A Letra

aurrerakizun iz. (EEE). Adelanto, avance.

aurrerako izlag. (OEH). Delante de. Badakik hori eztana (ez dana) itxuria bestien aurrerako be. (Zirik 78).

aurrerakuan [aurrerakoan] . adlag. (OEH). En adelante. Aurrerakuan ondo hartizu nere gizon kaskillori. (Ibilt 457). Ik. aurreran, aurreruntz, aurreruntzian.

aurreran adlag. (OEH). En adelante, en lo sucesivo. Nere maittia ziñana, nere etsai aurreran. (Ibilt 487). / Honi utzirik munduko ondra eta ondasun guztiak, Dukatan buru izan zeiñ aurreran, berak jaso eban Komentuan fraile sartu zan. (Ibilt 490). / Azkenian, daneri berotasunak juan da gero, guztia izan zan onerako, aurreran ba, danak bizi izan ziran bake ederrian. (Ibilt 474). / Aindu zetsan aurreran izan zeilla andra ona. (Ibilt 466). Ik. aurrerakuan, aurreruntz, aurreruntzian.

aurrerapen iz. (TE). Avance, progreso, adelanto, mejora, desarrollo. Etsipena, aurrerapena, itxomena... / Jeronimo Txikixa juez zanian, ez eben auzixak aurrerapenik. / Lagunartian kontatzen ziharduan, han [Parisen] ikusittako aurrerapen azkarrak. (Zirik 22). / Neskame gaztetxuak, aurrerapenik emon gabe jaunari ondo erantzutziakin, kontatzen zetsan dana etxeko-andriari. (Ibilt 474). / Señoria, --erantzun zetsan loibiak, beste aurrerapenik emon gabe-- nere edertasunak ez desta ondiok hortarako aukerarik gertau. (Ibilt 486).

aurreratu

1. aurreratze ( aurreratutze) . du ad. (TE). Adelantar(se), avanzar. Aurrera egin, juan; aurrerago jarri. Aurreratizu apurtxo bat mahaixa. / Adelanta un poco esa mesa. / Udan, ordua aurreratutzia komeni izaten da. / El verano suele convenir adelantar la hora. / Aurreratu zaittez apurtxo bat. / Berriz, norbait ezer esatera aurreratzen zanian laster asko ixilduko eban. (Zirik 125). / Hobeto gura izango ebala bera aurreratu barik bestian erreguak entzutzia argi dago. (Ibilt 476). Anton. atzeratu. Lekuzko zein denporazko esanguria euki leike

2. aurreratze (aurreratutze) . du ad. Avanzar, mejorar, progresar. Aurrerapenak egin. Hainbeste urtian ahaleginak egin arren ez dogu asko aurreratu. Ik. aurrerutz juan, atzeratu, atzeraka.

3. aurreratze (aurreratutze) . du ad. Anticipar, adelantar. Zeozer egin biharrekua baiño lehenago egin edo aitzen emon. Anton. atzeratu.

4. aurreratze ( aurreratutze) . du ad. (TE). Ahorrar. Dirua. Urte haretan diru apur bat aurreratu neban. / Aquel año, ahorré un poco de dinero. / Orduan ziran irabazixekin, ez zan erreza ezer aurreratzia. / Con las ganancias que había entonces, no era fácil ahorrar nada. / Martiñek behin diru apur bat aurreratu ebala-ta, kostia-kosta radixo bat erostia erabagi eban. (Zirik 63).

aurreratzaille [aurreratzaile] . iz. / izond. (OEH). Ahorrador,-a. Diru aurreratzalle, nahi tta nahai ez. (Zirik 74 (tít.)).

aurreruntz (aurrerutz). (OEH). Hacia adelante, en adelante, en lo sucesivo. Ez deixozula gehixago lekurik emon zure inguruan, oiñdittik aurreruntz. (Ibilt 479). / Eta aurrerutz bizi izan ziran bake onian beti alkarregaz. (Ibilt 467). Ik. aurreran, aurrerakuan, aurreruntzian.

aurreruntzian [aurrerantzean] (aurrerantzian, aurrerutzian). adlag. (OEH). En adelante, en lo sucesivo. Aurrerutzian egizu betiko moduan Jauregi honetan. (Ibilt 480). Ik. aurrerakuan, aurreran, aurreruntz.

aurresku

1. iz. (ETNO). Primera mano en la cuerda de "dantzaris", bailarín solista de "aurresku". Sokadantzako lehenengo dantzarixa edo dantzari bakarlarixa. Nere aitxa eta osaba izaten zian aurresku eta atzeskua. Ik. aurreskulari. "En el baile figuró como aurresku el director del Instituto provincial Sr. Machiandiarena y como atzesku el Sr. Orbea". (Monografía Histórica de Eibar, G.Múgica, 412 orr.).

2. iz. (TE). Danza tradicional en cadena. "Eskuak alkarri emonda katian egitten dan dantzia. / Danza tradicional consistente en una cuerda formada por bailarines entrelazados con sus manos y que guiados por un primer bailarín danzan girando alrededor de la plaza en sentido opuesto a las agujas del reloj" (ETNO). Tanboliñak aurreskua joten ekiñ orduko, plazan ziran neska-mutillak katia eitten eben eta mutil jatorrenak urtentzen eban erdira, neskarik ederrena ekarri zeixuen aurrera lagun biren erdixan. Han izaten ziran gero saltuak, jirak eta hanka bihurtziak eta jarkerak milla, emakume haren aurrian, hau aurreskolarixa lagun hartzera oso bihurtu arte. Baiña, baimen hau, ez zan, bestekaldetik, atzeskua eitten ebanan ahalegiñak ikusi barik izaten, berangana ederra bihurtu gurarik, ez dalako irabaztaillerik, beste bat galtzaille ez bada. / Txantxiku ojalaterua, aurreskurako beti prest. Ik. esku-dantza, sokadantza, jarkera. "Badirudi, jatorriz dantza honen izena esku-dantza edo sokadantza zala, eskuekin sokia eginda egitten zalako dantza. XX. gizaldixan dantzari nagusixan izena (aurresku) hartu zeban dantziak. Izen honegaz ezagutu da azken gizaldixan sokadantzia" (ETNO).

3. iz. (ETNO). Danza ritual y de respeto. Gaur egun, dantzari bakarlarixak bateron bati egitten detsan ohorezko dantzia. Jatorriz sokadantzian edo esku-dantzian zati bat zana, indartu eta bereiztu egin da azken gizaldixan.

aurreskua atara. (aurreskua etara). esap. (ETNO). Salir a la plaza encabezando la cuerda formada de "dantzaris" para bailar el "aurresku". Lehen aurreskua ataratzen zan Sanjuanetan. Ik. sokia atara, sokia egin, katia egin.

aurreskulari (aurreskolari). iz. (TE). Bailarín de "aurresku". Zuen aitta, gaztia zanian, aurreskolari erremia. / Vuestro padre, cuando era joven, era un aurreskolari saliente. / Ni neu be ensaiatzen nintzan eta konkurso aurreskularixetara juaten nintzan. (...) Presentau giñan hogetalau aurreskulari, bilbotarrak, Bittorixakuak, donostiarrak be bai....

aurten adlag. (TE). Este año, el año presente. Aurten gari asko izan da. / Este año se ha cosechado mucho trigo. / Ez da hartu aurten gaztaiñarik. / No se ha dado la castaña este año. / Aurtengua da hamen daukaten salgei guztia. / Todo lo que aquí tengo a la venta es de este año. Adberbixua izan arren kasu marka batzuk hartu leikez, leku-denporazko genitibuana esate baterako: aurtengo.

Aurtena l. iz. (ETNO). Localización media entre varios caseríos del mismo nombre, del medio, central. Basarri izenetan erabiltzen da, izen bereko etxe bat baiño gehixago daguanian, alkarren artian bereizteko: Guena, Aurtena eta Barrena. Agiña ingurua jendiak ez jok ezagutzen, eta Arando ingurua gitxiago. Urko azpixan dagok, Agiña alderutz. Han dagozak Arando Guena, Arando Barrena, eta Arando Aurtena. Eta gero, Arando Etxebarri, eta beheratxuago Arando Itturralde. Ik. Guena. Badirudi hau dala izen bereko basarrixak sailkatzeko modurik zaharrena. Gaur egun arruntaguak dira Goikua / Erdikua / Behekua; edo Gaiñekua / Azpikua; baitta Handikua / Hemetikua, Haundi / Txiki eta Zahar / Barri.

ausa danez esap. (EEE). Por lo visto, al parecer. Itxura danez. Ausa danez ez da ondiokan etorri.

ausarki

1. adlag. (OEH). Atrevidamente, decididamente, con seguridad, sin miedo. Gazte argalak, ikusirik ez zala haiñ urriñ lurra, salto eiñ eban ausarki eta ezkutau zan urriñian. (Ibilt 461).

2. izond. (TE). Atrevido,-a, audaz, valiente, decidido,-a, temerario,-a, imprudente. Arriskuen aurrian atzera egitten ez dabena. Pauso ausarkixa, itsuan, nora jakin barik aindutzia. / Paso temerario, el encaminarse a ciegas sin saber a dónde. / Dozena aletako honek, ez dira ausarkixenak; baña ausarkixena be, ez da erakus-gei on bat besterik pekatari garanon osasunerako. (Ibilt 454). Ik. baloretsu, atrebidu. Forma aldetik ausarta egokixago, baiña atrebidua erabiltzen da gehixenbat.

ausartasun iz. (TE). Atrevimiento, osadía, valor, audacia, valentía. Harrittuta bezin hasarre haren ausartasunakin, Zaldunak esan zetsan, estuasunetik urtentzeko asmuan: [...]. (Ibilt 477). Ik. balore, odol. Dagozen sinonimuetan, hauxe da gitxien erabiltzen dana.

ausartu ausartze ( ausartutze) . da ad. (TE). Atreverse. Ausartu naiz zuregana etortzen, ni apalau. / Me he atrevido a venir donde ti, yo el humilde. / Lehelengo bidar zanetik, ez zan erreza ausartutzia. / Siendo por primera vez, no era fácil atreverse. / Gura eban ausartzia, eta ez zan atrebitzen. / Quería atreverse y no se decidía. / Ausartu zeilla argittara ataratzen bere bihotzan barrua. (Ibilt 476). Ik. atrebidu. Ausartu baiño arruntagua da atrebidu.

Austin iz. ber. (TE). Agustín. Unzaga kalian zan Austiñ arotza.

austrato iz. (AN). Matrimonio de conveniencia. "Aurrez gértautako ezkontzia".

auto iz. (TE). Automóvil, auto, coche. Autua, bihar-biharrekua ofizio askotan. / El auto es indispensable en muchas profesiones. / Jilaneko aurrian auto bat euan geldittuta, plazentziatarrak ziran. (Zirik 126). / Hi be sekula ez haut ikusten Eibarren, baiña hi bai tokau be parian nik autuan juateko aukeria daukadanian. (Zirik 127). Ik. kotxe, automobil. "Con acento prosódico en la primera sílaba au" (TE, 200) [áutua]. Auto eta automobil dira Eibarren beti erabili izan diranak eta HB-n lehentasuna daukenak; kotxe sinonimo barrixa da.

autuan ibili. (autuan ibilli). da ad. (TE).

automobil iz. (TE). Automóvil, auto, coche. Gaur erozeiñek dauka automobilla. / Hoy cualquiera tiene automóvil. / Oin be plaentxiatarrak, automobillak pasatzeko, hobe leukie gomazko kaliak eingo balittukie. (Zirik 14). Ik. kotxe, auto. "A pesar de los neologismos más o menos acertados que se han ensayado, priva el erderismo por razones prácticas y sin duda legítimas" (TE, 200). Auto eta automobil dira Eibarren beti erabili izan diranak eta HB-n lehentasuna daukenak; kotxe sinonimo barrixa da.

autonomixa [autonomia] . iz. (TE). Autonomía. Autonomixia da norberan eskubidien jabe izatia: naziñuak munduan, herrixak naziñuan, eta gizonak herrixetan. / La autonomía es ser dueño de los derechos que a uno le corresponden: las naciones en el mundo; los pueblos en las naciones, y el individuo en el pueblo.

autu iz. (TE). Conversación, diálogo, cuestión, tema, asunto, suceso, incidente. Autua zan, batak zor zetsala bestiari... / El asunto era que el uno debía al otro... / Autura juan da, zer ete dan ikustera. / Ha ido al barullo, a ver lo que pasa. / Euren artian sortu zan autu bat, burrukarakua. / Surgió entre ellos una cuestión violenta. / Elgetan ez ebillen beste auturik, zezenak gora ta zezenak bera / Sarri pasiatzeko jazten da eta askotan pasiatzea atxikixatzat hartuaz autua batzeko ta horregaittik, adarjote alde deitzen jako Eibarren "ibilgonia". (Zirik 28). / Bixamonian, Gautxorixezia han juan zan auzoko andra guztieri autua eruatera. (Zirik 27). / Egoera ha ikusitta plaentxiatarren batek laster zabaldu eban autua. (Zirik 110). / Etxian be ez eban beste auturik ataratzen zorioneko sermoilarixori baiño. (Ibilt 463). / Honek bildurra hausirik, atara zetsan zer ixilleko aututan ziharduan emaztian kontura, eta laga zetsan berari ixilleko kartiori. (Ibilt 463). Ik. kustiño, auzi, tema. "Con acento prosódico en la segunda u" (TE, 200) [autúa].

autuan ibili. (autuan ibilli). da ad. (TE). Partian izan, ibili. / "Ser parte en una cuestión o en algún suceso" (TE, 200).

autuan izan. da ad. (TE). Ser parte en. Partian izan, ibili. / "Ser parte o cómplice en un asunto (TE, 200). Saulo bat, gero Paulo izenagaz jentill artera Barri Ona zabaltzeko izentautakua, San Estebanen harrikako heriotzan, autuan izan zan. / Un tal Saulo, que luego con el nombre de Pablo fue elegido para llevar el Evangelio a los gentiles, fue parte en el asunto de la lapidación de San Esteban. Ik. autuan ibili.

autuan ibili (autuan ibilli). da ad. (TE). Andar en auto, ir en coche. Autuan ibilli nintzan lehelengo bidarrez, "Fatigas" esaten zetsen katxarro zahar baten (izan zan). / La primera vez que anduve en auto, fue en un viejo cacharro que llamaban "Fatigas".

autuan ibili (autuan ibilli). da ad. (TE). Ser parte en, andar metido en. Partian izan, ibili. / "Ser parte en una cuestión o en algún suceso" (TE, 200). Gaztia nintzan baiña autuan ibilli nintzan, herri guztia zalako parte. / Aunque era joven anduve en el asunto, porque todo el pueblo tomaba parte en él. Ik. autuan izan.

Eibarko euskara hiztegia