Eibarko euskara hiztegia
A LETRA
abegi
iz.
(
TE).
Acogida,
recibimiento.
Ik.
jera,
hartuera.
TEk jera-n sinonimotzat dakar berbiau, baiña Lexikoian ez detsa sarrerarik egin ezta beste aittamenik be. Gaur egunian ez da abegi Eibarren erabiltzen.
abeletxe
iz.
(
TE).
Establo,
majada.
Iragorriko abeletxian izan giñan egun hartan. / En la majada de Iragorri estuvimos aquel día. /
Aberats bat zan, bere aberastasun guztia abeletxian eukana.
Ik.
korta,
txabola.
abellana
iz.
(
ETNO).
Cacahuete.
Ik.
kakahuete.
Eibarren, euskeraz zein erderaz, abellana = cacahuete, eta hur(ra) = avellana.
abemarixa
[abemaria]
.
iz.
(
TE).
Avemaría.
Hiru abemarixa errezau zittuan ermittako ataixan. / Rezó tres avemarías en la puerta de la ermita.
2. abendu
2.
iz.
(
TE).
Diciembre.
Urtian azkenengo hilla, abendua. / El último mes del año, diciembre.
Ik.
zemendi,
urri,
agor,
maietz,
april,
marti.
Adiñeko batzuen eta alfabetatuen artian erabiltzen da abendu, baiña bestelakuak dizienbre; mugatuan: abendua.
abentau
abentatze
.
da
ad.
(
NA).
Dirigirse,
partir,
salir.
Ik.
abixau.
aberaskerixa
[aberaskeria]
(aberatskerixa).
iz.
(
TE).
Alarde de rico,-a.
Aberaskerixak batu zetsen hondamendixa. / Alardes de rico le trajeron la ruina.
aberaskillo
izond.
(
NA).
Señorito,-a,
ricachuelo,-a.
Tono despektibuakin erabiltzen da.
Horrek, aberaskilluak.
aberastasun
1.
iz.
(
TE).
Riqueza.
Sheol-en, Lazaro eta Aberatsa bakotxa bere lekuetan agertu ziranian, Aberatsak munduko aberastasun guztiak emongo zittuan, Lazarok Abraham-en altzuan nahi ahala eban ur tanta baten ordez. / Cuando en los infiernos aparecieron cada uno en su lugar, Lázaro y el Rico, éste hubiese dado todas las riquezas del mundo por una gota del agua que a discreción tenía Lázaro en el seno de Abraham. /
Bere [euskeraren] aberastasuna eskastuz doiala esango genduke. (Zirik 3).
2.
iz.
(
TE).
Hacienda (de ganadería).
Aberats bat zan, bere aberastasun guztia abeletxian eukana.
aberastu
aberaste
(aberastutze)
.
du
ad.
(
TE).
Enriquecer(se),
hacer(se) rico,-a.
Aberats bihurtu.
Goizetik gabera aberastu zan; nola, ez dakigun gauzia. / De la noche a la mañana se enriqueció; cómo, es lo que no sabemos. /
Zoruen zorakerixak aberasten dittue gordezaliak. / Las locuras de los insensatos enriquecen a los ahorradores. /
Oingo bizimaiñan, gizonan legia ez da zerbitzia, ezbada ze aberastia. / En el sistema de vida de hoy, la ley del hombre no es el servir, sino el enriquecerse. /
Aberastutzia pentsaurik agertu ziran hona. / Pensando enriquecerse vinieron acá. /
Etxia ustu ta tabernia aberastu. (Zirik 120).
Ik.
dirua egin,
dirutu,
otxindu.
aberats
izond.
(
TE).
Rico,-a,
hacendado,-a,
adinerado,-a.
Lehenguak ziran aberatsak, oinguak dirudunak. / Los de antaño eran ricos en ganados; los de hogaño en dinero. /
Aberatsa, infarnuko laratza; pobria, zeruko loria.
/ El rico, llar en el infierno; el pobre, flor del cielo.
Ik.
dirudun.
abere
iz.
(
TE).
Animal doméstico,
ganado.
Ferixara baiño lehen, piskat guritxu biharra dau abere horrek. / Ese ganado necesita ser cebado un poco antes de llevarlo a la feria. /
Baso bidiak, gehixenak aberiak eregittakuak. / Los más de los senderos del monte han sido abiertas por el ganado. /
Aberats bat zan, bere aberastasun guztia abeletxian eukana.
Ik.
ganau.
Berbia bera bakarrik ixa ez da erabiltzen, TEk ejenpluren batzuetan erabili arren. Hitz elkartuetan bai: abelgorri, abeletxe, igabera; aberats, aberastasun. Horren ordez gehixago erabiltzen da ganau.
aberzain
1.
[abeltzain]
.
iz.
(
TE).
Pastor,-a,
cuidador de animales.
Eta Ada erdittu zan Jabelez, zeiñ izan zan narru-aterpietan bizi eta aberzain diranen aitta (Gen. 4. 20). / Y Ada dio a luz a Jabel, que es padre de los que habitan en tiendas y pastorean.
Ez da erabiltzen.
2.
[abeltzain]
.
iz.
(
TE).
Pastoreo.
Herrixak, aberzaiñetik bizi ziranian, larra-saillen billa toki batetik bestera aldatzen ziran. / Cuando los pueblos vivían de sus rebaños, solían mudarse de un lugar a otro en busca de pastizales.
Ez da erabiltzen.
abeze
iz.
(
TE).
Abecedario.
Eziñ izan eban ikasi abezia be. / No pudo aprender ni el abecedario.
abezian egon.
esap.
(
TE).
Estar en la base,
en el comienzo,
en los rudimentos.
Gauza bat hasieran egon (EEE).
Abezian dagoz ondiokan horrek jakintsuok gei honetan. / Todavía están en los rudimentos esos sabios en lo que toca a esta materia.
abijoi
iz.
(
TE).
Vencejo.
(
Apus apus).
Abijoia, ernadian antzerako txorixa; pozgarrizko txilixo luziegaz emoten detsa ongietorrixa egunsentixari. / El vencejo, ave semejante a la golondrina, con prolongados gritos de alegría saluda al amanecer. /
Ernarian modukua bai, baiña abijoia ez dok ernaria. Baltzagua, eta heguak be diferentiak, eta... Beste klase bat dok.
UZ: sorbeltz.
abil
izond.
(
TE).
Hábil.
Gizon abilla bere ofiziuan. / Hombre hábil en su profesión.
abildade
[abilidade]
(albidade, abilidade).
iz.
(
TE).
Habilidad,
destreza.
Hartuko zenduke zuk haren abildadia / albidadia / Ya tomarías tú la habilidad de aquél.
Ik.
arte,
abiltasun.
abiltasun
iz.
(
TE).
Habilidad,
destreza.
Diruan ordez, abiltasuna eskatzen eban . / En lugar de dinero pedía habilidad.
Ik.
abildade,
arte.
Arruntagua da abildade.
abioi
iz.
(
TE).
Avión.
Hogeta lau orduan zagoz gaur, abioian, munduko bestekaldian. / En veinticuatro horas se está hoy, en avión, al otro lado del mundo.
abittu
[abitu]
(abitxu).
iz.
(
OEH).
Hábito.
Senarrak abittua itxultzerakuan eskerrak emonaz fraille santuari, esan zetsan [...]. (Ibilt, 465).
/
Ta han euan Frantzizkotar praillien abitxuakin kaja baltz baten barruan. (Zirik 12).
abittua jantzi.
esap.
(
TE).
Tomar/vestir el hábito.
Asisko gizajuan abittua jantzi eban, estuasun hartatik urten ebanian. / Vistió el hábito del Pobrecito de Asís en cuanto salió de aquella tribulación.
abixada
[abiada]
(abixara).
iz.
(
TE).
Velocidad,
impulso.
Zeroian abixadiak galdu eban, eziñ izan zan ba geldittu bihar zan denboran. / El impulso que llevaba le perdió, pues no pudo detenerse cuando debía.
abixadia hartu.
(abixaria hartu).
esap.
(
TE).
Tomar impulso/carrera,
coger velocidad.
Abixadia hartu eta bere burua jaurti eban itxasora Ogoño gaiñetik. / Tomó carrera y se arrojó al mar desde la cima de Ogoño.
2. abixau
2.
abixatze
[abiatu]
.
da
ad.
(
TE).
Dirigirse,
partir,
salir.
Hamarretan abixau da Elgoibarrerutz. / A las diez ha salido hacia Elgoibar. /
Ta, abixau zan bezerua beste dendaren batera. (Zirik 115).
Ik.
abentau.
abizen
iz.
(
TE).
Apellido.
Gure abizena, Markiñatikua. / Nuestro apellido procede de Markina. /
"Arranosia", "Arrano"-ren andriari esaten jako Eibarren
[...]. Abizenekin be berdin: Agirreren emaztia Agirresia; [...]. (Zirik 82).
"Culto en Eibar, pues ordinariamente decimos apellidua" (TE, 106).