Eibarko euskara hiztegia
A LETRA
azkar
azkar ibili.
(azkar ibilli).
esap.
(TE).
Obrar/andar con rapidez,
espabilar,
correr.
Hartzeko guztia galdu gura ez badozu, azkar ibilli zainkez. / Ya puedes obrar con rapidez, si no quieres perder todo tu haber.
Agindu eta konseju erara erabiltzen da.
Azkarate
l. iz.
(TE).
Azkarate (topónimo de elgoibar).
Elgoibarren dira bai Azkarate eta bai Garate.
azkarri
izond.
(TE).
Despierto,-a,
inteligente,
listo,-a.
Buru argikua.
Zuk saldutako txakurrak azkarrixa urten desta. / El perro que me vendiste, ha resultado buenísimo. /
Mutill azkarrixa oiñ morroitzat hartu doguna.
. / Muchacho inteligente el que ahora hemos tomado por criado. /
Mutill azkarrixa dok hori estudixuetan.
Ik.
azkar.
azkartasun
iz.
(TE).
Rapidez,
diligencia,
movilidad,
velocidad.
Ez bestek lanian harek eukan azkartasuna lakorik. / Ningún otro en el trabajo, rapidez como la de aquél. /
Argixan azkartasuna. (ibilt 373).
Ik.
lastertasun,
bizkortasun.
azkartu
azkartze
( azkartutze)
.
du
ad.
(TE).
Apresurar(se),
espabilar(se),
avivar(se).
Azkarrago bihurtu edo bihurtu erain.
Nere biziko onduen azkartu nintzan, hárek ondorik nittuala. / Me apresuré como nunca en la vida, persiguiéndome aquéllos. /
Urrixa, baiña azkartu zan bere kontura jarri zanian. / Lento, pero ya se avispó cuando se puso a trabajar por su cuenta. /
Azkartzia ein dau; ez dakiguna (da), zelako lana atara daben. / El activar ya lo ha hecho, lo que no sabemos es qué tal habrá sacado el trabajo. /
Azkartizu alper haundi hori. / Espabila a ese gran perezoso. /
Bihar eban motel harek apur bat azkartutzia. / Ya necesitaba aquel soso despabilar un poco.
Ik.
agurotu.
azken
2.
zenbtz.
(TE).
Último.
Ordinala da.
Jaungoikuan Erregetasuneko gizaldixan, azkenak izango dira lehenenak, eta lehenenak azken. / En el siglo del Reino de Dios, los últimos serán los primeros y los primeros los últimos. /
Hogei errialeko azkena amaittu dot. / He terminado con el último duro fuerte.
Ik.
azkarri.
Zenbatzaille ordinal moruan, izenan onduan juan leike edo bakarrik.
azkena ipurdi gizena.
adkor.
(ETNO).
El último julio cagueta.
Baten batek esaldi hori esan ezkero danak antxitxiketan hasiko dira, azkena ez aillegatzeko.
1.
esap.
(TE).
Hacer las últimas.
Zeiñek ein dittu azkenak oinguan? / ¿Quién esta vez ha hecho las últimas?
TEk dakarren argibidiakin ezin leike jakin seguru zeren gaiñian diharduen, baiña karta-jokuko esakeria dirudi. Tutian azkenengo bazia egitten dabenak hamar tantu gehitzen dittu eta baleike hor erabiltzia. Erderaz holan esaten da: "¿quién ha hecho las diez últimas?".
2.
esap.
(TE).
Morir(se).
Betiko zalakuan, eta hor!, ein dittu azkenak. / Se creía eterno, y hé ahí que ha muerto.
azkeneko be.
(azkenerako).
esap.
(TE).
Por fin,
al fin.
Ibilli eta ibilli, azkeneko be, ein dau beria. / Dale que dale, por fin ha salido con la suya.
Ik.
azkenerako.
azkenerako.
adlag.
(OEH).
Al final,
para el final.
Musikiak pe azkenerako hala-halakuak urtetzen dau. (Zirik 20).
/
Eta azkenerako haren jardunak benderaturik, haren desiora apaldu zan. (Ibilt 485).
Ik.
azkeneko be.
azkenetan egon / izan.
esap.
(TE).
Agonizar,
estar muriendo,
estar en las últimas.
Ointxe dago azkenetan gaizto madarikatua. / Ahora está agonizando aquel malvado. /
Bere bihotzeko Aiskide Maittia, azkenetan zala aurkittu eban. ( Ibilt 488).
azkentxo.
izond.
(TE).
Apocado,-a,
remiso,-a,
cohibido,-a.
Kokilla, adolebakua, beti atzian geratzen dana.
Beti azkentxo, gure seme koittau hau. / Siempre el ultimito este pobre hijo nuestro.
azkenengo
1.
adlag.
(VO).
Últimamente,
la última vez.
Denporazkua da.
Fulano, eta, "bai! koño! azkenengo eon giñuazen ontxe bost urte ero"...; azkenengo, orduantxe. /
Eta azkenengo aldiz emonaz ohittutako sarixa aiskidiari. (Ibilt 466).
2.
izlag.
(VO).
Último,-a,
postrero,-a.
Lekuzkua. Edozein filatako amaieran daguana; azkena.
Etxe bat be bai, azkenengua han e, mendixan. /
Hemen daukazue munduko azkenengo adelantua! (Zirik 45s).
azkentze
iz.
(TE).
Fin,
final,
finalización.
Hain behera jausi zan ohittura zatar ha eze, bere azkentzian eske zala. / Cayó tan baja aquella fea costumbre, que estaba pidiendo su fin.
azkon
iz.
(TE).
Lanza,
azcona,
dardo.
(...) "Ordenaban e hordenaron que ninguno baya al concejo nin a la audiencia (...) trayendo harmas, así como ballestas en las manos o lanças e porqueras o tranchas o dardos o azcones... " Eibarko San Andres Konzejuko Ordenantza Zaharra (EOYE, 1501, 469. or. (JEL)).
Azkonabitta
1.
[Azkonabieta]
(Askonabitta, Askonabitxa, Azkonabitza).
b. iz.
(TE).
Azkonabieta (caserío).
Markiñako basarrixa. Markiñako agiri ofizialetan Azkonabieta.
Eibarren badira Azkonaga-k eta baitta inguruan Azkonabitta.
2.
[Azkonabieta]
(Askonabitta, Askonabitxa, Azkonabitza).
l. iz.
(TE).
Azkonabieta (monte).
Elgetako mendi-puntia.
Eibarren badira Azkonaga-k eta baitta inguruan Azkonabitta. /
Azkonabitza, lur-mendi ederra, Elgetara bidian.
azkonar
1.
iz.
(TE).
Tejón.
(Meles meles).
Gure txikitxan, azkonarrak baziran ondiok gure aldietan. / Cuando éramos chicos, aún había tejones en nuestros términos. /
Aurtengo Karmenetan azkonar parejia ikusi genduan etxostian. /
Baña senarra, gizon askon antzera, emaztiari gura zetsan guztiagaz, zan azkonarra ez esatiarren apua, eta hari bihar zetsan mesedia, sarri auzuan eitten eban. (Ibilt 469).
2.
iz.
(ETNO).
Frontal de bueyes,
collada,
melenera,
pieza del carro.
"Collada: melena (hecha con piel de tejón) que se pone sobre el yugo de bueyes / Frontal de bueyes" (Placido Mugica).
Mogelen "Peru Abarka"n agertzen da bosgarren autuan burdixan anatomixan; Azkuek la collada jartzen dau erdal baliokidetzat, eta oharretan hauxe diño: arrokerizko edergarri bat zan au: gaur ezta oituten.
azkura
(atzkura).
iz.
(TE).
Picor,
picazón,
escozor.
Korputz guztiko azkuriakin nabill oingo hiru astian. / Hace tres semanas que ando con rasquera en todo el cuerpo. /
Loguria, atzkuria, negarguria, barreguria, kakaguria...
azoka
iz.
(TE).
Feria,
mercado.
Santixauetako hurrengo domekan, azokia eitten zan Ermuan. / El domingo que sigue al día de Santiago, se hacía mercado en Ermua (de granos.)
1. azpi
1.
iz.
(TE).
Parte inferior,
bajo.
Basoko jende batzuen oiñen azpixa, abarka narrua baiño senduagua. / La planta del pie de algunas gentes de monte, es más gruesa que el cuero de las abarcas.
2.
postp.
(TE).
Debajo de,
bajo.
Anboto azpixan, Arrazola. / Debajo del Amboto, Arrazola. /
Ponzio Pilatoren azpixan, Jesusen heriotzia. / La muerte de Jesús fue bajo Poncio Pilato. /
Izanduko nauk sakristau, baiña... Aita-Santuan azpian. (Zirik 100).
/
Eta andrakume txori-buruak zeru azpian diran artian --beti esatia da-- guk ez dogula goserik izango. (Ibilt 469).
Postposiziñuan aurreko berbiak kasu markak hartu leikez, edo mugagabian erabili leike. Postposiziñuak berak be kasu markak hartzen dittu. Esanguria lekuzkua da normalian, edo fisikua, baiña figuradu-subjetibua be izan leike.
3.
iz.
(ETNO).
Cama (del ganado),
suelo donde se tumba el ganado.
Lehen azpixak eitten jakuezen. Garotan ibiltzen giñuazen mendittik! Lehen garua botatzen jakuen egunian hiru bidar; kakak kendu pixkat eta azpigarrixak bota. Noberak ohia eittia moduan, azpixak. Egunian hiru bidar, jaten emoten jakuen beste bidar.
Ik.
azpixak egin,
azpigarri.
azpixak egin.
du
ad.
(NA).
Preparar y limpiar las camas de los ganados.
Azpixak ein bihar dittut; garbittu, sikua bota eta eiñ...
1.
du
ad.
(TE).
Coger/pillar/atrapar debajo.
Suzko-burdixak azpixan hartu eban gizajua. / Al pobre le pisó una locomotora.
azpixango.
[azpiango]
.
iz. / izond.
(TE).
Subordinado,-a,
sometido,-a,
oprimido,-a,
vasallo,-a.
Hainbeste urtian azpixango izan eta gero, ez da erreza libre izaten ondo jakitzia. / Después de haber sido oprimidos durante tantos años, no es fácil acertar bien a ser libres.
Ik.
azpiko.
azpibizardun
iz.
(ETNO).
Lengua de gato.
(Hydnum repandum edota H.rufescens).
Informatzailliak ez dauka garbi espezie hau ete dan.
azpigarri
(azpiarri).
iz.
(NA).
Helecho o material con que se hace la cama del ganado.
Garuakin edo lastuakin egindako ganauan ohia. Edozein materixal izan leike, sikua bada.
Ik.
sikugarri,
etzingarri,
azpigarrittan egin,
azpixak egin.
azpigarrittan egin
esap.
(ETNO).
Trabajos relativos a la recogida y acarreo de la cama del ganado.
2.
aztartze
[aztertu]
.
du
ad.
(ETNO).
Escarbar,
remover la tierra [los animales].
Lurra harrotzia; gehixenetan hankekin aztartzen da (ganauak, astuak, oilluak...) baiña musturrakin edo adarrekin be bai, basurdak, ganauak, eta abar.
Itxuria danez basurdak ibili dittuk ortuan aztarka gabian, lur guztia harrotuta dagok-eta.
Ik.
mugia aztartu,
iñuska egin,
adarka jardun,
aztarka egin.
azpijan
1.
iz.
(TE).
Conspiración,
intriga,
engaño,
fraude.
Norbaittek ezkutuan dirua edo beste zerbait hartzia: azpijokuan jardutzia (ETNO).
Mundu erdixa azpijanian bizi da beste erdixan aurka. / Medio mundo vive conspirando contra el otro medio. /
Atzetik azpijanian jardutzen daben gizona da. / Es persona que hace malas ausencias. /
Kontablia azpijanian harrapau dabe. /
Bihargiñak ez dagoz konforme-konforme eta uezabari azpijanian dihardue. /
Etxian eskerrik gehixen zor detsenak azpijanian dittuenian, ondasun guztiak baiño gehixago ardura daben gauzian aurka. (Ibilt 478).
/
Andrazko oker baten azpijanegaittik. (Ibilt 490).
Ik.
irutxur,
azpijorra.
2.
iz.
(ETNO).
Destalonado.
Ebaketa-erreminttak sorbatzan edo ahuan onduan, txiribirixa urtetzen ez dan aldetik dauken atzeragunia. Bere zeregiña, erreminttiak piezia rozau ez deixan lekua lagatzia da.
Perfil konstanteko fresa-hortzen bizkarrak mekanizatzeko, azpijana etaratzeko, tornu berezixa erabiltzen da.
3.
iz.
(AN).
Rebajo en una pieza por debajo.
Pieza bati azpittik egindako jangunia, errebajua.
Azpijan bat eixok horri.
azpijana emon.
esap.
(ETNO).
Dar determinado efecto a la bola.
Boleta-jokuan erabiltzen dan esakeria.
Ik.
gainjana emon,
burpilla emon,
bóleta.
azpijanian ibili.
da
ad.
(TE).
Andar conspirando,
maquinando,
tramando.
Azpijana eitten jardun.
Munduan bakian aurka azpijanian dabiz. / Están conspirando contra la paz del mundo.
azpijantzaille
[azpijale]
.
izond.
(TE).
Conspirador,-a,
intrigante,
traidor,-a,
tranposo,-a.
Diktadoriak, nausi jarri baiño lehen, azpijantzaillerik haundiñak. / Los dictadores, antes de apoderarse del poder, suelen ser eternos conspiradores.
azpiko
1.
izlag.
(TE).
De abajo,
inferior,
de debajo.
Saill hau, itturri azpikua. / Esta heredad es la de bajo la fuente.
2.
iz.
(TE).
Subordinado,-a,
inferior,
siervo,-a,
vasallo,-a.
Bendekua.
Batzuk aintzaille izateko jaixotzen dira; beste batzuk, azpiko izateko. / Unos nacen para mandar; otros, para ser subordinados. /
Lurren jaunak, euren azpikuegaz juaten ziran erregiari laguntzera bere auzixetan. / Los señores de la tierra solían acudir con sus vasallos en ayuda del rey en sus guerras. /
Honek eskatu zetsan aintzia, Jaunak Zaldunari azpiko letz, ixilleko Maitte ederran izena izendatzia. (Ibilt 482).
Ik.
azpixango.
4.
iz.
(NA).
Mentira,
tranpa,
engaño.
Egixa esateko, ni azpikuekin ez nabil; minpekuak ez jittuak esaten, nik egixak esaten jittuat.
azpikuaz gora.
[azpikoz gora]
(azpikoz gora).
adlag.
Al revés,
boca abajo,
patas arriba.
Azpikua gaiñian eta gaiñekua azpian aldrebesko egoeran ipintzen edo egitten danian esaten da.
Ik.
atzekuaz aurrera.