Eibarko euskara hiztegia
A LETRA
atzesku
1.
iz.
(TE).
Baile del que hace de rival en la danza del aurresku.
Aurreskua beziñ ederto eitten dau atzeskua.
2.
iz.
(ETNO).
Última mano de la cuerda de "dantzaris" de la "esku-dantza".
Aurresku, esku-dantza edo sokadantzako azkenengo dantzarixa.
Nere aitxa eta osaba izaten zian aurresku eta atzeskua.
Ik.
atzeskulari.
atzeskulari
iz.
(ETNO).
Última mano de la cuerda de "dantzaris" de la "esku-dantza".
Aurresku, esku-dantza edo sokadantzako atzenengo dantzarixa.
Ik.
atzesku.
auji
(euji, ouji).
iz.
(TE).
Grito de júbilo.
Soluan behera, aujixak eiñaz lau aldietara.... / Monte abajo, dando gritos de júbilo a los cuatro vientos. /
"Eujixa" esaten jako: "ííí-ji-ji-ji-ji-jííííííiiiiiiii!". Oiñ ez da entzuten baiña lehen bai, buenoo!. /
Oujixegaz hartu eben herrixan.
/ Le recibieron en el pueblo con gritos de alegría.
Ik.
irrintzi,
ujuju,
zantzo,
lekaixo.
Normalian pluralian erabiltzen da.
aukera
iz.
(TE).
Oportunidad,
ocasión,
coyuntura.
Ikasteko aukeria euki dau Salamancan. / Oportunidad de aprender ha tenido en Salamanca.
1.
adlag.
(TE).
Oportunamente,
a propósito,
de manera adecuada.
Une edo modu egokixan; erara.
Aukeran etorri zara, zeure eritxixa bihar gendualako autu honetantxe. / Oportunamente has venido, porque necesitábamos tu opinión en este asunto.
2.
adlag.
(TE).
Para mi gusto,
puesto a elegir.
(Norberan gustuakin, normala edo espero danakin) Konparatuz.
Lapikuari gatza, aukeran gehitxo ein detsazu. / Algo demasiado la sal que has puesto al puchero.
aukerako
izlag.
(TE).
Adecuado,-a,
apropiado,-a,
idóneo,-a.
Aukerakua hartu daben senarra, eta ondo konpontzen dira. / Muy propio el marido que ha tomado y se llevan bien. /
Aukerako egualdixa dago garixak heltzeko. / Tiempo adecuado está haciendo para madurar los trigos.
aukeratu
2.
aukeratze
( aukeratutze)
.
du
ad.
(TE).
Propiciar,
acondicionar.
Bidia emon, lagundu, erreztu; egokittu.
Aukeratu detse mutilzaharrari ezkontza on bat. / Le han propiciado al solterón una buena boda. /
Kosta jata saill hau aukeratutzia solo bihurtzeko. / Ya me ha costado el acondicionar este trozo para convertirlo en era. /
Egun askoko jarduna izan da, gurasuak semiari Ameriketara juaten laga deixuen aukeratzia. / Labor de muchos días ha sido el convencer (propiciar) a los padres para que dejen al hijo ir a las Américas. /
Zelako lapiko, halako tapa. Bai aukeratu be plaentxiatarreri eurendako moduko abadia. (Zirik 43).
aulki
1.
(aurki).
iz.
(TE).
Banqueta,
taburete.
Emoirazu hona aulkixori. / Dame acá el taburete. /
Aurkixa hartu eta jarri mahaira, eta galdarakada esnia sabeleratu dau kiñu baten. / Tomando el taburete y sentándose a la mesa, en un tris ha despachado un caldero de leche.
2.
(aurki).
iz.
(ETNO).
Asiento rústico.
Segia pikatzeko, behixak jasteko... erabiltzen dan jarleku txikixa, hanka bikua.
Aulkixa ez da sillia; banketa txiki bat da aulkixa, atzian eusteko barik, behixak jastekua.
aupa
3.
adlag.
(ETNO).
En brazos.
Ume berbetan esaten da. Besuetan hartu, aupetan.
Aupa ez, nagusixa zara, eta takataka juan bihar zara.
2.
adlag.
(TE).
Arriba.
Jaiki. / "En el lenguaje de los niños, levantarse" (TE, 196).
Aupa eizu lurretikan!. / ¡Levántate de la tierra! /
Aupa ein, baiña, lurretik! Zikiña dago eta, maittia!.
aupas
[aupats]
.
iz.
(TE).
Eructo,
regüeldo.
Ogi beru honek, aupasak eraitzen destaz. / Este pan caliente me hace regoldar.
Ik.
korroskada.
aupatu
aupatze
( aupatutze)
.
du
ad.
(TE).
Levantar,
alabar,
ensalzar.
Ezin laike esan noraiñok aupatu eban sermoilari harek Bartolo guria. / No se puede decir hasta dónde le levantó aquel predicador a nuestro San Bartolomé. /
Larregi aupatutzia, goragotik jausteko arriskua. / El que se levanta demasiado corre el riesgo de caer de más alto. /
Gaurko papelen zeregiña, aintzen dagona aupatzia. / El papel de la prensa de hoy es alabar al que esté mandando.
Ik.
goratu,
jaso.
aurka
1.
postp.
(TE).
Contra.
Mundu erdixa bizi da azpijanian beste erdixan aurka. / Medio mundo vive conspirando contra el otro medio. /
Esateko asko darabiz zure aurka.. / Se trae muchas censuras contra ti. /
Gure amak "aurka" esaten eban, "kontra" ez: "nere aurka zare!" ero.... /
Esan zetsan bazala hauts bat, bai saldatan edo bai haragi erriakin nahaste hartu eraiñ ezkero senar ahaztukorrari, sekulako ongarri izango jakola gaitz haren aurka. (Ibilt 472).
Ik.
kontra.
"Es raro en Eibar" (TE, 498). TEn loibiak (1911. urtian jaixotako VOk) diño berak gaztetan sarri entzuten ebala hori
berbiori, bere aman sasoikuak baebillela; euren gizaldixak, ostera, ez
eben erabiltzen, kontra baiño.
2.
postp.
(OEH).
Contra,
junto (a),
apoyado (en).
Jarri ziran, belarrixa zorrotz ohol zaharron aurka, jakin gurarik zer moduko barriketia erabiltzen eben senar-emaztiak euren artian. (Ibilt 461).
aurkittu
aurkitze
[aurkitu]
(aurkittutze)
(arkittu).
du
ad.
(TE).
Encontrar(se),
hallar(se),
aparecer.
Aurkittu nintzan erbestian dirurik ezta. / Me encontré en tierra extraña sin dinero. /
Aurkittu dot billa nenbillen gizona. / He hallado al hombre que buscaba. /
Ez neuke gura haretxen lekuan aurkittutzia. / No quisiera encontrarme en su lugar. /
Gura neuke sasoiz aurkitzia batzarrera. / Quisiera aparecer a tiempo de la reunión. /
Senarrari aitzen emon zetsan, izorra aurkitzen zala. (Ibilt 484).
/
Dukiak kontu guzti hau ikusi ebanian, guztiro alai arkittu zan bere bake onera itxulitta. (Ibilt 484).
Ik.
tope egin,
topau,
billau,
agertu,
argittu.
aurre
iz.
(TE).
Frente,
parte delantera.
Etxe aurria, parralakin kerizatuta, egonleku ederra zan. / El frente de la casa, sombreado con un parral, era un delicioso sitio de estar.
Aurretik beste izen batzuk hartzen dabenian sarri postposiziño moruan erabiltzen da.
aurre-idi.
(aurre-iri).
iz.
(NA).
Pareja delantera de bueyes,
yunta tirando de otra.
Buztartutako idi pare baten aurretik, lotuta doian beste idi pare bat.
Idixak eta behixak, lotuta, aurre-iri. Aldapan gora juan bihar danian, idixak; eta gero katiakin ero, beste behixak aurrian tiraka. Sartein beti!
Ik.
idi-proba.
Normalian pluralian.
aurrekalde.
iz.
(EEE).
Parte delantera,
parte anterior,
fachada,
anverso.
Gau itsua heldu baiño lehen Mañari aurrekaldian agertu zan Peru. /
Hantxe aurrekaldian daukak hori taberniori /
Gizon bat aurrekaldera ekartzen destanari, durua beretzat. (Zirik 67).
/
Bere emaztian aurrekaldian ipiñi zan, eta beste barik esan zetsan: [...]. (Ibilt 490).
"Palabra muy usada en Eibar" (VO).
aurrerutz juan.
da
ad.
(TE).
Avanzar,
mejorar,
progresar.
Denbora honetan ez da erreza igartzia mundua aurrerutz ala atzerutz doian. / En los tiempos que corren, no es cosa fácil averiguar si el mundo va hacia adelante o hacia atrás.
Ik.
atzeraka,
aurreratu.
aurretik.
adlag.
(TE).
Por delante (de),
delante (de),
antes (de),
antes (que).
Aurretik juan ziran, bestiak baiño lehen, gauzak euren aukerara gertatzera. / Fueron por delante, antes que los demás a preparar las cosas a su conveniencia. /
Ondo be ondo jokatu eban da bera zoian aurretik. (Zirik 30).
/
Etorri aurretik batedon-batzuek kontau bihar izan zetsen Eibarren "gorri" asko zeuala ta kontuz ibiltzeko. (Zirik 104).
/
Ezkondu aurretik izan zittuan hik sekretuak. (Zirik 25).
Ik.
aurrez.
Denporazko esanguria dauka.
1.
iz.
(TE).
Antepasado,-a.
Arbasuak dira gure aurretikuak. / Los antepasados son los que nos precedieron.
Ik.
asaba,
arbaso,
aittitta-amama,
antxiñako.
Urri samar bada be, asaba eta arbaso baiño naturalago bai.
2.
izlag.
(NA).
Previo,-a,
preliminar,
anterior,
precedente.
Oin laga horri, aurretikuak be badare eta. /
Aurretikoa "Pernando Plaentxiatarra" izenarekin argitaratu zana, Etxaide nere adiskideak euskera osotuan egin eban. (Zirik 5).
/
Aurretiko agirixa. (Ibilt 454).
/
Emaztiari zor zetsan zorra gaittik, bere aurretiko gaizki-eiñ guztiegaittik! (Ibilt 467).
aurretxuan.
adlag.
(AS).
Hace poco tiempo,
hace poquito.
Aurrian-en txikigarrixa.
Erregen aurretxuan zan. (Zirik 89).
/ Algo antes del día de Reyes.
aurrez.
[aurrez]
(aurraz).
adlag.
(TE).
De antemano,
anticipadamente,
previamente.
Aurrez aitzen emon zetsan zer etorren. / Previamente le enteró de lo que venía. /
Aurrez ordaindu bihar izan zan preziua. / Hubo que pagar por anticipado el precio. /
Ha be aurraz alkarraituta euan. (Zirik 33).
/
Baiña horretarako agiri osua bihar dot aurraz. (Ibilt 481).
/
Tratu honen gora-behera guztiak neri aurraz kontu emotekotan, beste danen ixillean. (Ibilt 457).
/
Eta jakin eraiñ zetsazen aurrez bere eta uezaben ohittura eta izakerak. (Ibilt 474).
Ik.
aurretik,
aldez aurretik.
Denporazko esanguria dauka.
aurria hartu.
[aurre(a) hartu]
.
dio
ad.
(TE).
Tomar la delantera,
adelantarse.
Txikiñak aurria hartu detsa nausixari. / El menor le ha tomado la delantera al mayor.
aurrian.
[aurrean]
.
adlag.
(TE).
Por delante,
delante (de),
ante,
en frente.
Makilla bategaz, aurrian atara zittuan lotsagabe hárek. / Con un palo, los sacó por delante a aquellos sinvergüenzas. /
Gure semian modukorik! Atzo be han juan zuan, sentellak darixola! karrerista guztiak aurrian dittuala. (Ezten 64-65). /
Plaentxiatarrak harro-harro azaltzen dira mundu aurrian. (Zirik 119).
/
Makilliakin aurrian hartuta atara eban kalera elgoibartar gizajua. (Zirik 91).
/
Jilaneko aurrian auto bat euan geldituta. (Zirik 126).
/
Mateo be ezkondu aurrian ez zan peskarako zalia. (Zirik 107).
/
Kondesiak, senarra izan ez bazan aurrian, ostikoka atarako eban frailliori. (Ibilt 469).
/
Neretzat lotsa larregi izango litzakianetik, testigu aurrian eiñ biharra ezkutuan eiñ biharreko jardun hori. (Ibilt 455).
/
Jantzi zetsan amantala aurrian eta buruan estalki zaharrori. (Ibilt 474).
Moduzko esanguria dauka.
aurrelari
iz.
(TE).
Delantero,
en pelota.
"En el deporte de la pelota, en los partidos de dos a dos, el que juega delante" (TE, 196).
Bik biri jokatzera ezkero, aurrelarixa bihar da ona. / De jugar dos a dos, es necesario que el delantero sea bueno.
aurrenengo
izlag.
(EEE).
El/la primero,-a,
el/la más sobresaliente,
más distinguido,-a.
Pope aurrenengo zala, han juan ei ziran burdixakin urdei billa. (Zirik 59s).
/
Jan-edanian ta umore onian parerik bakua, ta herriko autuetan aurrenengua. (Zirik 102s).
/
Berbetan zelebria, beti barria darixola, ta herriko jai ta jolas guztietan aurrenengo tanboliña. (Zirik 103).
aurrera
1.
interj.
(TE).
¡adelante!,
¡vamos!,
¡ánimo!,
¡aúpa!.
Aurrera, mutillak, nahiz da hill! / ¡Adelante, muchachos, aunque muramos!
2.
adlag.
(OEH).
Delante de.
Zaldunak sartu eban Dukia ate txikittik lorateixan aurrera. (Ibilt 484).
3.
adlag.
(OEH).
Adelante,
hacia adelante.
Jarraituko dot aurrera be ipuin batzen. (Zirik 7).
/
Turkuak, geldittu barik aurrera jarraitu eban. (Zirik 32).
aurrera eruan.
esap.
(OEH).
Llevar adelante.
Bere intenziñua aurrera eruateko, senarrari aitzen emon zetsan, izorra aurkitzen zala. (Ibilt 484).
aurrerago
adlag.
(OEH).
Más adelante.
Erregiñak, aurrerago juan gurarik, eiñ zittuan ahalegiñ guztiak izentatzeko zaldunorri emakumezko haren izena. (Ibilt 459).
aurreragoko
izlag.
(OEH).
Anterior,
más importante.
Aurreragokuan aittatu dogun Eibarren egin zan Euskaltzalien Batzar hori. (Zirik 109).
/
Hondatu gura izan nozunetik bizixa eta ondasunak baño aurreragoko gauzan: nere emaztian garbittasunian. (Ibilt 479).
aurrerakada
iz.
(TE).
Avance,
adelanto,
mejora,
progreso.
Bihargiñak alkar aittuta ein zittuen soziedadiak aurrerakada haundixa ekarri eben háren bizimodurako. / Con las sociedades que los obreros entendiéndose constituyeron trajeron un gran adelanto para su modo de vida. /
Aurrerakada haundiren bat ein dok heure karguan; ba, uezaba hintzala begittandu jatan. (Zirik 32).