Eibarko euskara hiztegia
A LETRA
argaldu
argaltze
( argaldutze)
.
du
ad.
(
TE).
Adelgazar,
enflaquecer.
Hainbeste buruko miñegaz, argaldu ein da. / Con tantos quebraderos de cabeza, ha enflaquecido. /
Gaurko modia, argaldutzia. / La moda de hoy, el adelgazar. /
Larregi argaltzia ez da ona. / No es bueno adelgazar demasiado. /
Tripia bajatzia nahi bok (nahi ba-dok) etorri hari apopillo neu nagon lekura, laster argalduko haiz. (Zirik 57).
argalio
izond.
(
NA).
Delgaducho,
flacucho.
Ha be, nahikua argalio.
argaltasun
iz.
(
TE).
Delgadez,
flaqueza.
Gizon haren argaltasuna espiritua garretan ebalako zan, eta gar hartan erretzen zittualako bere gantz guztiak. / La delgadez de aquel hombre era porque traía el espíritu en llamas, y en esa llama quemaba su sustancia.
argaluna
iz.
(
TE).
Punto flaco,
punto débil,
debilidad,
flaqueza.
Danok daukagu geure argalunia nunbaitten eta zuk aguan. / Todos tenemos nuestro punto flaco en alguna parte y tú en la boca. /
Baiña gizonezkuen sarrittango argalunia, egunero ollo-lapikuagaz aspertzia. (Ibilt 465).
argi
1.
iz.
(
TE).
Luz.
Munduan lehelengo egunian Jaungoikuak argixa eiñ eban. / En el primer día del mundo, Dios creó la luz. /
Eskerrak emotia bihar dogu Jaungoikuari, arnasia, argixa, osasuna, ogixa eta dogun itxaropenagaittik.
2.
izond.
(
TE).
Claro,-a,
despejado,-a (el tiempo).
Eguneko argixa edo gabekua izarratua bada.
Gaurko eguna argixa izan da. / El día de hoy ha sido claro.
3.
izond.
(
TE).
Listo,-a,
inteligente.
Mutill argixa urten desku semiak. / El hijo nos ha salido un muchacho inteligente.
4.
izond.
(
TE).
Claro (color).
5.
iz.
(
NA).
Luz eléctrica.
Motorrak egun eta erdi aguantatzen dau, eta oiñ egun eta erdi zera, argi barik egotia gatxa da. Hiru egun ero zenbat egon giñan argi barik?, hiru egun!
Ik.
argindar.
6.
interj.
(
TE).
¡cuidado!,
¡atención!,
¡ojo!.
"Interj. en forma imperativa" (TE, 153).
Argi!, hor dozu ba azkena! / ¡Ojo!, ¡pues te va la última!
Ik.
kontu,
kontuz.
7.
izond.
(
OEH).
Alumbrado,-a,
un poco borracho,-a.
Guztiak ziran erataille amorratuak ta egunik galtzeka, gaberako erdi txilibrizkauta "argi-argi" juaten ziran etxerutz. (Zirik 42).
Oso berba arrunta da. Sarrittan repetiduta erabiltzen da: argi-argi.
argi egin.
du
ad.
(
TE).
Alumbrar.
Ha zan benetako argittasuna, mundu honetara agertzen dan gizon guztiari argi eitten detsana (Juan, 1. 9). / Aquél era la verdadera luz, que alumbra a todo hombre que viene a este mundo.
argi egon / ibili.
esap.
(
TE).
Estar/andar atento,
con cuidado.
Argi nago nahaste horretatik zerek urten leikian zain. / Estoy atento a lo que puede salir de ese embrollo. /
Argi ibilli, Patxi, drogoso horregaz dozu ba tratua. / Anda con cuidado, Francisco, pues tienes que habértelas con ese trapisonda.
argi erain.
[argi eragin]
.
dio
ad.
(
TE).
Abrillantar,
dar brillo,
sacar brillo.
Baiñu galvanoplastikuan ondoren piezeri brist eraitteko akabatzaillien biharra (ETNO).
Eruaizuz Sosuanera honek piezok, argi eraittera. /
Argi eraitteko paiñuzko poleia eta pastia bihar. /
Hi, mesedez argi eraixok honi ebillioni; baiña argi ibilli hari neria dok eta.
Ik.
brist erain.
Batzuek, barruekin bakarrik darabixe hau berbiau; kanpuetarako akabau da darabixena (ETNO).
argindar.
(argi-indar, arginddar).
iz.
(
NA).
Electricidad.
Argindarra etxian eukitzia ona da.
Ik.
argi.
argittara atara.
[argitara atera]
.
esap.
(
OEH).
Sacar a la luz.
Ausartu zeilla argittara ataratzen bere bihotzan
barrua. (Ibilt 476).
argixak.
iz.
(
TE).
El alumbrado,
luces de alumbrado.
Bart argixak motelak egon dira. / Anoche las luces (el alumbrado) han estado bajas.
Pluralian darabil TEk.
argibide
iz.
(
AS).
Instrucción,
ayuda,
datos de uso,
información.
Normalian pluralian.
argidun
iz.
(
JSM).
Encargado,-a del servicio de suministro de luz,
encargado,-a del suministro de electricidad.
argimutil
1.
iz.
(
TE).
Candelabro.
Krisailluari eusteko hiru hankakua (ETNO). / Lanerako bankuan jartzen zan burdiñazko besua, puntan kandeliandako lekua ebana, gabeko biharrerako. / "Armería. Brazo de hierro en persiana, que sostenía un candelero para el trabajo de noche" (TE, 153).
Argi-mutilla jarrirak tornu aurrian, gaur berandura arte biharra ein biharko juat eta. / Ponme el brazo de luz ante el tornillo, pues hoy tendré que trabajar hasta tarde. /
Argi-mutillari kandela barrixa ipiñixok, lehena erre dok-eta. /
Zorixonian etorri zuan argi elektrikua, ze, lehen hemen ibiltzen giñuan iputargixak baiño argi gitxiago egitten eben argi-mutillekin.
Ik.
krisaillu.
2.
iz.
(
JSM).
Lámpara de aceite.
argindarrezko
(argi-indarrezko).
izlag.
(
NA).
Eléctrico,-a.
Argi-indarrez dabillena.
argiratu
argiratze
( argiratutze)
.
du
ad.
(
TE).
Publicar,
sacar/salir a la luz.
Gertauta dittuan biharretatik, ez dau ezer ondiok argiratu. / De los trabajos que tiene preparados, nada ha sacado adelante todavía (a luz). /
Halakoren baten izango da lan hónek argiratutzia. / Algún día será el sacar a luz estos trabajos.
argittako
[argitako]
.
iz.
(
TE).
Colecta / limosna para el culto.
Mezetan batzen dan dirua.
Argittakua batu dabe. / Ya han hecho la petitoria para la luz.
Ik.
argittarako.
argittakua batu.
(argittarakua, argittakua bota).
du
ad.
(
TE).
Pasar el cepillo,
hacer la colecta [en misa].
"Pasar la colecta entre los fieles" (TE, 154).
Argittakua batzera urten dabe. / Han salido a hacer la petitoria. /
Argittakua batu dabe. / Ya han hecho la petitoria para la luz. /
Meza erdixan, argittarakua batzen zan. / A mitad de la misa se hacía la petitoria.
argittakua bota.
du
ad.
(
TE).
Dar dinero de colecta [en misa].
Mezatan eta elizkizunetan dirua emon (EEE). / "Contribuir al culto" (TE, 154).
Ez zan ermittarik nun argittakua botako ez ebanik. / No había ermita donde no diera para el culto.
argittarako
[argitarako]
.
iz.
(
TE).
Colecta / limosna para el culto.
Mezetan batzen dan dirua./ "Limosna para el culto, que se recoge durante la misa" (TE, 154).
Meza erdixan, argittarakua batzen zan. / A mitad de la misa se hacía la petitoria.
Ik.
argittako.
argittasun
1.
[argitasun]
.
iz.
(
TE).
Claridad,
luz.
Nundik datorkigu argittasun hau? / ¿De dónde nos viene esta claridad?
2.
[argitasun]
.
iz.
(
TE).
Entendimiento,
inteligencia,
razón.
Jaungoikuak emon zetsan argittasuna gizonari bere billa izateko. / Dios dio al hombre la inteligencia para que le buscara.
argittu
1.
argitze
[argitu]
.
da
ad.
(
TE).
Aparecer,
presentarse.
Argittu da guk espero genduana. / Ya ha aparecido el que esperábamos. /
Mesias argitzian zain ziranak...
Ik.
agertu,
aurkittu.
Esangura honekin agertu gehixago erabiltzen da.
2.
argitze
[argitu]
.
du
ad.
(
TE).
Aclarar,
esclarecer un asunto.
Urte askora argittu zan heriotza haren autua. / Muchos años después se aclaró el crimen. /
Juezak argittu dau zein dan pekatarixa. / El juez ha aclarado quién es el culpable. /
Argitzia gura eban zer izan zan euren artian. / Quería aclarar lo que había pasado entre ellos. /
Gorde biharreko sekretua emaztiari argittu aurretik. (Ibilt 485).
3.
argitze
[argitu]
.
du
ad.
(
TE).
Despejar,
mejorar el tiempo.
Eguardi aldera argittu dau egualdixa. / Hacia mediodía ha despejado el tiempo.
argiuna
[argiune]
.
iz.
(
TE).
Momento de claridad,
escampado.
Egun guztian ez dau argiuna bat eiñ; atertu bako eurixak izan dittugu. / En todo el día no ha habido un momento de claridad; ha llovido sin cesar.
argizai
1.
[argizari]
(argizari).
iz.
(
TE).
Cera fúnebre,
litúrgica.
"La cera que se enciende por los muertos en la sepultura simbólica de la iglesia durante el año que sigue al deceso" (TE, 153).
Gure aitta hil zanian, urte guztirako beste argizai ekarri zeskuen auzokuak. / Cuando murió nuestro padre, los vecinos nos trajeron cera para todo el año.
Ik.
olata,
gurrutxel,
asiento,
manta.
2.
[argizari]
.
iz.
(
TE).
Cera.
Eskolakuak giñanian, milla irudi eitten genduzen argizaixakin. / Cuando éramos de la escuela, hacíamos mil figuras de cera. /
Luak hartu zittuanian eta kandelak amaittu argizaixa, eta gela dana illundu zanian. (Ibilt 467).
ari izan
da
ad.
(
TE).
Ocuparse en.
Baserrixan urtietan ari izanak ez detsa asko balio izan. / El haber trabajado en años en el caserío, no le valió gran cosa.
Jarduna aitzen emoteko erabiltzen da beste hizkera batzuetan baiña gaur egunian Eibarko euskera jatorrian ez da hori erabiltzen, jardun baiño. Balixo modala dauka, frekuentatibo erakua.
ariapotzu
iz.
(
ETNO).
Pozo lleno de tierra corrida con la lluvia.
Eurixak bidietan behera dakazen lurrak hartzen daben lekua, apropozkua.
Arikitta
[Arexita]
(Arikitxa, Arikita).
b. iz.
(
TE).
Arikitxa (caserío).
Arrate ballekua da.
Arikitta, Arrate ballian. /
Arikita, Zengotita, Artaita.
Gaur egunian, danak darabixe Arikitxa formia.
arima
1.
(anima).
iz.
(
TE).
Alma.
Zer balio detsa gizonari mundu guztia irabaztia, bere animian kalterako bada? (Mat. 16. 26). /
Korputza buztiñakin eindakua, arimia Jaungoikuan barrutiko arnasiagaz biztutakua. / El cuerpo fabricado del barro; el alma vivificada con un soplo de Dios.
2.
iz.
(
TE).
Alma del purgatorio,
ánima.
Gaur arimak ataratzen dira. / Hoy se sacan ánimas. /
Arimentzako limosnia. / Limosna para las ánimas.
3.
(anima).
iz.
(
ETNO).
Ánima de cañón,
interior de cañón.
Armagintzako berbia da. Kañoian barrua. Zilindrikua izan leike luzera guztian, edo kañoi punta xokboradun edo txokeduna (choke-bored).
Ezkerreko kañoiak eskumakuak baiño xokbora bizixagua izaten dau. Eskumakuan arimia zilindrikua izaten da gehixenetan.
Ik.
txoke,
xokbora.
arimiak urten.
esap.
(
TE).
Salir el alma del cuerpo.
Umetan, zauriren bateko odolakin batera arimiak urten zeikiala uste izaten genduan. / "Cuando la sangre acudía a la herida, temíamos un momento posible en que el alma se saliera por allí" (TE, 155).
Lotu deigun atzaparrori, arimiak ez deizun bertatik urten ein dozun zaurixakin. / Atemos ese dedo, no sea que el alma te salga por ahí con la herida que te has hecho.
Esakera moduan erabiltzen da.
arimian salto.
iz.
(
ETNO).
Branle,
baile en corro en cuaresma,
juego al corro.
Garizuman txirringan egitten zan jokua. Katibua erdixan ipintzen zan, begixak tapauta. Harek harrapatzen zebana hurreguan barrura.
Alkarri helduta kantatzen genduan: "Arimian salto. Herria bajo. Aizerixa. Ni miel. Parajian, parajian. Nontzat? Nontzat? Harrapatzen dabenak berarentzako". Hori Garizuman eitten zan; hori txirringia deitzen zan. Erdixan egoten zana, erdixan begixak tapauta, eta harek harrapatzen dabena, ha barrura gero!.
Ik.
txilindruan.
arin
1.
adlag.
(
TE).
Rápidamente,
velozmente,
a (toda) prisa.
Ibilli zaittez ariñ, ordua etorri bihar jatzu eta. / Anda ligero, que la hora se va a echar encima. /
Ameriketan izan arren, ariñ agertu da. / Con haber estado en las Américas, ha vuelto liviano.
Ik.
laster,
bizkor,
bizkor,
azkar,
aguro.
2.
izond.
(
TE).
Ligero,-a,
liviano,-a,
de poco peso.
Labari harek ogixa harrua baiña ariña eitten eban. / Aquel panadero hacía el pan voluminoso pero liviano.
3.
izond.
(
TE).
Irreflexivo,-a,
ligero,-a,
inconstante,
informal.
Ez asko fixau haregaz, ariña danetik. / No te fíes mucho con aquél, porque es ligero de cascos. /
Kontuz horrekin, hori ariña da eta.
arin asko.
adlag.
(
TE).
Bien pronto,
muy rápido.
Gradu superlatibuan dago, goi maillia aitzen emoten dau.
Hori entzun ebanian, ariñ asko etorri zan. / Cuando oyó eso, bien pronto vino.
Ik.
bizkor asko.
arin-arin.
adlag.
(
TE).
Corriendo,
a todo correr,
deprisa.
Ariñ-arin soluan behera goiazela, jausi egin nintzan. / Cuando bajábamos de prisa, monte abajo, me caí.
arin-bihar.
iz.
(
TE).
Prisa.
Joxek darabill arin-biharra! ipurdixa galdu biharrian doia. /
Don Pedro Zelaia beti arin-biharrian ikusten genduan kalian.
Ik.
prixa.
arindu
1.
arintze
( arindutze)
.
du
ad.
(
TE).
Aligerar,
hacer ligero o menos pesado,
quitar carga.
Kargia kendu.
Lapurrak bidera urten eta arindu eben zeroian diru guztietatik. / Los ladrones le salieron al encuentro y le aligeraron de todo el dinero que llevaba. /
Eta ontzixa arindutzia bihar izan eben, garaua itsasora botata. / Y hubieron menester de aligerar el barco, arrojando el grano al mar. /
Eta itsaso txarrak hartuta, hurrengo egunian eiñ eben ontzixa arintzia (Egiñak, 27. 18). / Y habiéndoles cogido una tormenta, al día siguiente procedieron a aliviar la nave.
Ik.
agurotu,
azkartu,
lijertu.
2.
arintze
( arindutze)
.
du
ad.
(
TE).
Aliviar,
atenuar,
suavizar.
Larrittasuna, arduria, kezkia kendu edo gitxittu.
Arindu naiz neukan ardura haundi batetik. / Ya me he aliviado de un grande cuidado que tenía. /
Erremedixo ha emon eta gaixua arindutzia, bat izan zan dana. / Darle aquel remedio y aliviarse el enfermo, todo fue uno.
arinka
adlag.
(
TE).
Apresuradamente,
corriendo,
a todo correr,
deprisa.
Arinka heldu zan, belutu baiño lehen. / Llegó apreguradamente antes de que fuera tarde. /
Estuasunian, deittu bihar izan zetsan, arinka baten, Nafarruako erregiñan botikarixo nausi lehelenari. (Ibilt 473).
Ariño
l. iz.
(
TE).
Ariño (lugar).
Galdaramiño, Lomiño, Ariño, Kamiño...