Eibarko euskara hiztegia
A LETRA
apionau
esap.
(
EEE).
Andar a pie,
caminar.
Antxiña kamiñorik ez genkagunian apionau eitten genduan hemendik Besaidera.
Gitxi erabilia.
apionian
1.
adlag.
(
EEE).
Cazando aves que no han echado a volar.
"Ehiztari giroko esaldia. Lurrean geldirik edo oinez, hegan hasi baino lehen, doan hegaztia hiltzeari deitzen zaio. Ehiztariek ehiza mota hau ez dute aintzakotzat hartzen" (EEE, 81).
Jarritasek zazpi eper bota jittuk baiña sei apionian.
2.
adlag.
(
EEE).
Andando,
a pie,
caminando.
Apionian juaten giñuan mendiko erromerixetara.
apo
1.
iz.
(
TE).
Cerdo semental,
verraco.
Hazittarako txarri arra.
"Cerdo reservado para padrear" (TE, 145).
Apua ez da okelatarako. / El verraco no sirve para carne.
Ik.
hazittarako.
2.
izond.
(
TE).
Putañero,
putero.
"Apua" esaten jako andrazaliari. /
Baña senarra, gizon askon antzera, emaztiari gura zetsan guztiagaz, zan azkonarra ez esatiarren apua, eta hari bihar zetsan mesedia, sarri auzuan eitten eban, nahiz bihar ixillian. (Ibilt 469).
Ik.
andrazale.
2.
(apotan izan).
esap.
(
TE).
Ir de putas.
Putetxietan ibili.
Apotan izan da erbeste aldetik.
Ik.
txolan egin,
narrua jo.
Gaur egunian behintzat, gitxi erabiltzen da.
apone
(apon).
iz.
(
TE).
Taba.
Jolasian ibiltzeko bildots edo ardikixan hazurra.
Hainbeste ume izanda... Ene! Jolasian...! Pelotan ta harrapatzen ta... Oin baiño traste gitxiagokin! Zera, kaniketan, ta gero aponiak esaten jakon, bildotsan... zuk ez dozu jakingo... Badakizu zer dan aponiak? Bai, tortolosak! Harekin, aponetan ta....
Ik.
asaje,
tortolos.
Eibarren tortolos eta asaje berbak erabiltzen dira gehixago. Apone berbia Agiñaga aldian erabiltzen da gehixago, eta tortolosetan egitteko kantuetan be bai:"Apone bat, apone bi, hiru apone, lau apone...".
apopillo
1.
[apopilo]
(apupillo).
iz.
(
TE).
Huésped,
pupilo,-a.
Ostatu hartuta daguana.
Zuk diñozun gizona, gure apopillua da. / El hombre que dices, es nuestro huésped. /
Tripia bajatzia nahi bok (nahi badok) etorri hari apopillo neu nagon lekura, laster argalduko haiz. (Zirik 57).
2.
[apopilo]
(apupillo).
iz.
(
EEE).
Ratónes y "huéspedes" semejantes.
Etxietan ibili izaten diran sagu eta antzerakuegaittik esaten da.
Hor etxian aspaldixan apopillo ugari dabik.
apopillo-etxe.
iz.
(
TE).
Casa de huéspedes.
Alargundu zanian, apopillo etxia ipiñi eban. / Cuando enviudó, puso casa de huéspedes.
apostolu
iz.
(
TE).
Apóstol.
Apostolua, hau da, judixo eta jentillengana bialdutakua, Jaungoikuan Erregetasuneko bizitzan barri ona zabaltzera. / Apóstol, es decir, un enviado a judíos y gentiles para predicar la buena nueva del Reino de Dios.
apostu
[apustu]
.
iz.
(
TE).
Apuesta,
juego.
Apostua eitteko asmuan etorri ziran elgoibartarrak, baiña eibartarrak ez eben gura izan posturarik. / Con propósito de apostar vinieron los de Elgoibar, pero los de Eibar no quisieron apuestas.
Ik.
kontrafabore,
joko,
postura.
Gaur egunian ez da normalian erabiltzen, sinonimua baiño.
april
[apiril]
(abrill).
iz.
(
TE).
Abril.
Aprillian beti Aste Santua. / Semana Santa siempre en abril.
Ik.
abendu,
zemendi,
urri,
agor,
maietz,
marti.
Gaztien eta alfabetatuen artian HBko apiril be erabiltzen da; mugatuan: aprilla.
aprobetxau
aprobetxatze
[aprobetxatu]
.
du
ad.
(
OEH).
Aprovechar(se).
Tabernarixak, dudarik barik haren situaziñua aprobetxatziarren, kopa erdi bakarrik atara zetsan. (Zirik 17).
apropos
1.
(aprapos).
adlag.
(
TE).
A propósito,
aposta,
adrede.
Jaunak apropos jarritta geure onerako. / Puesto adrede por el Señor para nuestro bien.
Ik.
nahitta.
2.
(aprapos).
adlag.
(
TE).
Bromeando,
chanceando.
"Se dice muchas veces en sentido de en broma, por comedia, de mentirijillas o como valor entendido" (TE, 145).
Apropos esan zetsan, baiña bestiak ez eukan txantxetarako gogorik eta benetan hartu eban. / Se lo dijo en broma, pero como el otro no tenía ganas de bromas, se lo tomó de veras.
Ik.
txantxetan,
olgetan ibili.
3.
(aprapos).
izond.
(
NA).
Adecuado,-a,
idóneo,-a.
Hónek katalanok, izan be, jaiotzatik dira tratulari aproposak. (Zirik 115).
/
Zirixa, egurtxo bat, sartu alde batian eta holan ipiñi eta pla!, bestekaldetik be zera, apraposko zertxo bat, papel batzuekin eitten da.
aproposko
izlag.
(
TE).
De broma,
de ficción.
Haren hasarriak, aproposkuak gehixenetan. / Sus enfados, las más veces fingidos.
Ik.
txantxetako,
fiestako.
apur
iz.
(
TE).
Poco,
pizca,
pequeña cantidad,
migaja.
Txindurrixendako ogi apurra, guretzat laukua baiño gehixago. / Para las hormigas, una migaja de pan es más que una hogaza para nosotros.
apur bat.
zenbtz.
(
TE).
Un poco,
una pizca,
un momento.
Apur bat emotiakin, ez da miheztuko zure pillua. / Con dar un poco, no se va a reducir tu montón. /
Erreguturik utzi zeixola apur baten ikustera juan zeiñ. (Ibilt 474).
Ik.
pixkat.
apurrak.
iz.
(
TE).
Migajas,
restos.
"Apurres eran los restos que liquidaba el barquillero. De ahí el diálogo del barquillero, en su euzkal-gaizto, con el parroquiano, aprendiz de erdera: -¿Qué quieres? ¿Zabales o apurres? -No, ostiangos" (TE, 146).
apurka
adlag.
(
TE).
Poco a poco.
Kopuru txikixetan; astiro.
Apurka-apurka, heldu nintzan Durangora. / Poco a poco llegué a Durango. /
Apurka-apurka, diru mordua aurreratu eban. / Por pequeñas porciones, ahorró mucho dinero.
Normalian, repetiduta erabiltzen da.
apurtsu
izond.
(
TE).
Friable,
frágil,
quebradizo,-a.
Errez apurtzen dana.
Hango arbela, oso apurtsua. / La cayuela de allá es muy friable.
apurtu
apurtze
( apurtutze)
.
du
ad.
(
TE).
Romper(se),
destruir(se),
destrozar(se).
Jo ta apurtu dabe milla zatittan. / De un golpe lo rompieron en mil pedazos. /
Txikittan, gauzak apurtutzia, benetako jolasa. / De chicos, el romper las cosas, una verdadera diversión. /
Apurtzia etorri zan alkar aittu eziñakin. / El destrozarse vino con el no poder entenderse. /
Jo eta apurtuko dot. /
Heuk apurtu dittuk oin artekuak. (Zirik 71).
/
Eta honek oratu gura izan zetsanian bere latiñak esateko, hatzka, haginka eta bultzaka, apurtu bihar eban fraille gizajua. (Ibilt 465).
Ik.
birrindu,
desegin,
puskatu.
apurtuna
[apurtune]
.
iz.
(
TE).
Punto de rotura.
Materixal bat hausten dan lekua (ETNO).
Lapiku honek apurtunia dauka ipurdi aldetik. /
Ixillunia, geldiunia, apurtunia, ustelunia, lau-unia, illununia.... /
Hori erreminttiori be, ointxe ez dok luzeroko, apurtunia agertu jakok-eta.
Ik.
una.
apurtzaille
[apurtzaile]
.
izond.
(
TE).
Destrozón,-ona,
que rompe.
Gure mutikua, oiñetako apurtzaille haundixa. / Nuestro muchacho, gran destrozón de calzado.
ar
1.
izond.
(
TE).
Macho,
varón.
Eta Jaungoikuak eiñ eban gizona bere irudira; arra eta emia ein zittuan (Gen. 1. 27). / Y Dios creó al hombre a su imagen; varón y hembra los creó. /
Otsuori hill ebenian, ikusi eben arra zala. / Cuando mataron al lobo, vieron que era macho.
2.
iz.
(
ETNO).
Macho (en troquelería,
en ajuste,
en fundición).
Beste baten barruan sartzen dan piezia. Trokelian, emian sartzen dana. Galdaketan, piezen sakonunak edo zuluak ataratzeko, moldian jartzen dan piezia.
Trokel arra hausi egin da.
ar-eme
iz.
(
TE).
Macho y hembra.
Usuak haztekotan, ar-emiak erosi biharko dittuzu. / De criar palomas, habrás de comprar macho y hembra.
Pluralian erabiltzen da: ar-emiak.
Araba
l. iz.
(
TE).
Álava.
Araba lauan, gari asko hartzen da. / En Álava la llana, se cosecha mucho trigo.
araba-
aurr.
(
ETNO).
Prefijo que añadido a otra palabra denota exótico,
foráneo.
Bertakua ez dan, edo kanpotik etorrittako animalixa eta landare klasiak adierazteko erabiltzen dan aurrizkixa.
Ik.
txori-,
basa-,
asto-.
arabar
(arabatar).
izond.
(
TE).
Alavés.
Samaniego, hainbeste friztiren kontu polit bersuetan jarrittako jakintsua, arabarra zan. / Samaniego, el sabio que puso en verso tantas bonitas historias de animales, era alavés. /
Gure ama arabatarra zan, bere aitta Herniokua izan arren. / Nuestra madre era alavesa, aunque su padre procedía de Hernio.
arabazozo
iz.
(
ETNO).
Estornino.
(
Sturnus sp.).
arabixa
[ahabia]
.
iz.
(
ETNO).
Arándano.
(
Vaccinium myrtillus).
Ik.
maubi.
Eibarren bertan ez dogu jaso, baiña inguruko herrixetan ezaguna da; guk Soraluze eta Elgetan jaso dogu; JME-k Bergaran.