonimotzat dakarren babarrun berbia ez dabe erabiltzen eibartar petuak.
3.
iz.
(
ETNO).
Ampolla,
baba.
Pelotan aspaldixan ein barik, eta babiak urten desta eskuan. /
Oingo botekin ez dagok bildurrik, baiña lehenguekin? Babak urtetzen zittuan, jo-ta berihala...!.
Goguan izan azentua bigarren silaban daroiala: babá (mugatu singularrian babía, eta pluralian bábak).
baba baltz.
[baba beltz]
.
iz.
(
TE).
Haba.
(
Vicia faba).
Baba-baltza urdaixakin, ikazgiñen eguneroko jatekua. / Habas con tocino, la comida diaria de los carboneros. /
Legatza, baba baltzakin ipiñitta ederra euan. (Zirik 47).
1.
[baba berri]
.
iz.
(
TE).
Haba nueva.
Udabarrixan, baba barrixa eta idarrak... / En la primavera, el haba nueva y los guisantes.
2.
[baba berri]
.
iz.
(
TE).
Alubia fresca.
Baba barrixa, uda-azkenerutz, arto-sailletan batzen danian... / La alubia fresca, hacia el otoño, cuando se recoge en los maizales...
baba gorri.
iz.
(
TE).
Alubia roja.
Baba gorrixa odolostiagaz, eguardixetan, aukerako bazkarixa. / Alubias rojas con morcillas, los mediodías, contentosa comida.
baba zuri.
iz.
(
TE).
Alubia blanca.
Garizuman, baba zurixakin eindako potajia. / En Cuaresma, cocido de alubias blancas.
1.
iz.
(
TE).
Corteza de haba.
Baba-azala sendua danian, jan ezindako lapikua. / Cuando la corteza del haba es recia, no se puede comer el cocido.
2.
iz.
(
TE).
Corteza de alubia.
baba-jan.
iz.
(
TE).
Banquete de alubias,
comilona de alubias,
alubiada.
"Comilona a base de alubias con toda clase de aditamentos" (TE, 208).
Domekan, baba-jana dogu Trabakuan hogei lagunek.
baba-lapiko.
iz.
(
TE).
Cocido de alubias,
potaje de alubias.
Baba-lapikua, egunero, eguardixetan. / Cocido de alubias, diariamente a mediodía.
Ik.
lapiko,
oillo-lapiko.
baba-leka.
iz.
(
TE).
Vaina,
alubia verde.
Baba-lekak, kipula eta orixuagaz, afari ederra. / Alubias verdes, cocidas con cebolla y aceite, gustosa cena.
Leka gehixago erabiltzen da.
babiak urten.
zaio
ad.
(
TE).
Hacerse/producirse/salir una ampolla.
Atxurketan, aspaldixan eiñ ez, eta babiak urten desta eskuan. / Escarbando con la azada, no habiéndolo hecho hace tiempo, me ha salido una ampolla en la mano.
Urten desta edo urten jata bixetara erabiltzen da.
babalora
1.
[baba-lore]
.
iz.
(
TE).
Flor de haba,
término que se utiliza para ponderar la belleza.
Baba-landarian loria (Vicia faba-na)./ "Se dice de las papilionáceas" (TE, 208).
Babaloria lezkotxe neskato ederra dator zure alabia. / Muchacha hermosa como la flor del haba viene tu hija. /
Babaloria ospelak osatzeko. (Ibilt 203).
2.
[babalore]
.
izond.
(
EEE).
Soso,-a,
simplón,-ona,
ingenuo,-a,
inocente.
Gogoz epela danari edo motela danari esaten jako Eibarren (SM ezten). / Ganora gitxikua (EEE).
Hemen ez juagu bihar hire moduko babalorarik. Gaurtik aurrera despatxauta hago. (Ezten 26). /
Ez hari izan babaloria eta eiñ eik biharra bihar dan moduan!
baburrun
[babarrun]
(babarrun).
iz.
(
TE).
Alubia.
Baburrunak janda mutill haundi eingo da gure umia. / Nuestro niño, comiendo alubias se hará grande.
TEk baba-n sinonimotzat dakar baiña eibartar petuak ez dabe gaur egunian behintzat erabiltzen. Izen be, TEk berak diño Eibarren ondarrutarrak darabixen berbia dala (TE, 209).
bada be
lok.
(
TE).
A lo sumo,
como mucho,
en todo caso,
en cualquier caso.
Gura dot bere burua erabiltzen ikasi deixan; zuk, bada be, estuasun haundiren baten bakarrik lagunduko detsazu. / Quiero que aprenda a administrarse; tú, en todo caso, en algún apuro mayor solamente le ayudarás.
badaezpada
1.
(badaezpadan).
adlag.
(
TE).
Justo,
difícilmente.
Justu-justu, seguru ez, dana biharrian. / "Si es, no es" (TE, 209).
Aspaldi honetan, badaezbada dabill oztoztan. / Toda esta temporada anda que apenas se sostiene.
2.
(badaezbada(n) ).
adlag.
(
TE).
Por si acaso.
Badaezpada be, alde ein deigun arin toki honetatik. / Por si acaso, alejémonos pronto de este lugar. /
Badaezbada juan zaittez goiz, trena galdu ez deizun. /
Donostiarrak pe, badaezpada, ikasi deixezela bertso hónek, iñoizko denporan defenditzerik nahi izan ezkero be. (Zirik 95).
Be eruan leike onduan: badaezpada be. Erabiltzen da Eibarren; baiña posiákaso erderakadia gehixago.
badaezpadako
1.
(badaezbadako).
izlag.
(
TE).
Incierto,-a,
inseguro,-a,
precario,-a.
Ziurtzat jo ezin dana.
Mundu hau da badaezbadakua, ezer segururik ez dala euzkixan azpixan. / Este mundo es precario, no habiendo nada seguro bajo el sol. /
Bere edertasunak begixak itsutzen zetsazela haren ostiango izakera badaezbadakua ez ikusteko. (Ibilt 475).
/
Eta alkar aitzeko aukera bat argi sortu nahirik ebillen, badaezbadako hitz barik. (Ibilt 476).
2.
(badaezbadako).
izlag.
(
TE).
Dudoso,-a,
sospechoso,-a,
no de fiar,
regular,
de poca calidad.
Personegaittik esaten da, erdipurdikua, fixatzekua ez dana.
Akulularixa badaezpadakua, akulua motza eta irixak ule-latzak; ezin gauza haundirik atara horretara. / El aguijoneador mediano, embotado el aguijón y de mal pelo el ganado: no es de esperar gran cosa de todo eso.
bage
[gabe]
.
postp.
(
TE).
Sin,
en vez de,
en lugar de.
Zan ederrakin, eskola bage, lotsagabia eta ardurabakua. /
Lotsabagia, dirubagia, uste bagia. /
Ez da iñor nekatu bage Urkora heltzen. / Nadie llega al Urko sin fatiga.
Ik.
bako,
gabe,
barik.
Bage, gabe, barik, bako, lau formotatik gitxien bage erabiltzen da eta gehixen barik eta bako.
bago
iz.
(
JSM).
Echa,
dinero a la mesa.
Karta jokuko berbia da.
bago egin.
esap.
(
JSM).
Poner la echa al juego,
echar dinero a la mesa.
Karta jokuko berbia da.
Ik.
étxia jarri.
bahe
iz.
(
ETNO).
Cedazo,
criba,
tamiz.
Tamaiño askotakuak dagoz: ikatza, garixa, harea, uruna... bahetzeko. Sareduna da eta zatixak apartatzeko balio dau. Taillarretan be erabiltzen da pieza zehiak apartatzeko.
Ik.
ikatz-bahe.
Artikuluakin bahia.
bai
1.
adlag.
(
TE).
Sí (adv).
Izan deilla zuen hizkeria: "bai, bai"; "ez, ez"; horren gaiñerakua, okerreko lekutikua da (Mat. 5. 37). / Que sea vuestro habla "sí, sí"; "no, no"; lo que pasa de eso procede del mal.
Ik.
ba.
Anton.
ez.
2.
adlag.
(
OEH).
Sí,
qué,
cuán.
Hi bai haizela agintaria patxara ederrekua, apaizera iritxi ez baiña kolpetik Aita-Santua.( in Zirik 99).
3.
iz.
(
TE).
El sí,
afirmación.
Baiezkua.
Haren baixak, ez dau barru-barrutik urten. / No le ha salido de muy dentro su sí.
bai ... be.
[bai ... ere]
.
lok.
(
TE).
Incluso,
también.
Eibarren eta bai Madriden be, umiak ume, jauna, nahi badozu aittu. / En Eibar y también en Madrid, los niños niños son, señor, si lo quiere usted entender. /
--Gabon! etxeko-andre. --Bai zuri be, gabon Jaungoikuak deizula. ( Zirik 118).
Ik.
baitta ... be.
"La conjunción baita gu ere es en rigor bai ta gu ere 'sí y nosotros también', que a voluntad del
que habla se dice también bai gu ere sin la ta" A Morf 714.
bai ba.
interj.
(
AS).
¡pues claro!,
¡por supuesto!,
¡claro!,
¡sin duda!.
bai baiña.
esap.
(
TE).
Sí pero,
empero,
sin embargo.
Bai baiña, harek, jauna, ez daka barriketarik.
/ Sí, pero, aquél no tiene bromas.
bai ete.
esap.
(
TE).
Si será cierto,
si será verdad.
Dudia aitzen emoteko.
Ezkondu eitten zarala diñue, bai ete?
/ Dicen que te casas, ¿será verdad? /
--Zure bezeruekin beti holan jokatzen badozu laster geldittuko zara eurak barik. --Bai ete? (Zirik 115).
Ik.
ez ete,
ete.
bai horixe.
esap.
(
TE).
Sí por cierto,
claro que sí,
ya lo creo,
sí,
cómo no.
-Egixa da esan dozun barri hori? -Bai horixe!
/ -¿Es verdad esa noticia que has dicho? -Sí, por cierto, verdad de verdad. /
Jakingo dot pa zelan berba ein, bai horixe. (Zirik 115).
Ik.
horixe bai.
bai zera.
interj.
(
TE).
¡qué va!,
¡anda ya!,
¡ca!.
Bai zera!; ez da hurrik be, ez zagoz ondo!
/ ¡Qué va! Ni por asomo estás en lo cierto! /
-Hori zure andria da? -Bai zera! hau nere arrebia da.
/
--Bai zera! Ezaun dok nere andria eztozuena (ez dozuena) ezautzen. (Zirik 121).
Ik.
zera.
bai-bai jende.
esap.
(
TE).
Incondicional seguidor,-a de los poderosos.
Haundixakin eta agintedunakin beti bat datorrenari esaten jako. / "Pasado a proverbio de un conocido eibarrés que tal decía de los que siempre estan de acuerdo con los grandes" (TE, 209).
Zu be bai-bai jendia zara? / ¿Tú también eres un incondicional?
Ik.
amen-amen jende.
bai... edo bai....
esap.
(
OEH).
Tanto como.
Esan zetsan bazala hauts bat, bai saldatan edo bai haragi erriakin nahaste hartu eraiñ ezkero [...] sekulako ongarri izango jakola. (Ibilt 472).
bai jauna
interj.
Si señor.
Gaur angulak jango jittuau, bai jauna!
bai jauna
interj.
(
JME).
¡sí señor!.
Gaur angulak jango jittuau, bai jauna!
bai-edo-ez
iz.
(
TE).
Duda,
incertidumbre,
indeterminación,
inseguridad,
vacilación,
titubeo.
Dudia, zalantzia.
Luzero bai-edo-ez egon da gauzia. / Durante mucho tiempo, la cosa ha estado dudosa.
Ik.
ezbai,
zalantza,
duda.
Adizlagun be izan leike, TEk adibidian darabilen moduan; duda, dudan erabiltzen da normalian.
bai-edo-ez egon.
esap.
(
TE).
Dudar,
estar en duda,
vacilar.
Dudan egon, zalantzan.
Bai-edo-ez nago, zer eiñ ez dakirala. / Estoy vacilando sin saber qué hacer.
Ik.
dudan egon,
bai-ezian.
Dudan egon normalago.
bai-ez
iz.
(
OEH).
Duda,
vacilación.
Ezin eban sinistu emaztiak ziñuana egixa izan zeikianik; eta bai-ez honetan, hasarratuta bere buruagaz, ezkutau zan bere gelara. (Ibilt 479).
/
Nola aurkitzen zan lehen baiño bai-ez gogorraguan. (Ibilt 482).
baietz
1.
adlag.
(
TE).
Que sí.
"Modo adv. afirmativo y reiterativo" (TE, 229).
Esaixozu behin baten baietz, poztu deiñ. / Dile de una vez que sí, para que se alegre.
Anton.
ezetz.
2.
iz.
(
TE).
Afirmación,
el sí.
Neska gaztien baietza, ez da segurua. / El sí de las jóvenes no es seguro.
Anton.
ezetz.
3.
interj.
(
ETNO).
A que sí (en apuestas).
Jokuetako berbia da, posturetakua.
Ondu baietz jokatu juat. /
Ta behin ein ei eban trabesa, baietz hamalau txuleta jan iñon laguntasunik barik. (Zirik 70).
Anton.
ezetz.
Boletan, bat /bi /hiru baietz! esaten da; probetan, esaterako, berrogei baietz!, bost eta laren baietz!, ondu baietz! eta antzerakuak esaten dira.
baietzian.
[baietzean]
.
adlag.
(
TE).
En que sí,
creyendo que sí.
Oiñ artian behintzat, baietzian dago. / A lo menos hasta ahora, está en que sí. /
Eritxi honegaz senarra baietzian, ezkutau zan herrittik urten barik. (Ibilt 463).
/
Bururatu jakon uezabari lorateiko bigunian "iñuzente" eraittia neskamiari, eta hau danari baietzian eukala, egon ziran jolasetan bedartzan. (Ibilt 470s).
Anton.
ezetzian.
Egon, geldittu, euki... aditzekin. Entonaziñua: Baíetzian.
baiezko
iz.
(
OEH).
Afirmación,
aseveración.
"Barren", baiezkuari indar gehixagokin zinetsitzeko erabiltzen da Eibarren. (Zirik 38).
Ik.
barren.
baieztasun
iz.
(
TE).
Afirmación,
aseveración,
aserción.
Baieztasuna, probau biharreko temia. / La afirmación necesita ser probada.
Erabiltzekotan: baieztapen.
baillara
[bailara]
(baillera).
iz.
(
TE).
Agrupación rural,
valle de montaña.
"Las de Eibar son: Kiñarra, Otola, Mandiola, Gorosta, Arrate y Agiñaga" (TE, 214).
Baillera guztietan da dantza-lekua, euren erromerixa egunerako. / En todas las vecindades existe un lugar de baile para el día de su romería.
Ik.
balle.
baimen
iz.
(
TE).
Permiso,
autorización,
consentimiento.
Herrixak emon dau bere baimena lege hori jartzeko. / El pueblo ha dado su consentimiento para implantar esa ley. /
Baña gauza biren baimena bihar neuke aurretik, zuen aukerara bihurtzeko. (Ibilt 455).
Ik.
baietz.
baiña
[baina]
(baiñan).
junt.
(
TE).
Pero,
mas.
"Conj. adversativa" (TE, 216).
Asko eukan, baiña gehixago guran ebillen hil biharrian. / Tenía mucho, pero se mataba queriendo más. /
Baiñan ahal izan ezkero hobe etortzia. / Pero pudiendo ser, mejor volver. /
Bai baiña, harek, jauna, ez daka barriketarik.
/ Sí, pero, aquél no tiene bromas. /
Karutxua eritxi zetsan, da gizonak erregutu zetsan: --Zerbait merkatuko destazu baña. --Merkatu? Zer dalata? (Zirik 16).
Ik.
dudan ipini,
dudan egon,
bai-edo-ez egon,
hara baiña.
TEk diñuan lez, baiña da Eibarren gehixen erabiltzen dan formia.
baiñabako
[baina gabeko]
.
izlag.
(
TE).
Sin peros,
sin objeciones.
Baiñarik ez dabena, ezer txarrik ez dabena.
Hartu dozun gizona, baiñabakua.
Ik.
barriketabako.
baiñero
iz.
(
ETNO).
Bañero,
persona que atiende a los bañistas.
"Antes de la guerra, la persona que atendía a los bañistas que iban a Deba en verano". (ETNO).
Gerra ostian be baiñuzain ziharduanari baiñero esaten jakon.